Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sittoo Uduo
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( bhagavAna mahAvIra 26 sau vA~ janma jayantI varSa ) aliMgagrahaNa pravacana - (gurudevazrI kAnajI svAmI ke pravacanasAra gAthA 172 para hue mArmika pravacanoM kA saMkalana ) saMpAdaka : bra. yazapAla jaina ema. e. prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura e-4, bApUnagara, jayapura (rAja.) 302 - 015 phona : (0141 ) 515458, 515581
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa (18 jUna, 1999) dvitIya saMskaraNa (26 janavarI, 2001 ) -- mUlya: chaha rupae mudraka : je. ke. AphaseTa priMTarsa jAmA masjida dillI : 'yoga : : 3 hajAra 3 hajAra 6 hajAra
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ / prakAzakIya paNDita ToDaramala smAraka TrasTa ke mAdhyama se aliMgagrahaNa pravacana kA prakAzana karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| prAtaH smaraNIya AcArya kundakunda praNIta samayasAra, paMcAstikAya niyamasAra tathA aSTapAhur3a meM jo aliMgagrahaNa kI gAthA samAhita hai vaha pravacanasAra zAstra meM bhI upalabdha haiM / isase yaha siddha hotA hai ki yaha gAthA atyanta mahattvapUrNa hai| isa gAthA meM jIva kA asAdhAraNa lakSaNa batalAyA hai / caitanya upavana meM krIDA karate hue zrI amRtacandrAcArya deva ne 'aliMgagrahaNa' zabda meM se apUrva bhAvoM se paripUrNa 20 bola nikAlakara pragaTa kie haiN| ukta bola pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI ko atyanta priya the| unhoMne vIra nirvANa saMvat 2477 meM adbhuta evaM apUrva pravacana kiye the| ukta pravacanoM ko saMkalita kara sarvaprathama bra. dulIcanda jaina graMthamAlA sonagar3ha ke mAdhyama se pustakAkAra rUpa prakAzita kiyA gayA thaa| yaha pustaka dIrghakAla se anupalabdha thii| pAThakoM kI nirantara mAMga ko dRSTigata rakhate hue bra. yazapAlajI ne ukta kRti ko AdyopAMta par3hakara Avazyaka sudhAra kara sampAdita kiyA hai aura isake punaH prakAzana kA bIr3A uThAyA hai| isa mahatI kArya ke liye bra. yazapAlajI badhAI ke pAtra haiN| pustaka kI kImata kama karane ke lie jina mahAnubhAvoM ne apanA Arthika sahayoga diyA hai, unakI sUcI pRthak se prakAzita kI gaI haiN| sabhI dAnadAtAroM kA maiM AbhAra mAnatA huuN| __ AzA hai pustaka kA yaha navIna saMskaraNa AkarSaka kalevara meM ApakA mana moha legaa| ise AkarSaka rUpa meM prakAzita karane kA zreya prakAzana vibhAga ke prabhArI zrI akhila baMsala ko jAtA hai, jinhoMne AvaraNa ko nayanAbhirAma rUpa meM prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| __ Apa sabhI pAThaka aliMgagrahaNa AtmA ko samajhakara apanA AtmakalyANa kareM, isI bhAvanA ke saath| nemIcanda pATanI mahAmaMtrI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI sumatilAlajI jambUkumArajI jainAvata, bohar3A 501.00 2. zrI dhanezakumAra ganezakumArajI jaina, gvAliyara 501.00 3. zrI ratanalAlajI jaina, gohada 501.00 501.00 500.00 500.00 351.00 250.00 250.00 201.00 201.00 12. zrI sumatacandajI jaina, gvAliyara 201.00 13. zrImatI kaMcanadevI seThI, jayapura 201.00 14. zrI ramezacandajI jaina, koTA 201.00 15. zrImatI kamalAbAI dha.pa. DaoN. vimalakumArajI jaina, vidizA 200.00 16. zrI jayakumArajI jaina, ratalAma 201.00 17. zrI mAnakacandajI jaina, dausA 150.00 150.00 101.00 101.00 101.00 101.00 101.00 4. zrI devaprasAdajI jaina, gvAliyara 5. zrI chogAlAlajI kerota, ahamadAbAda 6. zrI mohanalAlajI chaganalAlajI kIkAvata, udayapura 7. zrImatI indUbena dinezajI zAha, ujjaina 8. zrI amRtalAla jayakizorajI jaina, sAkaroMdA 9. zrImatI kiraNa TholiyA, murzidAbAda. 10. vaidha hukamacandajI jaina, rAdhogar3ha 11. zrI rAjendrakumAra manojakumArajI jaina, rAdhogar3ha 18. zrI sohanalAla nAthUlAlajI jaina, raiyAnA 19. zrI hajArIlAlajI jaina, bInA 20. dha.pa. zrI motIlAlajI jaina, bInA 21. dha.pa. zrI vimalakumArajI jaina, bInA 22. dha.pa. zrI rAjendrakumArajI jaina, kayA 23. zrImatI kusumabAI dha.paM. zrI premacandajI bhArilya, rAdhogar3ha kula rAzi 6164.00
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya AdhyAtmika satpuruSa gurudeva zrI kAnajI svAmI ke nimitta se isa yuga meM AcArya kundakunda vAstavika samAja ke sAmane A gaye arthAt janasAmAnya bhI AcAryazrI kuMdakuMda racita samayasArAdi graMthoM kA adhyayana karane lagA hai| pravacanasAra graMtha kA viSaya jJAnapradhAna, sUkSma, gUr3ha evaM gambhIra hai / isake dUsare adhyAya kA nAma jJeyatattva prajJApana hai, jise jayasenAcArya ne samyagdarzanAdhikAra kahA hai| isa adhikAra meM gAthA kramAMka 172 vizeSa prasiddha hai| karIba bAraha varSa pahale maiMne hindI meM aliMgagrahaNa pravacana nAma se prakAzita AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ke pravacanoM kA svAdhyAya kiyA thaa| mujhe pravacana bahuta acche lage the| usa samaya se hI ise punaH prakAzita karane kA bhAva thaa| ___ hindI meM pahale saMskaraNa kI apekSA isa saMskaraNa meM jo vizeSatAe~ haiM, unheM maiM pAThakoM kI jAnakArI ke lie kucha likhanA cAhatA hU~ - . (1) isa saMskaraNa meM pratyeka bola kI mUla saMskRta TIkA to dI hI hai aura sAtha meM usakA hindI anuvAda bhI diyA hai| (2) pratyeka bola kA vibhAga spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai; isalie pholio meM bhI pahalA bola, dUsarA bola aisA vibhAjana spaSTa kiyA hai| (3) pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ke mUla gujarAtI pravacanoM ke sAtha pUrNa pravacana kA milAna kiyA hai| (4) bar3e-bar3e pariccheda the, unako vibhAjita karake choTe-choTe pariccheda banAye haiN| (5) prazna aura uttara aisA spaSTa vibhAjana karake pAThakoM ko viSaya sulabha banAne kA prayAsa kiyA hai| (6) sAtaveM, AThaveM Adi bola meM pahale Adi bola kA punaH viSaya AyA hai, vahA~ bola-1 ityAdi zabdoM meM ullekha kiyA hai| (7) kucha viziSTa viSaya bar3e akSaroM meM diye haiN| (8) jahA~ spaSTatA meM kaThinatA thI, vahA~ gujarAtI pravacana athavA mUla ke AdhAra se sulabhatA lAne kA prayAsa kiyA hai| (v)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) pustaka kA AkAra to bar3A kiyA hI hai| TAipa bhI vizeSa bar3A banAkara vRddha logoM ko par3hane kI suvidhA ho, yaha bhAvanA rakhI gayI hai| (10) jisa dina jo pravacana huA hai, usa dina/vAra kA nAma aura dinAMka to diyA hI hai, sAtha hI pahalA pravacana, dUsarA pravacana Adi vibhAga bhI spaSTa darzAye haiN| (11) viSaya kI anukramaNikA bhI dI hai| aliMgagrahaNa pravacana ke isa saMpAdana, milAna Adi kArya meM mujhe bra. vimalAbena jabalapura ne Adi se aMta taka pUrNa sahayoga diyA hai, isakA ullekha karanA mujhe anivArya hai| AdhyAtmika pAThaka isa saMskaraNa kA lAbha uThAeMge, aisI maiM AzA rakhatA huuN| kucha sujhAva ho to agale saMskaraNa meM aura saMzodhana karane kA prayAsa kreNge| bra. yazapAla jaina viSaya pahalA bola dUsarA bola tIsarA bola cauthA bola pA~cavA~ bola chaThavA~ bola sAtavA~ bola AThavA~ bola navavA~ bola dasavA~ bola anukramaNikA viSaya gyArahavA~ bola bArahavA~ bola terahavA~ bola caudahavA~ bola pandrahavA~ bola solahavA~ bola satrahavA~ bola aThArahavA~ bola unnIsavA~ bola bIsavA~ bola (vi)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ para aura vikAra se nivRtta hokara pUrNa jJAna aura AnandadazA ko prApta karanevAle paramAtmA ko namaskAra isa jagata ko Ananda caahie| vaha Ananda kahA~ se AyegA? leMDIpIpara meM cauMsaTha puTI tikhAsa jo bharI par3I hai, usameM se tikhAsa AtI hai| jo svabhAva bharA hai, usa zakti kA vikAsa hotA hai| prApta kI prApti hotI hai| AtmA pUrNa jJAna aura Ananda se bhare huye svabhAvavAlA hai, usameM se paramAtmadazA pragaTa hotI hai| jinane ekamAtra jJAna aura Ananda se bhare hue antara Ananda-kuNDa kA Azraya liyA hai, unheM jJAna aura Ananda pUrNa pragaTa huA hai| ajJAnI jIva ko jJAna aura Ananda zaktirUpa hai| sAdhaka jIva ko jJAna aura Ananda zaktirUpa bhI hai tathA paryAya meM bhI jJAna aura Ananda AMzika pragaTa huye haiM / paramAtmA ko zakti meM tathA vyakti meM bhI pUrNa jJAna aura Ananda hai / ajJAnI ko jJAna aura Ananda jo zaktirUpa hai usakI khabara nahIM; ataH vaha vandana karane lAyaka nahIM hai| sAdhakaMdazA adhUrIdazA hai, isaliye use yahA~ nahIM liyA hai; mAtra pUrNa jJAna aura AnandadazAvAle AtmA hI liye haiN| ___ bhagavAna ko tInakAla-tInaloka ko jAnate hI AkulatA nahIM rahI aura pUrNa Ananda pragaTa hote hI duHkha nahIM rhaa| unheM utkRSTa AtmA paryAya apekSA se kahA gayA hai| zarIra-mana-vANI se AtmA pRthaka hai| hiMsA, jhUTha, corI tathA dayA-dAnAdi vikAra hai, kintu vikAra rahita aMtara svarUpa jJAna aura Anandamaya hai, jo zaktirUpa hai, jinhoMne vaha divya zakti pragaTa kI hai, aise arahanta aura siddha utkRSTha AtmA haiM, unheM yahA~ namaskAra kiyA hai| muni sAdhakadazA meM haiM, isaliye kevalI paramAtmA ko namaskAra karate haiN| - divyadhvanisAra bhAga 1,pRSTha 2 [ pravacanasAra para pUjya gurudeva ke pravacana ] (vii)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa zuddhopayoga ko sAdhate haiM, kintu mahAvratAdi ke rAga ko nahIM sAdhate zrI arhanta ko paramezvaratA pragaTa huI hai| siddha pUrNa zuddha sattAvAle haiN| santoM ko pUrNa zuddha sattA pragaTa nahIM huI hai, kintu unhoMne zuddha upayoga bhUmikA pragaTa kI hai| unheM aTThAIsa mUlaguNa prApta karanA nahIM rahatA, apitu aTThAIsa mUlaguNa ke pAlana kA bhAva sahaja A jAtA hai| nizcaya se ve rAga kA pAlana nahIM karate / zubharAga to balapUrvaka A jAtA hai| pUrva meM kahA hai sarAgacAritra krama meM A gayA hai| rAga ko lAyeM vaha to mithyAdRSTipanA hai| yahA~ to logoM ko munipane kI khabara bhI nahIM hai / pA~ca mahAvrata ko muni nahIM lAte kintu, chaTaveM guNasthAna ke krama meM aisA rAga A jAtA hai| maiM isaprakAra kI dayA kA rAga lAUM - aisA mAnanA vaha to mithyAdRSTipanA hai / ajJAnI unameM pheraphAra karanA mAnatA hai, kintu isalie vastusvarUpa nahIM badalatA / 1 - tIrthaMkara paramAtmA ko mAnanevAle sAdhaka kaise hote haiM ? zuddha upayoga ko sAdhate haiM kintu, aTThAIsa mUlaguNa pAlana ko nahIM sAdhate / zubharAga A jAtA hai kintu, use puNya aura jahara mAnate haiM / mUr3ha jIva zubharAga ko dharma mAnate haiM, isalie ve saMsAra meM rakhar3ate haiM / yaha pravacanasAra do haz2Ara varSa pahale likhA gayA thA aura isakI TIkA eka hajAra varSa pahale huI hai / dekho ! yahA~ muni kI bAta kI hai| zuddhopayoga cauthe-pA~cave guNasthAna meM AtA hai, kintu parama zuddhopayoga muni ko AtA hai / aisI bhUmikA sAmAnyarUpa se prApta kI hai aura vizeSarUpa se AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM ke vizeSyoM se bhedavAle haiM - unako praNAma karatA hU~ / isaprakAra arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kaise hote haiM ? unakA bhAna karake - namaskAra karate haiM / merI pahacAna se unakI pahacAna hai / jo zubharAga AyA hai, vaha vyavahAra se namaskAra kahalAtA hai / . divyadhvanisAra bhAga 1, pRSTha 26 [ pravacanasAra para pUjya gurudeva ke pravacana ] ( viii )
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana arasamarUvamagaMdhaM, avvattaM cedaNAguNamasadaM / jANa aliMgaggahaMNaM, jIvamaNiddiTThasaMThANaM // 172 // ' arasa marUvamagandhamavyaktaM cetanAguNamazabdam / jAnIhyaliGgagrahaNaM, jIvamanirdiSTasaMsthAnam // 172 // caitanya guNamaya AtamA, avyakta arasa arUpa hai / jAno aliMgagrahaNa ise, yaha anirdiSTa azabda hai // 172 // anvayArtha :- [ jIvam ] jIva ko [ arasam] arasa, [ arUpam ] arUpa, [ agaMdham] agaMdha, [ avyaktam ] avyakta, [ cetanAguNam ] cetanAguNayukta, [ azabdam ] azabda, [ aliMgagrahaNam ] aliMgagrahaNa (liMga dvArA grahaNa na hone yogya) aura [ anirdiSTasaMsthAnam ] jisako koI saMsthAna nahIM kahA gayA hai, aisA [ jAnIhi ] jAno / Atmano hi rasarUpagandhaguNAbhAvasvabhAvatvAtsparzaguNavyaktyabhAvasvabhAvatvAt zabdaparyAyAbhAvasvabhAvatvAttathA tanmUlAdaliGgagrAhyatvAtsarvasaMsthAnAbhAvasvabhAvatvAcca pud galadravyavibhAgasAdhana - marasatvamarUpatvamagandhatvamavyaktatvamazabdatvamaliGgagrAhyatvamasaMsthAnatvaM sakalapudgalApudgalAjIvadravyavibhAgasAdhanaM cAsti / tu cetanAguNatvamasti / tadeva ca tasya svajIvadravyamAtrAzritatvena svalakSaNatAM bibhrANaM zeSadravyAntaravibhAgaM sAdhayati / 1. yaha gAthA samayasAra meM 49vIM, niyamasAra meM 46vIM, paMcAstikAya saMgraha meM 127vIM, aSTapAhuDa-bhAvapAhuDa meM 64vIM, dhavalA pustaka 3 meM pahalI, laghu dravyasaMgraha meM 5vIM ityAdi aneka graMthoM meM upalabdha hai / -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana pahalA pravacana vIra nirvANa saMvat 2477, mAgha kRSNA-2, zukravAra, dinAMka 23/2/1951 paradravyoM se vibhAga kA sAdhanabhUta jIva kA asAdhAraNa svalakSaNa jIva meM rasa nahIM hai, gaMdha nahIM hai, sparza guNa kI vyaktatA nahIM hai| vaha cetanaguNamaya hai| AtmA zabda nahIM bolatA hai, usIprakAra vaha zabda kA kAraNa bhI nahIM hai, liMga se grahaNa hone yogya nahIM hai aura para ke AkAra se rahita hai, aisA tuma jaano| yahA~ AcArya bhagavAna Adeza karate haiM ki tU tere AtmA ko aisA jaan| TIkA - (1) AtmA meM arasapanA hai| AtmA meM rasa nahIM hai; kyoMki usakA svabhAva rasa guNa ke abhAvarUpa hai| (2) AtmA meM arUpIpanA hai| __ AtmA meM rUpa nahIM hai; kyoMki usakA svabhAva rUpa guNa ke abhAvarUpa hai| AtmA meM rUpitva kA upacAra karane kA kAraNa prazna : AtmA meM rUpitva nahIM hone para bhI vaha rUpI hai athavA mUrta hai, aisA vyavahArazAstra meM kathana AtA hai, usakA kyA spaSTIkaraNa hai? ... uttara : AtmA nizcaya se to arUpI hai, parantu karma ke saMyoga kI apekSA se vyavahAra se rUpI kahA hai; parantu isakA artha yaha nahIM hai ki vaha yathArtha meM rUpI ho jAtA ho| zAstra meM aneka apekSAoM se kathana AtA hai / jIva svayaM vikAra karatA hai, taba jar3akarma nimittarUpa hote haiM, usa rUpI karma ke saMyoga / kI apekSA se AtmA meM rUpitva kA upacAra kiyA jAtA hai| vikArI pariNAma kI jIva kI yogyatA aura usa yogyatA ke nimittarUpI karma kA eka kSetra meM rahane jitanA saMbaMdha bilakula hI nahIM hotA to rUpitva kA upacAra bhI nahIM ho sakatA thaa|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 172 jisaprakAra siddhadazA meM vikAra kI yogyatA bhI nahIM hai aura nimittarUpa karma bhI nahIM hai; ataH siddhadazA meM rUpitva kA upacAra bhI nahIM hotA hai; parantu saMsAradazA meM vikAra kI yogyatA hai, vaha rUpI karmoM ke nimitta binA nahIM ho sakatI hai / jIva karma ke nimitta binA kA ho to siddha ho jaay| vikAra azuddha pAriNAmika bhAva hai| jIva svayaM svabhAva ke Azraya se cyuta hokara karma kA Azraya karatA hai aura vikAra karatA hai; parantu karma vikAra nahIM karAtA hai; kyoMki AtmA tathA karma meM atyaMta abhAva hai| jar3akarma ko to jJAna bhI nahIM hai ki merA Azraya karake jIva vikAra karatA hai| jIva vikAra karatA hai, vaha to jIva kI bhUla hai; parantu vaha jIva kA trikAlI svarUpa nahIM hai| rUpI ke lakSa binA vikAra nahIM hotA hai / jIva kI aisI yogyatA hai aura rUpI karma kA saMyoga nimitta hai; ataH rUpitva kA upacAra kiyA gayA hai| (3) AtmA meM agaMdhapanA hai| __ AtmA meM gaMdha kA abhAva hai| sugaMdha-durgaMdha AtmA meM nahIM haiN| (4) AtmA meM avyaktapanA hai| AtmA meM sparza kI vyaktatA kA abhAva hai| zIta se uSNa honA, rUkSa se cikanA honA, sthUla se sUkSma honA, halake se bhArI honA, karkaza se narama honA - ye sarva jar3a kI avasthAyeM haiM / AtmA meM isa sparza kI vyaktatA kA 'abhAva hai| AtmA meM isaprakAra kA koI guNa nahIM hai ki jisake kAraNa sparza kI vyaktatA ho| ataH AtmA avyakta hai| (5) AtmA meM azabdapanA hai| ___ AtmA meM zabdarUpa paryAya kA abhAva hai| ajJAnI mAnatA hai ki jisa bhASA ke bolane se jIva kA hita ho, vaha bhASA bolnaa| kaThora bhASA bolane se jIva ke kaluSitatA ho; ataH aisI vANI. nahIM nikaalnaa| parantu bhAI! vANI nikAlanA athavA nahIM nikAlanA vaha jIva ke AdhIna nahIM hai / bANI svataMtra hai aura jIva svataMtra hai| vANI se lAbha athavA hAni nahIM hai; parantu ajJAnI ko bhaya lagatA hai ki isaprakAra vANI ko svataMtra mAnane se to koI bhI jIva guru
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana 4 kA bahumAna nahIM karegA, koI kisI kA upakAra svIkAra nahIM kareMge aura saba rUkhe ho jaayeNge| parantu bhAI ! koI bhI jIva para kA bahumAna nahIM karatA hai| dharmI jIva apane bhAva meM apane svabhAva kA bahumAna karatA hai aura svabhAva meM sthira nahIM ho sakatA ho, taba zubhabhAva meM guru kA bahumAna A jAtA hai| kevalI bhagavAna ke icchA binA vANI nikalatI hai aura chadmastha jIva icchApUrvaka vANI nikAla sakatA hai, yaha bAta bhI mithyA hai; kyoMki vANIrUpa paryAya kA sarva jIvoM meM tInoM kAla atyaMta abhAva hai| (6) AtmA meM aliMgagrAhyapanA hai| AtmA meM rUpa, rasa, gaMdha Adi kA abhAva hone se AtmA kisI bhI liMga arthAt cinha se pahicAnane yogya nahIM hai| zarIra meM amuka prakAra ke raMga se amuka bhagavAna kI pahacAna ho, amuka prakAra kI vANI ho to muni pahicAne jAyeM, parama audArika zarIra ho to kevalI bhagavAna pahicAne jAyeM, divyadhvani ho to tIrthaMkara bhagavAna pahicAne jA sakeM / prazna: kyA ina cinhoM se jIva pahicAnA jAtA hai? uttara : nahIM, ye sarva cihna to jar3a ke haiN| inase AtmA pahicAna meM nahIM AtA hai| apane caitanyaguNa se pratyeka AtmA pahicAnA jAtA hai| jo svayaM ko nahIM pahicAnatA hai, vaha para ko bhI nahIM pahicAnatA hai| jo svayaM ko pahicAnatA hai, vahI para ko yathArtha meM pahicAna sakatA hai| kisI bAhya liMga se AtmA nahIM pahicAnA jAtA hai / (7) AtmA meM asaMsthAnapanA hai| zarIra ke bhinna-bhinna saMsthAnoM se arthAt AkAroM se AtmA nahIM pahicAnA jA sakatA hai| AtmA kA svabhAva jar3a ke sarva AkAroM se rahita hai| isaprakAra AtmA ko pudgala se bhinna karane kA sAdhana ( 1 ) arasapanA (2) arUpapanA (3) agaMdhapanA (4) avyaktapanA ( 5 ) azabdapanA (6) aliMgagrAhyapanA aura (7) asaMsthAnapanA ko kahA gayA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 172 dUsarA pravacana mAgha kRSNA 3, zanivAra, di. 24/2/1951 jIva ko ajIva se bhinna karane kA sAdhana - cetanAmayatva pudgala se AtmA ko bhinna karane kA sAdhana khaa| aba pudgala tathA apudgala arthAt dharma, adharma, AkAza aura kAla - ina cAra ajIva dravyoM se AtmA ko bhinna karane kA sAdhana-cetanAguNamayatva kahate haiN| pudgala tathA anya ajIva se bhinna karane kA sAdhana vikAra, kAma, krodha ityAdi ko nahIM kahA hai| cetanA guNa hai aura cetana guNI hai| AtmA jAnane-dekhane ke svabhAva se abheda hai aura usa sAdhana ke dvArA use sarva ajIva se bhinna karanA dharma hai| jIva ko anya jIvoM se bhinna karane kA sAdhana svadravyAzrita cetanAmayatva ___AtmA ko sarvaprathama pudgaloM se bhinna kiyaa| pazcAt anya ajIvoM se bhinna kiyaa| aba anya jIvoM se bhinna karate haiM / apanA cetanAguNa apane AtmA ke Azraya se hai, anya AtmA ke Azraya nahIM hai| vaha svayaM kA cetanA guNa svayaM ko anaMta kevalI, siddha, anaMta nigoda ityAdi anaMta jIvoM se bhinna karatA hai, kyoMki svayaM kA cetanA guNa svayaM kA svalakSaNa hai| usako sadA svayaM dhAraNa kara rakhatA hai| sAdhakadazA meM dharma kI sAdhanA ke liye cetanA guNa prayukta hotA hai| prazna : isameM dayA pAlanA kahA~ AyA? uttara : apane cetanAguNa se svajIva kA nirNaya karanA hI svadayA hai| jIva para kI dayA pAlana nahIM kara sakatA hai| para se bhinna kahA arthAt para kA kucha bhI kara sakatA hai, aisA rahA nahIM tathA jIva ko dayA-dAna ke lakSaNavAlA nahIM kahA hai, parantu caitanyamaya kahA hai| aisA kahane se hI dayA-dAnAdi kA vikAra kSaNika hai, vaha trikAlI svabhAva meM nahIM hai, aisA nirNaya hotA hai| para ko tathA sva ko eka mAnanA, saMsAramArga hai aura svayaM ko para se bhinna sAdhanA, vaha mokSamArga hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana aliMgagrahaNa kA artha ___ aliGgagrAhya iti vaktavye yadaliGgagrahaNamityuktaM tdbhutraarthprtipttye| tathAhi :- jahA~ aliMgagrAhya' kahanA hai vahA~ jo aliMgagrahaNa kahA hai, vaha bahuta se arthoM kI pratipatti (prApti, pratipAdana) karane ke liye hai| vaha isaprakAra hai :___ aliMgagrahaNa arthAt para cihna dvArA athavA para liMga dvArA jIva kA anubhava nahIM kiyA jA sakatA hai, kisI cihna se athavA nimitta se AtmA kA patA laga sakatA nhiiN| 'aliMgagrAhya' aisA kahanA hai, vahA~ jo 'aliMgagrahaNa' kahA hai, vaha aneka arthoM kI prApti ke hetu hai| aneka arthoM kA pratipAdana karane ke liye 'aliMgagrahaNa' zabda vAcaka hai aura usa zabda dvArA kahane yogya bhAva vaha vAcya hai| usa bhAva ko jAnakara AtmA ko liMga se bhinna karanA aura nirNaya karanA dharma hai| ... _pahalA bola na liMgairindriyaiAhakatAmApannasya grahaNaM yasyetyatIndriyajJAnamayatvasya prtipttiH| artha :- grAhaka (jJAyaka) jisake liMgoM ke dvArA arthAt indriyoM ke dvArA grahaNa (jAnanA) nahIM hotA, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA atIndriyajJAnamaya hai' isa artha kI prApti hotI hai| AtmA indriya dvArA nahIM jAnatA hai| AtmA sva tathA para ko indriyoM se nahIM jAnatA hai / sva-para donoM jJeya haiN| sva-para jJeyoM ke jJAtA aise AtmA ko indriyoM se jJAna nahIM hotA hai| yahA~ atIndriya jJAna kI prasiddhi hai| ___ "cAbI dene se ghar3I calatI hai, AtmA hai to zarIra calatA hai, agni thI to pAnI garma huA, peTrola thA to moTara calI, strI thI to roTI banI, hAtha thA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA bola to lakar3I U~cI huI, isaprakAra pratyakSa indriyoM se dikhAI detA hai" - ajJAnI isaprakAraM tarka karatA hai| __parantu yaha mAnyatA bhUla bharI hai, ajJAnI jIva, indriyoM kI Ar3a sahita saMyogoM ko dekhatA hai| jJAna saMyoga kA nahIM hai, jJAna indriya kA nahIM hai, parantu jJAna AtmA kA hai - aisA nahIM mAna kara, indriyoM se jJAna hotA hai, aisA jo mAnatA hai vaha saMyoga ko dekhatA hai| AtmA kA sva-para prakAzaka svabhAva hai| para ko bhI indriyoM se jAnanA, aisA usakA svabhAva nahIM hai / sva ko to iMdriyoM se nahIM jAnatA hai aura parapadArthoM kA bhI AMkha, kAna, nAka Adi pA~ca indriyoM se jJAna nahIM hotA hai| sva-para prakAzaka jJAnasvabhAva, svayaM se hai; iMdriyoM se nhiiN| prazna : A~kha se motiyA utaravAnA ki nahIM? motiyA utaravAte haiM to dikhatA hai aura nahIM utaravAte haiM to nahIM dikhtaa|| uttara : bhAI, motiyA utaravAne ke pahale yA pIche A~kha se nahIM dikhAI detA hai| AtmA meM jJAna hai, indriyoM meM jJAna nahIM hai / motiyA utaravAne se pahale bhI apane jJAna ke ughAr3a kI yogyatA anusAra jAnatA hai aura pIche bhI apanI yogyatA anusAra jAnatA hai| svayaM kA sva-para prakAzaka svabhAva kyA indriyoM ke kAraNa hai? paraprakAzakasvabhAva kyA iMdriyoM ke kAraNa hai? nahIM, jJAnasvabhAva indriyoM kA nahIM hai, indriyoM ke kAraNa nahIM hai| sva aura para donoM ko jAnane kA svayaM kA svabhAva hai, use cUka kara (usase cyuta hokara) ajJAnI jIva indriyoM dvArA jJAna hotA hai - aisA mAnatA hai, vaha bhrama hai| jJAyaka svabhAva kI pratIti rUpa'nAka'(pratiSThA) binA jJAna samyak nahIM hotaa| bAjAra meM koI bhI grAhaka mAla lene jAye to mAla lene ke lie usake pAsa nagada rupayA athavA 'nAka' arthAt 'pratiSThA' honI caahiye| nagada rupayoM se mAla milatA hai aura rupayA na ho to 'nAka' (pratiSThA) se mAla milatA hai;
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana parantu inameM se eka bhI na ho to bhikhArI ko mAla nahIM milatA hai| usIprakAra yaha AtmA grAhaka hai use mAla lenA hai arthAt grahaNa karane kA - jAnane kA kArya karanA hai| yadi usake pAsa kevalajJAnarUpI nagada rupayA ho to saba ko pratyakSa jAna letA hai| yadi vaha na ho to alpajJa avasthA meM atIndriya jJAnasvabhAva kI pratItirUpa pratiSThA ho to vaha jAnane kA kArya yathArtha kara sakatA hai; parantu jisake pAsa kevalajJAnarUpI nagada rupayA nahIM hai aura akhaMDa jJAyaka kI pratIti rUpa pratiSThA nahIM hai, usa jIva ko bhikhArI kI bhAMti jJeya kA jJAna yathArtha nahIM hotA hai| __ (1) ajJAnI jIva 'indriyoM se jJAna hotA hai'; aisA mAnate haiM, vaha mAnyatA mithyA hai; kyoMki jar3a indriyoM kA AtmA meM atyaMta abhAva hai| ataH indriyA~ AtmA ko kiMcit bhI sahAyatA nahIM kara sakatI haiN| (2) indriyoM meM jJAnasvabhAva kA abhAva hai| jisameM jJAna svabhAva hI nahIM hai, ve jJAna kisaprakAra kareM? arthAt karate hI nahIM haiN| ataH grAhaka arthAt grahaNa karanevAlA jJAtA jisaprakAra hai, use usIprakAra yathArtha jAnanA caahiye| yaha jJeya adhikAra hai| svayaM ke dravya-guNa-paryAya tathA para ke dravya-guNa-paryAya meM se kisI eka ko bhI AtmA indriyoM se nahIM jAnatA hai; parantu apane jJAna se jAnatA hai; aisA nirNaya kareM usakA jJAna samyak hotA hai| ajJAnI vartamAna paryAya kA jJAna saMyoga se karatA hai| jJAyakasvabhAva kA bhAna nahIM hone ke kAraNa ajJAnI bhrAMti kA sevana karatA hai aura mAnatA hai ki isa hAtha se lakar3I Upara uThI, A~kha se pratyakSa dikhAI diyA, zabda se jJAna huA, dukAna para maiM thA to rupayA AyA - aisA saMyoga se dekhatA hai| apane jJAna kI paryAya indriyoM se hotI hai, isaprakAra mAnanevAlA jIva parapadArthoM kI paryAya ko bhI saMyoga se dekhatA hai; vaha AtmA nahIM kahalAtA hai| ajJAnI jIva bhale hI yaha mAnatA ho ki mujhe jJAna, indriyoM se hotA hai; parantu vAstava meM to use bhI jJAna to AtmA se hI hotA hai; parantu vaha usaprakAra
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA bola nahIM mAnatA hai, ataH usako caitanya kA avalaMbana nahIM hai| isaprakAra jo jIva sva kI paryAya ko svataMtra nahIM mAnatA hai, use parapadArthoM kI paryAyeM svataMtra dekhane kI zakti vikasita nahIM hotI hai| ___ ajJAnI ulTI mAnyatA kareM to bhI vastu kA svabhAva parivartita nahIM hotA hai; parantu vaha apanI mAnyatA meM doSa utpanna karake duHkhI hotA hai| 'vartamAna paryAya kA yathArtha jJAna kiyA' yaha kaba kahalAegA? 'sva tathA parapadArthoM kI vartamAna avasthA kA saccA jJAna kiyA' yaha kaba kahalAegA ? jaba usa-usa padArtha kA svabhAva jAne to jo jIva apanA jJAna apane jJAtA svabhAva ke Azraya se hotA hai; parantu iMdriyoM ke tathA parapadArthoM ke avalaMbana se nahIM hotA, aisA mAnatA hai, vaha jIva parapadArthoM kI paryAyoM ko bhI unake dravya ke Azraya se (utpanna) huI mAnatA hai; parantu anya ke Azraya se (utpanna) huI nahIM mAnatA hai / isaprakAra mAnakara aisA nirNaya karatA hai ki moTara calane ke kAla meM apane kAraNa se calatI hai aura rukane ke kAla meM apane kAraNa rukatI hai| peTrola ke sAtha moTara kA saMbaMdha nahIM hai| lakar3I apane kAraNa U~cI-nIcI hotI hai, jIva se nahIM hotii| vidyArthI ke par3hane kI paryAya vidyArthI ke kAraNa hai, zikSaka ke kAraNa nhiiN| ve - ve paryAyeM apane-apane dravya ke Azraya se hotI haiM, paryAya paryAyavAna kI hai, vaha anya ke kAraNa nahIM hai| nigoda se lekara sabhI jIva apane AtmA se jAnate haiM; parantu indriyoM se nahIM jaante| ekendriya, dvIndriya, trIndriya jIvoM ke AMkheM nahIM haiM; ata: ve dekha nahIM sakate haiM aura caturindriya aura paMcendriya jIvoM ke AMkheM haiM; ata: ve dekha sakate haiM; yaha bAta mithyA hai| .. jJAna kA ughAr3a para ke Azraya se nahIM hai; usIprakAra vaha para meM se nahIM AtA hai / vaha jJAna kI paryAya paryAyavAna dravya meM se AtI hai| kyA AtmA kisI bhI samaya apane jAnane-dekhane ke svabhAva se rahita hai ki vaha indriyoM dvArA jAne? kabhI nhiiN| nigoda meM bhI apanA svabhAva vidyamAna hai; vahA~ bhI svayaM se jAnatA hai / isaprakAra paryAya paryAyavAna kI hai, aisA nirNaya kare to 'vartamAna paryAya kA saccA jJAna kiyA' kahalAtA hai| .
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana prazna : yahA~ Apa kahate hai ki indriya binA jJAna hotA hai; parantu zAstra meM ullekha hai ki indriya aura mana ke avalaMbana se matijJAna aura zrutajJAna hote haiM, vaha apramANa ho jAyegA? uttara : vyavahAranaya saMyogoM kA jJAna karAtA hai| indriyoM aura mana dvArA matijJAna hotA hai; vaha vyavahAranaya kA kathana hai| vyavahAra se matijJAna meM aneka bheda par3ate haiM; parantu nimitta kI apekSA nahIM lene para jJAna eka hI hai| jIva apane AtmA se jJAna karatA hai, taba anya kina vastuoM kI upasthiti hotI hai, vyavahAranaya unakA jJAna karAtA hai| ye sabhI bheda apanI paryAya kI usa-usa samaya kI yogyatA ke kAraNa par3ate haiM / indriyA~ Adi bAhya saMyogoM ke kAraNa bheda nahIM haiM; parantu apane kAraNa bheda par3ate haiM, taba nimitta para Aropa AtA hai| ___yahA~ to bheda kA bhI niSedha karate haiM / nimittoM ke Azraya se jJAna hotA hI nahIM hai| jJAyaka ke Azraya se jJAna vikasita hotA hai / indriyA~ tathA paravastu AtmA ko tIna kAla meM sparza hI nahIM krtiiN| ataH unake dvArA AtmA jAna hI nahIM sakatA hai; parantu apane astirUpa jJAnasvabhAva ke dvArA jAnatA hai| ajJAnI svayaM kI bhramaNA ke kAraNa 'saMyoga se maiM jAnatA hU~' aisA mAnatA hai, yaha mAnyatA svabhAvadRSTi kA ghAta karatI hai| vaha to sabhI vastuoM ko saMyoga se dekhatA hai / jJAnI to svayaM ko pratyakSajJAna se jAnatA hai, aisA nirNaya kare to parapadArtha ko bhI usake svabhAva se jAnane kA nirNaya kara sakatA hai| __ alpajJatA ke samaya indriyA~, mana Adi nimitta haiM aura sarvajJadazA ke samaya indriyA~, mana Adi nimitta nahIM haiM; parantu alpajJadazA meM indriyA~, mana nimitta haiM; ataH unake dvArA jAnatA hai, yaha bAta dUSita hai| koI bhI jIva sparzanendriya se sparza nahIM karatA, kAna se nahIM sunatA aura mana se vicAra nahIM karatA; parantu jAnane kA kArya AtmA svayaM se karatA hai| indriyoM aura mana dvArA jJAna huA' yaha saMyoga batAne ke liye vyavahAranaya se kathana kiyA hai, vyavahAranaya kA aisA artha samajhanA aura saMyoga binA hI AtmA jJAna karatA hai, aisA nizcayanaya kA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA bola artha smjhnaa|ny ke artha zAstra nahIM bolate haiM ; parantu AtmA apane jJAna dvArA bhinna-bhinna apekSA samajha letA hai / matijJAna, zrutajJAna apramANa nahIM haiM; parantu pramANa jJAna haiM, isaprakAra svAzraya dvArA yathArtha samajhanA caahiye| AtmA atIndriya jJAnamaya hai| isa pahale bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai-a-nahIM, liMgaiMdriyA~ aura grahaNa jAnanA / arthAt AtmA ko indriyoM dvArA jJAna nahIM hotA, ataH aliMgagrahaNa hai / ataH AtmA atIndriya jJAnamaya hai, aise bhAva kI prApti hotI hai| atIndriya jJAnamaya arthAt indriya aura mana rahita hai, aisA nirNaya hotA hai| kaba? kevalajJAna hone ke bAda? nhiiN| kevalajJAnI to atIndriya jJAnamaya hI hai; parantu chadmastha jIva chadmasthadazA meM bhI indriyoM dvArA nahIM jAnatA hai| isaprakAra hone para bhI 'maiM indriyoM se jAnatA hU~' aisA ajJAnI ajJAna ke kAraNa mAnatA hai, yaha mAnyatA saMsAra hai| ataH jo indriyoM para se lakSa haTAkara, jJAyakasvabhAva kA lakSa kare, use yathArtha meM atIndriya jJAna kI prApti svayaM meM hotI hai| jo sva ko jAnatA hai, vahI deva-zAstra-guru ko yathArtha jAnatA hai| prazna : isaprakAra svataMtra mAnane se eka-dUsare kI koI sahAyatA nahIM legA, zuSka ho jAyegA aura deva-zAstra-guru ko nahIM mAnegA to? uttara : bhAI! ye saba terI bhramaNA hai| jo yathArtha jAnatA hai, vahI devazAstra-guru ko yathArtha samajhatA hai; kyoMki deva-zAstra-guru kahate haiM ki tU tere jJAyakasvabhAva se jAnatA hai, indriyoM se athavA deva, zAstra, guru se nahIM jAnatA hai| ekendriya se lekara paMcendriya taka ke sabhI jIvoM kI sva-para ko jAnane kI zakti svayaM se hai| isaprakAra jo apane jJAnasvabhAva ko yathArtha jAnatA hai vahI jIva para ko yathArtha jAnatA hai / deva-zAstra-guru Adi padArthoM kA astitva hai, isaliye para jJAta hote haiM; yaha bAta satya nahIM hai, parantu sva AtmA ko jAnane para sva meM para padArtha jJAta hote haiM, aisI saccI pratIti aura jJAna meM hI kevalajJAna kA vikAsa hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 aliMgagrahaNa pravacana deva-zAstra-guru para haiM, unheM mAnanA yathArtha kaba kahA jAya ? devazAstra-guru aura iMdriyA~ para haiM, unase maiM nahIM jAnatA hU~, parantu svayaM ko jAnane meM para bhI jAnane meM A jAtA hai, isaprakAra nirNaya kare to usa jIva ne devazAstra-guru ko yathArtha mAnA aura jAnA kahalAtA hai| isa pramANa se atIndriya jJAna kI prApti hone se parAvalaMbana chUTakara svAvalaMbana utpanna hotA hai aura usameM se samyagdarzana-jJAna-cAritra kI paryAya . pragaTa hotI hai| dUsarA bola na liMgairindriyaiAhakatAmApannasya grahaNaM yastetyatIndriyajJAnamayatvasya prtipttiH| artha :- grAhya (jJeya) jisakA liMgoM ke dvArA arthAt indriyoM ke dvArA grahaNa (jAnanA) nahIM hotA, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA indriyapratyakSa kA viSaya nahIM hai,' isa artha kI prApti hotI hai| AtmA, indriyoM se jJAta hone yogya nahIM hai| ___ aba dUsare bola meM AtmA indriyoM se jJAta hone yogya nahIM hai| aisA kahate haiN| AtmA indriyoM se sva tathA para ko nahIM jAnatA hai; parantu svayaM se svapara donoM ko jAnatA hai, aisA pahale bola meM kaha Aye haiN| aba isa dUsare bola meM kahate haiM ki prameya aisA AtmA indriyoM se jJAta ho, aisA nahIM hai| ___ isa dUsare bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga mAtra iMdriyoM se, grahaNa jAnanA, AtmA mAtra iMdriyoM se jJAta hone yogya nahIM hai arthAt AtmA apane jJAnasvabhAva se jJAta hone yogya hai| ___ (1) AtmA, jJAna meM jJAta hI nahIM hotA; isaprakAra kI kucha jIvoM kI mAnyatA hai, vaha mAnyatA isa (dUsare bola se) galata siddha hotI hai; kyoMki AtmA meM bhI prameyatva guNa hai aura prameyatva guNa na mAne to guNI arthAt AtmA ke nAza kA prasaMga AtA hai; ata: yaha mAnyatA galata hai / prameyatva guNa ke kAraNa AtmA jJAna meM jJAta hotA hai, aisA yaha prameya padArtha haiN|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA bola (2) AtmA, indriyoM se jJAta ho, aisI kucha jIvoM kI mAnyatA hai, vaha bhI isase (dUsare bola se) galata siddha hotI hai; kyoMki AtmA apane jJAnasvabhAva se jJAta hone yogya hai; parantu iMdriyoM se jJAta hone yogya nahIM hai| jJAnasvabhAva AtmA kA hai, indriyoM kA nahIM hai| zAstra tathA vANI se dharma nahIM hotaa| prazna : bhagavAna kI vANI athavA zAstra na sune vaha AtmA ko kisaprakAra jAna sake; kyoMki dezanAlabdhi mile binA to AtmA kA jJAna hI nahIM hotA aura dharma prApta nahIM hotA hai na ? uttara : bhAI! vANI aura zAstra to para haiM, jar3a haiM, unase jJAna nahIM hotA; usIprakAra kAna bhI jar3a haiM / indriyoM se jJAna ho aura AtmA jJAta ho, aisA AtmA kA svabhAva hI nahIM hai| vANI tathA indriya rahita apane atIndriya svabhAva se AtmA jJAta hone yogya hai| tathA sva kA jJAna karane para, para aise zAstra aura vANI unakA jJAna bhI yathArtha dhyAna meM AtA hai ki pUrvakAla meM zAstra tathA vANI kI ora lakSa thaa| sva-para prakAzaka svabhAva vikasita hote hI para kA yathArtha jJAna hotA hai| zAstra, zabda, kAna, A~kha meM AtmA nahIM hai to phira zAstra tathA vANI dvArA AtmA kaise jJAta ho? jJAta nahIM hI hogaa| parantu AtmA apane jJAyakasvabhAva dvArA hI jJAta ho, aisA hai / yaha bAta logoM ne sunI hI nahIM hai aura unake kAnoM meM par3I bhI nahIM hai| ataH kaThina lagatI hai| vANI se dharma nahIM hotA to phira vANI sunane kI kyA AvazyakatA hai ? prazna : abhI Apa hI kahate ho ki kAna tathA vANI se jJAna nahIM hotA aura kahate ho ki yaha bAta kAnoM meM pahu~cI hI nahIM hai| to phira isa bAta ko kAnoM meM pahu~cane aura sunane kI kyA AvazyakatA hai? Apa to aisA kahate ho ki kAna tathA vANI se to AtmA kA jJAna nahIM hotA hai| uttara : 'kAnoM meM nahIM par3I hai', aisA jo kahA hai, vaha nimitta se aura saMyoga se kahA hai, aisI bAta sunane ko milI hI nahIM arthAt usa jIva kI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 aliMgagrahaNa pravacana svayaM kI aisI yogyatA bhI nahIM hai, aisA jaannaa| samaya-samaya kI samajhane kI paryAya to sat hai| vaha paryAya kAna tathA zabda ke kAraNa nahIM hai| usameM utanI samajhane kI yogyatA hI nahIM hai arthAt 'bAta kAnoM meM nahIM par3I hai, aisA kahane meM AyA hai| yaha bAta jisake kAnoM meM par3e aura apane kAraNa se samajhe to bhI vaha jJAna khaMDa-khaMDa vAlA hai| usase bhI akhaMDa AtmA kA lAbha nahIM hai; kyoMki aMza se aMzI kA lAbha nahIM ho sktaa| khaMDa-khaMDa apUrNa jJAna kI yogyatA para se lakSa uThA kara akhaMDa paripUrNa AtmA para lakSa kare to AtmA ko dharma hotA hai| to phira jisane khaMDa-khaMDa jJAnavAlI yogyatA bhI prApta nahIM kI hai, jisako nimittarUpa se avirodha vANI kAnoM meM par3I nahIM hai arthAt vyavahAra se dezanA labdhi kA nimitta prApta nahIM huA hai, use to dharma kahA~ se ho? arthAt aise jIva ko kabhI dharma hogA hI nahIM, yaha kahane kA bhAva hai| aisA kahakara yahA~ bhI usa jIva kI yogyatA batalAnA hai| AtmA indriya pratyakSa kA viSaya nahIM hai| isaprakAra AtmA aliMgagrahaNa hai| AtmA indriyoM se grAhya nahIM hai arthAt indriyoM se jJAta hone yogya nahIM hai| ataH AtmA indriya pratyakSa kA viSaya nahIM hai, aise artha kI prApti hotI hai| ___ ajJAnI jIva mAnatA hai ki para binA, zabda binA, kAna binA AtmA jJAta nahIM hotA; parantu usakI mAnyatA mithyA hai| yaha mAnyatA hI AtmasvabhAva se viparIta hai| para binA hI jJAna ho, aisA svabhAva hai| AtmA iMdriya pratyakSa kA viSaya nahIM hai; parantu jJAna pratyakSa kA viSaya hai, usameM se aisA bhAva nikalatA hai| indriyoM ke Azraya se AtmA jJAta nahIM hotA; parantu AtmA ke Azraya se AtmA jJAta hotA hai, aisA dhyAna Ate hI indriyoM kI ora kA lakSya chUTa jAtA hai aura apane jJAnasvabhAva pratyakSa kA zraddhA-jJAna hone para dharma hotA hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA bola tIsarA pravacana jJAnasvabhAva meM jJAta AtmarUpa jJeyapadArtha kaisA hai ? mAgha kRSNA 4, ravivAra, di. 25/2/1951 AtmA jJeya hai aura yaha jJAna dvArA jJAta hone yogya padArtha hai| liMga dvArA yaha jJAta nahIM hotaa| bola 1 : AtmA iMdriyoM se jAne aisA yaha jJeya padArtha nahIM hai| AtmA ko indriyoM se jJAna nahIM hotA, isa jJeyapadArtha (AtmA) kA aisA svabhAva hai| isa jJeyatattva adhikAra meM aliMgagrahaNa kahane kA kAraNa yaha hai ki AtmA jJAna-darzana Adi anaMta guNoM tathA paryAyoM kA piMDa hai| yaha jJeya padArtha iMdriyoM se kArya kare, aisA usakA svabhAva nahIM hai / indriya ke avalambana binA svayaM se jJAna kare, aisA usa jJeya kA svabhAva hai| jJeya jisaprakAra haiM usaprakAra jJeya kA svabhAva jAne aura svasanmukha hokara zraddhA kare to dharma ho| viruddha jAne to dharma kahA~ se ho? nahIM ho| ataH AtmA indriyoM dvArA jJAna kare, aisA yaha jJeyapadArtha nahIM hai| bola 2 : AtmA indriyoM se jJAta ho, aisA yaha jJeyapadArtha nahIM hai| ___ AtmA indriyoM dvArA jJAta ho, aisA yaha jJeyapadArtha nahIM hai, aMtarmukha dekhane se jJAta ho aisA hai / yaha jJeya adhikAra hai, anya rIti se kathana kareM to samyagdarzana adhikAra hai| indriyoM se jJAta ho, vaha, AtmA nahIM hai| samyagdarzana kA viSaya AtmA hai, ataH indriyoM dvArA samyagdarzana nahIM hotA arthAt dharma nahIM hotaa| Atmavastu jJeya hai| jJeya kaho ki prameya kaho - donoM eka hI haiN| jagata meM jitane sva-para prameya haiM ve kisI na kisI jJAna kA viSaya avazya hote haiM; kyoMki unameM prameyatva nAma kA guNa hai| AtmA indriyoM dvArA jJAna kare, aisA usakA svabhAva nahIM hai, indriya dvArA jJAnaM kare to vaha pramANa nahIM rhtaa| prameya ko jJAna meM jJAta hone yogya kahA hai; parantu indriyoM se jJAta hone yogya nahIM khaa|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 aliMgagrahaNa pravacana chahoM dravya apane prameyatva guNa ke kAraNa kisI na kisI jJAna ke viSaya hote haiM, aisA kahA hai; parantu indriyoM dvArA jJAta hoM, aisA inakA svarUpa nahIM hai| Atmavastu jJAna, darzana, cAritra Adi ananta zaktiyoM kA piMDa hai| yaha prameya, indriyoM kA viSaya ho, aisA nahIM hai| AtmA pramAtA aura prameya donoM hai / jagata ke padArtha prameya haiM, indriyA~ prameya haiN| usa prameya meM bhI aisI zakti nahIM hai ki vaha AtmA ko jAne aura AtmA sva- prameya hai, usakA svabhAva aisA nahIM hai ki vaha indriyoM se jJAta hoM / prazna : to phira indriyA~ jIva ko kyoM milI haiM? tathA use indriyavAlA kyoM kahA hai ? uttara : kisI padArtha ko koI anya padArtha milatA nahIM hai| koI padArtha anya padArtha meM na jAtA hai na AtA hai| jagata ke jJeyapadArtha apane kAraNa se Ate haiM aura jAte haiM / paramANu kI paryAya AtmA ke eka kSetra meM AI, usakI pahicAna karAI hai| nizcaya se indriyA~ paramANu kI paryAya haiM; parantu usakI vartamAna paryAya meM pudgala kI anyaparyAya se bhinnatA hai; ata: usakI indriyarUpa se pahicAna karAI hai| nizcaya se pudgala paramANuoM meM antara nahIM hai / indriyajJAna kA kathana vyavahAra se indriyoM kA saMyoga batAne ke liye hai; parantu unase jJAna hotA hai, aisA usakA artha nahIM hai / parantu jIva ke ughAr3a kI yogyatA ke samaya indriyA~ nimittarUpa hotI haiM, unakA jJAna karAyA hai| jJAna se AtmA jJAta ho, aisA zraddhA svIkAra karatI hai / AtmA svayaM prameya hai / svayaM indriyoM dvArA jJAta ho, aisA prameya padArtha nahIM hai, ata: yaha indriyapratyakSa kA viSaya nahIM hai, parantu jJAnapratyakSa kA viSaya hai| yaha samyagdarzana adhikAra hai / AtmA zraddhA kA arthAt samyagyadarzana kA viSaya hai, ataH zraddhA isaprakAra svIkAra karatI hai ki indriyoM se jJAta ho, aisA AtmapadArtha nahIM hai; parantu jJAnapratyakSa se jJAta ho, aisA AtmapadArtha hai| svAzraya dvArA zraddhA kA isaprakAra svIkAra karanA dharma hai / aisI zraddhA aura jJAna binA vrata-tapa Adi sacce nahIM ho skte|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. tIsarA bola ___ tIsarA bola na liMgAdindriyagamyA mAdagneriva grahaNaM ysyetiindriyprtykssaavissytvsy| / artha :- jaise dhuMe~ se agni kA grahaNa (jJAna) hotA hai, usIprakAra liMga dvArA, arthAt indriyagamya (indriyoM se jAnane yogya cihna) dvArA jisakA grahaNa nahIM hotA, vaha aliMgagrahaNa hai| isaprakAra 'AtmA indriyapratyakSapUrvaka anumAna kA viSaya nahIM hai,' aise artha kI prApti hotI hai| . AtmA indriya pratyakSapUrvaka anumAna se jJAta ho, aisA nahIM hai| dhue~ dvArA agni kA grahaNa hotA hai| jahAM dhuA~ hotA hai, vahA~ agni hotI hI hai| usIprakAra bAhya kinhIM indriyoM se jJAta hone yogya cihna dvArA AtmA kA jJAna nahIM hotA, aisA yaha jJeya hai| __ zarIra ke hilane-calane se, vANI ke bolane se tathA garbha ke bar3hane se una sarva cihnoM se kyA yathArtha meM AtmA pahicAnA jA sakatA hai? nahIM, isa lakSaNa se AtmA pahicAnA nahIM jA sktaa| jisaprakAra bukhAra kA nApa tharmAmITara dvArA jJAta hotA hai; usIprakAra bAhya kisI cihna se AtmA nahIM pahicAnA jA sktaa| yahA~ yaha kahA hai ki AtmA ke jAnane ke liye indriyoM ke anumAna kI AvazyakatA nahIM hai| koI kahe ki AtmA, AtmA ke jJAna dvArA pahicAnA jAya aura para padArtha indriyoM dvArA pahicAne jA~ya to vaha sthUla ajJAna hai| koI bhI padArtha indriyoM se jJAta nahIM hotA, jJAna se jJAta hotA hai| tathA AtmA nizcaya se AtmA dvArA pahicAnA jAya aura vyavahAra se indriyoM dvArA pahicAnA jAya, aisA jo kahatA hai yaha bhI bhUla hai, yaha mithyA anekAnta hai / AtmA AtmA dvArA hI pahicAnA jAtA hai aura anya kisI cihna-indriyA~ athavA indriyoM ke anumAna dvArA nahIM pahicAnA jAtA, yahI samyak anekAnta hai aura yahI dharma hai| isa tIsare bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga-indriyoM se jJAta hone yogya cihna, grahaNa jaannaa| arthAt AtmA kisI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana 18 indriyagamya cihna se jJAta nahIM hotaa| jaise zarIra choTe se bar3A hotA hai, aise bAhya cihna se AtmA kA nirNaya nahIM hotA / ataH AtmA indriyapratyakSapUrvaka anumAna kA viSaya nahIM hai - aisA usameM se artha nikalatA hai| AtmA aisA jJeyapadArtha hai ki vaha jJAna se pratyakSa jJAta hotA hai - usameM indriya ke anumAna kI AvazyakatA nahIM hai / cauthA bola na liMgAdeva paraiH grahaNaM yasyetyanumeyamAtratvAbhAvasya / - artha :- dUsaroM ke dvArA - mAtra liMga dvArA hI jisakA grahaNa nahIM hotA, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA anumeya mAtra (kevala anumAna se hI jJAta hone yogya) nahIM hai, ' aise artha kI prApti hotI hai| AtmA kevala anumAna se hI jJAta ho, aisA vaha jJeyapadArtha nahIM hai / isa cauthe bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a = nahIM, liMga = anumAna jJAna aura grahaNa = jAnanA / arthAt AtmA mAtra anumAna jJAna kA viSaya ho, aisA yaha jJeya padArtha nahIM hai| yahA~ 'mAtra anumAna' kahA hai / 'mAtra ' kahane kA tAtparya yaha hai ki AtmA AMzika svasaMvedana sahita anumAna kA viSaya to hai, parantu kevala anumAna kA viSaya nahIM hai| yadi AtmA kevala anumAna kA hI viSaya ho to AtmA kabhI bhI pratyakSajJAna kA viSaya nahIM ho sktaa| kevalajJAna meM to vaha sarvathA pratyakSa jJAta hotA hai aura nicalI dazA meM zrutajJAna meM pratIti meM AtA hai / sAdhakadazA meM bhI mAtra anumAna se jJAta hone yogya nhiiN| sAdhakadazA meM mAtra anumAnajJAna se jJAta hotA ho to svasaMvedana AMzika pratyakSa nahIM ho sakatA / aura svasaMvedanajJAna sAdhakadazA meM AMzika pratyakSa na ho to vaha bar3hakara saMpUrNa pratyakSa nahIM ho sktaa| ata: AtmA sAdhakadazA meM bhI svasaMvedana pratyakSa pUrvaka anumAnajJAna kA viSaya hotA hai / jinako yaha AtmA jAnanA hai, unheM svasaMvedanajJAna honA hI cAhiye to hI ve jIva isa AtmA ko jAna sakate haiN| anya jIva svasaMvedanasahita
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA~ bola 19 anumAnajJAna karake jJAna vistRta kareM aura isa AtmA kI pahicAna kareM to ThIka hai, parantu anya jIva svasaMvedana binA mAtra anumAna se isa AtmA ko pahicAnane jAyeM to unake dvArA yaha AtmA jJAta ho, aisA yaha jJeya padArtha nahIM hai| pAMcavA~ bola na liMgAdeva pareSAM grahaNaM yasyetyunamAtRmAtratvAbhAvasya / artha :- jisake liMga se hI para kA grahaNa nahIM hotA vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA anumAtAmAtra (kevala anumAna karanevAlA hI) nahIM hai ' aise artha kI prApti hotI hai / AtmA kevala anumAna se hI jAne, aisA yaha jJeyapadArtha nahIM hai / isa pA~caveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a nahIM, liMga = anumAna jJAna, grahaNa = jAnanA / AtmA mAtra anumAnajJAna se svayaM ko athavA para ko jAne, aisA nahIM hai| ataH sva aura para donoM ko jAnane ke lie pratyakSa svasaMvedanajJAna honA caahiye| AtmA svayaM mAtra anumAna karanevAlA ho to kabhI bhI pratyakSajJAna pragaTa nahIM kara sakatA / anumAnajJAna to hai, parantu mAtra anumAna jJAna se pratyakSa honA mAne to vaha yathArtha nahIM hai| anumAna ke sAtha AMzika svasaMvedanajJAna hai, vaha pratyakSa hai aura vaha bar3hakara saMpUrNa pratyakSa aisA kevalajJAna hotA hai aura taba anumAna kA abhAva hotA hai / ataH yahA~ mAtra anumAna se nahIM jAnatA hai, aisA kahA hai| svasaMvedana jJAna binA parapadArthoM kA jJAna yathArtha nahIM hai| AtmA svayaM ko to anumAna se nahIM jAnatA hai; parantu anya jIvoM ko, zarIra ko tathA parapadArthoM ko mAtra anumAna se jAne, aisA bhI usakA svabhAva nahIM hai| kevala anumAnajJAna se para padArthoM kA jJAna karanA, vaha yathArtha jJAna nahIM hai / isaprakAra AtmA kevala anumAna karanevAlA hI nahIM hai; aise bhAva kI prApti hotI hai| deva, guru, strI, kuTumba, parivAra tathA nigoda se lekara siddha taka ke sabhI jIvoM ko kevala anumAna se jAna le, aisA una jJeyoM kA svabhAva nahIM hai
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 aliMgagrahaNa pravacana AMzika svasaMvedana pratyakSajJAna honA caahiye| svasaMvedanasahita anumAna jJAna dvArA jAne, vahI yathArtha jJAna kahalAtA hai| svasaMvedana binA mAtra anumAna vaha saccA anumAna bhI nahIM kahalAtA hai| kriyA kA svarUpa prazna : yaha saba jAnane ke pazcAt hamArI mAnI huI kriyA karanA to yathArtha hai na? samajhapUrvaka kriyA karane meM kyA bAdhA hai? uttara : samajhapUrvaka kriyA meM rAga kI aura zarIra kI kriyA nahIM AtI hai| AtmA ke bhAna binA vidhi kisako kahanA? jo tujhe saccI samajha huI hogI to tujhe yaha prazna hI nahIM hogA; kyoMki samajha kahane se usameM jJAna kI kriyA AtI hai aura zarIra tathA rAga kI kriyA kA niSedha hotA hai| prazna : jJAnapUrvaka kriyA meM hamArI mAnI huI kriyA kA mizraNa kareM to? uttara : bhAI, dUdhapAka meM kiMcit viSa milate hI sArA dUdhapAka viSarUpa ho jAtA hai aura khAne ke kAma meM nahIM AtA; usIprakAra mAtra paralakSI jJAna karake usake sAtha zarIra kI tathA rAga kI kriyA milAnA, yaha ekAMta mithyAtva __jIva, zarIra kI kriyA kara hI nahIM sakatA hai aura apUrNa dazA meM rAga hotA hai, usa rAga ke karane kA abhiprAya bhI jJAnI ko nahIM hai| zarIra aura rAga kA jJAtA hai, aisA AtmA kA svarUpa hai; aisA samajhanA yaha samajhapUrvaka kI kriyA hai| samajhapUrvaka kI kriyA kahate hI zarIra kI tathA rAga kI kriyA kA niSedha ho jAtA hai| AtmA bAhara ke kisI liMga se jJAta nahIM hotA, aisA yaha eka jJeyapadArtha hai| usakA vaisA jJAna karanA, vahI saccI kriyA hai| ___ yahA~ to aisA kahanA hai ki anumAnajJAnamAtra se AtmA jJAta ho, aisA nahIM hai| isase nimna nyAya phalita hote haiN| pratyakSa-parokSa jJAna ke nyAya 1. anumAna jJAnamAtra se AtmA jJAta hone yogya ho to pratyakSa jJAna aura usakA viSaya (kA astitva) nahIM rahate; parantu usaprakAra nahIM bana sktaa|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA~ bola 21 2. kevalajJAna sakala pratyakSa hai aura usameM AtmA tathA sarvapadArtha sAkSAt jJAta hote haiM; parantu vaha vartamAna meM chadmastha ko pUrNa pragaTa nahIM hai / jo vaha vartamAna meM pUrNa pragaTa ho to saMpUrNa Ananda pragaTa honA cAhiye / 3. sAdhaka ko svasaMvedana pratyakSajJAna hotA hai aura usakA anumAnajJAna pramANa hai; kyoMki svasaMvedana binA kA mAtra anumAnajJAna pramANa nahIM ho sktaa| ataH sAdhakadazA meM AMzika pratyakSa aura parokSa donoM sAtha rahate haiM / 4. sAdhakadazA meM yadi jJAna mAtra parokSa hI mAnA jAve to pratyakSa kabhI nahIM hogA, parantu aisA nahIM hotA / ataH svasaMvedana aMza - pratyakSa kA vahA~ astitva hai, vahI bar3hakara saMpUrNa pratyakSa kevalajJAna hotA hai| 5. sAdhakadazA meM aMza pratyakSa svasaMvedanajJAna hai, usake krama-krama se bar3hane para parokSa kA abhAva hotA jAtA hai aura pUrNa pratyakSa hone para parokSa kA sarvathA abhAva hotA hai / 6. anumAnajJAna akelA ho hI nahIM sakatA; kyoMki anumAnajJAna akelA ho to vaha trikAla rahe aura pratyakSa hone kA prasaMga hI nahIM prApta ho / 7. saMpUrNa pratyakSajJAna akelA ho sakatA hai; kyoMki vahA~ parokSa kA sarvathA abhAva hotA hai| svasaMvedana binA kA mAtra anumAna, vaha jJAna hI nahIM hai / ataH kevala anumAnajJAna mAtra se AtmA jJAta hone yogya nahIM hai / usIprakAra kevala anumAna mAtra se AtmA sva athavA para ko nahIM jAnatA hai| isa pramANa se AtmA anumAtA mAtra nahIM hai| mAtra anumAna se jAnane kA jJAna kA svabhAva nahIM hai, usIprakAra mAtra anumAna se jJAta ho, aisA jJeya kA svabhAva nahIM hai / isaprakAra AtmA kevala anumAna se hI jAne, aisA vaha jJeyapadArtha nahIM hai| aisA sva jJeya kA yathArtha svarUpa jAnanA, vaha dharma kA kAraNa hai / mahAmuni jaMgala meM nivAsa karate the| eka 'aliMgagrahaNa' zabda meM se bIsa bola nikAle haiM / unameM se zuddha AtmA pragaTa ho, aisA hai / atyaMta adbhuta bAta
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 aliMgagrahaNa pravacana kI hai| laukika meM koI taiyAra karake laDDU deve aura jisako vaha khAnA bhI nahIM AtA ho, vaha mUrkha hai; usIprakAra yahA~ adbhuta rIti se AtmA pragaTa ho, aisA mAla prastuta kiyA hai to bhI jo jIva usakA vicAra karake, zraddhA karake, svarUpAnanda kA bhoga na kare, vaha mUrkha hai| cauthA pravacana mAha vada 5, somavAra, di. 26/2/1951 bola 1 : AtmA atIndriya jJAnamaya hai; aisA tU jAna ! yaha AtmA zarIra Adi se para hai; vaha kyA hai? zarIra ityAdi parajJeya haiM aura AtmA svajJeya hai| svayaM ko svayaM dvArA jAnane para AtmA svarUpa se jJAta hotA hai aura parapadArtha pararUpa se jJAta hote haiM / AtmA bAhya liMga se jJAta hone yogya nahIM hai, aisA 'tU jaan'| yahA~ AcArya bhagavAna Adeza karate haiN| yaha jJeyarUpa AtmA jJAna, darzana, cAritra, Ananda, astitva, vibhutva, prabhutva Adi anaMta-anaMta zaktiyoM kA piMDa hai aura aliMgagrahaNa hai, aisA tU jaan'| AtmA ko indriyoM se jAnanA nahIM hotA, isaprakAra 'tU jaan'| AtmA atIndriya hai arthAt indriya tathA mana ke avalambana rahita hai, ata: iMdriyoM dvArA nahIM jAnatA hai; aisA tU jaan| zrIguru, ziSya ko kahate haiM ki 'tU jAna' to usase nirNaya hotA hai ki AtmA jAna sakatA hai| yadi ziSya AtmA ko jAna sake, aisA na hotA to zrI guru 'tU jAna' aisA nahIM khte|'tuu jAna' aisA kahate hI ziSya jAna sakatA hai, aisA AtmA hai; aisA nirNaya hotA hai| AtmA meM jinakA abhAva hai; una iMdriyoM dvArA AtmA kisaprakAra jAne ? yaha AtmA saccidAnaMda svarUpa hai| vaha indriyoM se nahIM jAnatA hai; aisA tU jaan| AtmA meM indriyoM kA abhAva hai| jisa padArtha meM jisakA abhAva ho, usase vaha kAma kare, aisA nahIM bana sktaa| bhagavAna AtmA meM iMdriyoM kA abhAva hai
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA~ bola 23 aura abhAva dvArA AtmA ko jAne to aisA bane jaisA ki kisI ko kharagoza ke sIMgoM se duHkha utpanna ho| jagata meM kharagoza ke sIMga haiM hI nahIM, to phira ve sukha-duHkha ke kAraNa kaise ho sakate haiM ? ho hI nahIM sakate haiN| usIprakAra AtmA meM indriyoM kA abhAva hai to una abhAvarUpa indriyoM dvArA AtmA jAne, aisA kaise bana sakatA hai ? bana hI nahIM sktaa| ataH AtmA atIndriyasvabhAvavAlA hai; aisA tU jaan| isakA nAma samyagdarzana aura dharma hai| bola 2 : AtmA indriyapratyakSa kA viSaya nahIM hai; aisA tU jaan| ___ AtmA iMdriyoM dvArA jJAta nahIM hotA, aisA tU jaan| iMdriyA~ usameM haiM hI nhiiN| jo vastu jisameM na ho usameM vaha jJAta ho, aisA kabhI nahIM bana sktaa| AtmA meM indriyA~ hI nahIM haiM, ata: vaha iMdriyapratyakSa kA viSaya nahIM hai| vaha to svayaM jJAta hone yogya hai, aisA tU jaan| bola 3 : AtmA iMdriya pratyakSapUrvaka anumAna kA viSaya nahIM hai| aisA tU jaan| ___ zarIra hilatA hai-calatA hai, vANI bolI jAtI hai, isalie AtmA hai; aisA indriya ke pratyakSapUrvaka anumAna karane yogya AtmA nahIM hai| AtmA meM indriyA~ hI nahIM haiM, ata: indriyapratyakSa anumAnajJAna se AtmA jJAta nahIM ho sakatA hai; aisA tU jaan| jisaprakAra dhUmra se agni kA anumAna hotA hai, usIprakAra indriyagamya kisI bhI cihna se AtmA jJAta nahIM hotA; parantu svasaMvedanajJAna se jJAta hotA hai; isaprakAra tU jaan| ___ 'tU jAna' meM se aisA artha nirNIta hotA hai ki ziSya aisA hai ki AtmA ko jAna ske| hIroM ke vyApArI ko hIroM kI dukAna prAraMbha karate samaya dhyAna meM hai ki hIroM ke grAhaka saMsAra meM haiN| ve grAhaka hamAre pAsa hIre lene AyeMge, aisA use vizvAsa hai| parantu 'maiM hIroM kI dukAna to karatA hU~; kintu koI grAhaka hIre lene nahIM Ave to'? aisI zaMkA use nahIM hotii|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana isIprakAra AcArya bhagavAna ne 'tU jAna' aisA kahA hai to unako vizvAsa hai ki maiM kahatA hU~ vaise AtmA ko jAnanevAle jIva bhI haiM / bhaviSya meM honevAle jIva jaisA AtmA maiM kahatA hU~, vaisA nahIM jAneMge to? aisI unako zaMkA hI nahIM hotii| yaha bAta bahuta sUkSma hai aura kaThina hai, isaliye jJAta nahIM hogI, aisA nahIM hai| ataH tU jAna sakatA hI hai; aisA tU vizvAsa kr| AtmA svatattva hai, vaha paratattva dvArA nahIM jAnatA hai, paratattva dvArA jJAta nahIM hotA hai, usIprakAra paratattva ke anumAna dvArA bhI jJAta nahIM hotA, parantu svatattva se hI jAnatA hai aura jJAta hotA hai; aisA tU jaan| bola 4 : kevala anumAna se hI jJAta ho, aisA AtmA nahIM hai| aisA tU jaan| ___ anya jIva mAtra anumAna kareM aura AtmA jJAta ho; aisA AtmA nahIM hai| anya (jIva) kevala anumAnajJAna se nirNaya kareM ki yaha AtmA aisA hai to vaha AtmA kA jJAna saccA nahIM hai| rAga rahita jJAnAnaMda zuddha caitanya hU~', isake bhAna dvArA - svasaMvedanajJAna dvArA AtmA jJAta ho, aisA hai| paMca parameSThI bhagavAna mAtra anumAna se jJAta nahIM hote| ___ anya jIva mAtra anumAna karate haiM aura kahate haiM ki ye vItarAgadeva haiM, ye nigraMtha guru haiM to isaprakAra se parIkSA nahIM ho sakatI hai| aisA tU jAna / sarvajJa devAdhideva, arahaMta tathA siddha aura AcArya, upAdhyAya, muni Adi ke AtmA ko jAnanA ho to mAtra anumAna dvArA jJAta ho sake, aisA vaha AtmA hI nahIM hai| __ hIre kI dukAna para do paise lekara jAve to hIrA-maNika nahIM milatA aura koI bhikhArI bhIkha mAMge to use laDDuoM kA cUrA milatA hai; parantu pUrA laDDU nahIM milatA hai| pUrA laDDU mAMgane kA usakA sAhasa bhI nahIM hotA hai| usIprakAra ghara kI Rddhi, siddhi, hIre Adi hameM dikhAo aisA kahane kA sAhasa bhI usameM nahIM hotA hai| usIprakAra mAtra anumAnajJAna bhikhArI jaisA hai, usake dvArA hIre sadRza paMcaparameSThI ke AtmAoM kI parIkSA nahIM ho sakatI hai| jisaprakAra bhikhArI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA~ bola 25 meM 'hIrA dikhAo' aisA kahane kA sAhasa hI nahIM hai; usIprakAra anumAna jJAna meM paMcaparameSThiyoM ke AtmAoM kI parIkSA kareM, aisI zakti hI nahIM hai| apanA AtmA zuddhasvabhAvI hai ; usakI zraddhA, jJAna tathA rAga rahita AMzika svasaMvedana jisa jIva meM nahIM hai, vaha jIva mAtra anumAnajJAna se paMcaparameSThiyoM ke AtmAoM ko nahIM jAna sktaa| svasaMvedanajJAnarahita mithyAdRSTi bhale hI zAstra kA bahuta bar3A jJAtA ho aura usa jJAna se mAtra anumAna kare ki arahaMta aise hone cAhiye athavA muni aise hone cAhiye to usakA vaha sarva anumAnajJAna jJAna hI nahIM hai| usake dvArA paMcaparameSThiyoM kI pahicAna ho sake, aisA vaha AtmA hI nahIM hai; isaprakAra tU jaan| paMcaparameSThI bhagavAna svasaMvedana jJAna se jJAta hote haiN| ___ mAtra anumAna se pAMca parameSThI jJAta nahIM hote to ve AtmAeM kisa jJAna se jJAta hone yogya haiM? to kahate haiM ki bhAI! tujhe paMcaparameSThI ko jAnanA ho to prathama to apane meM svasaMvedana jJAna pragaTa kara to usa jJAna se ve jJAta hoNge| AtmA zarIra tathA indriya rahita hai, rAga rahita hai, parapadArtha tathA mana ke avalaMbana se rahita hai; aise apane AtmA kI zraddhA aura jJAna kr| 1. isaprakAra svasaMvedana sahita jJAna ko vistRta karake anumAna kara ki mere jJAna kA AMzika rUpa se pratyakSa ughAr3a hai to vaha aMza bar3hakara eka samaya meM tIna kAla aura tIna loka ko jAnane yogya saMpUrNa pratyakSa jJAna ho skegaa| tujhe aisA vizvAsa huA to usase anumAna kara ki aise saMpUrNa pratyakSa jJAna ko prApta arahaMta aura siddha hone cAhiye aura unakI sarvajJadazA saMpUrNa rAga rahita aura mana ke avalaMbana rahita vaha sarvajJadazA eka samaya meM tIna kAla aura tIna loka ko jAnanerUpa honI caahiye| 2. tathA mujhe jisaprakAra AMzika svasaMvedana jJAna pragaTa huA hai, usIprakAra kA rAga rahita zuddha, nirAlaMbI tattva AtmA hai, usakA Azraya karake apane meM bhI svasaMvedana jJAna AMzika rUpa se pragaTa karanevAle anya sAdhaka jIva bhI mere sadRza hone caahiye| jo AMzikarUpa se sAdhana kara rahe haiM aura tatpazcAt paripUrNadazA pragaTa kareMge ve sAdhakajIva AcArya, upAdhyAya aura mani haiN|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana ___ isaprakAra AtmA ke svasaMvedanajJAna ko vistRta karake nirNaya kare ki paMcaparameSThiyoM meM pUrNa sarvajJa kaise hote haiM aura apUrNa jJAnI kaise hote haiM to usakA nirNaya saccA hai aura usa jJAna meM paMcaparameSThI jJAta hote haiM / mithyAdRSTi ke svasaMvedana rahita mAtra anumAnajJAna meM paMcaparameSThiyoM kI AtmAeM jJAta nahIM hotiiN| ataH mAtra anumAnajJAna ko liMgarUpa se kahakara usaM liMga se anya AtmAoM kA grahaNa nahIM ho sakato (jJAna nahIM ho sakatA) aisA aliMgagrahaNa kA artha, he ziSya! tU jaan| svasaMvedana rahita mAtra anumAna pramANajJAna nahIM hai balki mithyAjJAna hai| 1. pratyeka padArtha kI vartamAna paryAya meM apanI yogyatA ke kAraNa kArya hotA hai, taba anya saMyogI vastu ko nimitta kahate haiN| upAdAna meM kArya nahIM ho to anya vastu ko nimitta bhI nahIM kahate haiM / arthAt upAdAna meM kArya hue binA anya saMyogI vastu meM nimittapane kA Aropa hI nahIM AtA hai| 2. jIva apane zuddhasvabhAva ke Azraya se samyagdarzana-jJAna-cAritra kI nizcaya paryAya pragaTa kare to deva-zAstra-guru ke prati honevAle zubharAga ko vyavahAra kA Aropa diyA jAtA hai| apane meM nizcaya nirmala paryAya pragaTa na kare to pUrva ke rAga ko vyavahAra nAma bhI nahIM de sakate haiM arthAt nizcaya binA mAtra vyavahAra hotA hI nahIM hai| isa nyAya se 3. jIva apane zuddha svabhAva ke Azraya se svasaMvedana jJAna pragaTa kare to usa svasaMvedana sahita ke anumAnajJAna ko anumAnajJAna pramANa kahate haiM / apane meM svasaMvedana jJAna pragaTa na kare to mAtra anumAna jJAna pramANa nahIM kahalAtA hai; balki vaha mithyAjJAna kahalAtA hai| bhAva namaskAra kA svarUpa aura usakA phala ___ paMcaparameSThI kA AtmA tere mAtra anumAnajJAna se jJAta nahIM hotA hai, isaprakAra tU jaan| tujhe paMcaparameSThI ko jAnanA ho aura unheM bhAva namaskAra karanA ho to jisaprakAra muni samyakzraddhA jJAnapUrvaka sthiratA meM Age bar3ha rahe haiM aura arahaMta,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 pAMcavA~ bola siddha pUrNa paramAtmA ho gaye haiM; usIprakAra tU bhI svayaM meM zraddhA-jJAna karake svasaMvedana pragaTa kara to usa (svasaMvedana) jJAnapUrvaka anumAna kara sakegA ki sarvajJa bhagavAna pUrNadazA ko prApta hue haiN| puNya, vyavahAra aura vikalpa kI ekatA rahita aura jJAtA-dRSTA zuddha svabhAva kI ekatA sahita jJAna, yahI jJAna yathArtha hai, aisA tU jaan| aisA svasaMvedana jJAna hone ke pazcAt yathArtha anumAnajJAta hotA hai ki sarvajJa pUrNapada ko prApta ho gaye hai tathA sAdhaka AMzika rUpa se sAdhanA kara rahe haiM aura Age bar3hakara usa pUrNapada ko prApta kreNge| isaprakAra paMcaparameSThiyoM kA, joki para AtmAyeM haiM, unakA aisA prameya-dharma hai, aisA tU jaan| ___ paMcaparameSThiyoM kA prameya-dharma aisA hai, isaprakAra jo jIva jAnatA hai, usane paMcaparameSThiyoM ko yathArtha rUpa se pahicAnA hai aura usane hI saccA bhAva namaskAra kiyA hai| prazna : itanA saba vistAra jAnane meM to hamArI mAnI huI saba kriyAeM samApta ho jAyeMgI? uttara : bhAI! tujhe zAMti aura sukha cAhiye na? dharma karanA hai na? dharma kaho, zAMti kaho, sukha kaho - ye saba eka hI haiN| vaha zAMti, satyavastu kI zaraNa se milatI hai, parantu asatyavastu kI zaraNa se nahIM milatI hai| ataH vastu jisaprakAra hai usIprakAra satya jAna aura svasaMvedanajJAna dvArA apane zuddha AtmA kA anubhava kr| yahI zAMti kA kAraNa hai aura yahI bar3hate-bar3hate paripUrNa kevalajJAna hokara sampUrNa sukha aura zAMti pragaTa hogI, yahI dhArmika kriyA hai| bola 5 : AtmA mAtra anumAna karanevAlA hI nahIM hai, aisA tU jaan| ___ cauthe bola meM kahA thA ki anya jIva tere AtmA ko athavA paMcaparameSThI ke AtmA ko mAtra anumAna dvArA jAnane kA prayatna kareM to ve jJAta nahIM hoNge| aba yahA~ pA~caveM bola meM kahate haiM ki tU svayaM kaisA hai? tU kevala anumAna karanevAlA hI nahIM hai| AtmA mAtra anumAna karanevAlA ho to anumAnarahita pratyakSa kevalajJAna pragaTa karane kA avasara nahIM aayegaa| jisaprakAra jo puNyapApa bhAva kA hI mAtra kartA aura usI ko sarvasva mAnanevAlA hai, use
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 aliMgagrahaNa pravacana AtmA nahIM khte| usIprakAra mAtra anumAnajJAna karanevAle ko AtmA hI nahIM khte| isase nimna nyAya nikalate haiM - 1. yadi AtmA kI vartamAna paryAya meM pragaTa kevala pratyakSajJAna ho to vartamAna meM chadmastha ko jo jJAna kI hInatA dikhAI detI hai, vaha nahIM honI cAhiye; parantu vartamAna meM jJAna kI hInatA dikhAI detI hai, ataH chadmastha ko vartamAna paryAya meM kevala pratyakSajJAna nahIM hai; aisA nirNaya hotA hai| ataH koI aisI dazA honI cAhiye, jisameM AMzika pratyakSa aura AMzika parokSa jJAna ho sakatA ho, vaha sAdhakadazA hai| 2. tathA sAdhakadazA meM AMzika pratyakSa aura AMzika parokSa jJAna na ho to AMzika pratyakSajJAna bar3hakara kabhI bhI saMpUrNa pratyakSa nahIM ho sakatA hai aura parokSa kA abhAva nahIM ho sakatA hai| ataH sAdhakadazA meM AMzika pratyakSajJAna hai, aisA nirNaya hotA hai| 3. sAdhakadazA meM samyagdarzana-jJAna-cAritra kI nirmala paryAya AMzika pragaTa hai, usa samaya deva-zAstra-guru Adi ke prati rAgarUpI vyavahAra sahacara hotA hai| isa nyAya se sAdhakadazA meM apane svabhAva ke zraddhA-jJAna sahita sva-saMvedana AMzika pratyakSajJAna paryAya meM pragaTa hotA hai, usa samaya anumAnajJAna bhI AMzika parokSa usa hI paryAya meM sahavartI hotA hai| 4. tathA jaba vizeSa puruSArtha hone para darzana-jJAna-cAritra kI sampUrNa nirmala paryAya pragaTa hotI hai, taba deva-zAstra-guru ke prati zubharAgarUpI vyavahAra kA sarvathA abhAva hotA hai aura nizcaya mAtra rahatA hai| ___ tAtparya sAdhakadazA meM jJAnasvabhAvI AtmA meM sampUrNa ekAgratA hone para sampUrNa pratyakSa kevalajJAna pragaTa hotA hai, usa samaya parokSajJAna kA sarvathA abhAva hotA hai aura sakala pratyakSa kevalajJAnamAtra rahatA hai| isa pA~caveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga-kevala anumAna mAtra, grahaNa jaannaa| tU kevala anumAtA mAtra nahIM hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA~ bola 29 Upara kahe anusAra anumAnamAtra ho to kabhI bhI kevalajJAna nahIM hogA / ataH sAdhakadazA meM svasaMvedana sahita anumAna hai| terA jJAna sva athavA para ko jAnane meM svasaMvadena sahita kArya na kare to terA jAnanA yathArtha nahIM hai / tathA terA AtmA jJAtA ke atirikta jJeya bhI hai| vaha mAtra anumAna karanevAlA nahIM hai; parantu samasta jagata ke sva tathA para, jar3a tathA cetana sarva padArthoM ko svasaMvedana jJAnapUrvaka jAnatA hai; aisA isa jJeya AtmA kA svabhAva hai, aisA tU jAna / 'tU jAna' kA rahasya zrI kundakundAcArya bhagavAna ne gAthA meM jANa aisA kahA hai / tatpazcAt zrI amRtacandrAcArya ne itanA vistAra karake 'aliMgagrahaNa' ke bIsa boloM se bhinna-bhinna bhAva samajhAkara AtmA ko aisA jAna isaprakAra kahA / ve paMcamakAla ke muni haiN| paMcamakAla kaThina hai, ataH ye zabda kyA cauthe kAla ke jIvoM ke liye hoMge? bhAI ! aisI bAta nahIM hai / yaha pATha tathA TIkA paMcamakAla ke jIva nahIM samajha sakate hote to 'tU jAna' aisA Adeza kaise karate? bhAI ! paMcamakAla ke jIvoM ke liye hI yaha TIkA kI hai aura ise jIva samajha legeM - aisA unheM vizvAsa hai / sahaja yoga bana gayA hai| jJAnI puruSa 'tU jAna' kaha kara Adeza deM, taba unake rahasya ke jJAtA na hoM, aisA nahIM bana sakatA hai| samajhAnevAle aura samajhanevAle donoM meM paraspara nimitta - naimittika saMbandha hai| AcArya ne kahA hai ki 'tU jAna' ataH maiM mere AtmA ko jAna sakatA hU~, isameM koI kAla bAdhA nahIM karatA hai| isaprakAra vicAra kara AtmA kA svarUpa yathArtha samajhane ke liye puruSArtha karanA cAhiye / jisaprakAra puNya-pApa se lAbha hotA hai, aisA mAnanevAlA jIva AtmA ko nahIM jAnatA hai; usIprakAra indriyoM se jJAna hotA hai aura anumAtAmAtra AtmA hai, isaprakAra mAnanevAlA jIva bhI AtmA ko nahIM jAnatA hai / jIva ke svarUpa kA yathArtha jJAna kare to dharma ho / - ye pAMca bola pUrNa hue| inameM nAsti se kathana kiyA hai| aba chaThaveM bola meM asti se kathana karate haiN|.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. aliMgagrahaNa pravacana chaThavA~ bola na liMgAtsvabhAvena grahaNaM yasyeti prtykssjnyaatRtvsy| artha :- jisakA liMga ke dvArA nahIM; kintu svabhAva ke dvArA grahaNa hotA hai, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra AtmA pratyakSa jJAtA hai', aise artha kI prApti hotI hai| AtmA pratyakSa jJAtA hai| aisA tU jaan| ___ AtmA kisI bAhya cihna athavA anumAna Adi uparokta pAMca liMgoM dvArA jJAta nahIM hotA; parantu svabhAva dvArA jJAta hotA hai| AtmA svabhAva dvArA jJAta hotA hai - aisA kahate hI vaha parokSa anumAnamAtra se jJAta hone yogya nahIM hai; usIprakAra indriyoM aura mana ke avalambana se bhI jJAta hone yogya nahIM hai| aisA nAsti kA kathana bhI usameM garbhita hai| yahA~ to asti se yaha bola kahA hai| parokSatA hone para AtmA pratyakSa jJAtA hai; aisA kyoM kahA? . yahA~ to sAdhakadazA kI bAta hai| kevalI ko samajhanA zeSa nahIM rahatA; kyoMki ve to sampUrNa pratyakSa jJAtA ho gaye haiM / taba yahA~ isa bola meM aisA kahA hai ki 'pratyakSa jJAtA hai aise bhAva kI prApti hotI hai' usakA kyA artha hai? pratyakSa jJAtA to kevalI hotA hai phira bhI yahA~ pratyakSa jJAtA kahA hai; kyoMki sAdhakajIva apane AtmA ko pratyakSa jJAtA mAnatA hai| sAdhaka ko parokSatA AMzika hai, usakI yahA~ gauNatA hai| pratyakSa kI mukhyatA hai| jo apane AtmA ko rAgarahita tathA mana ke avalambanarahita, pratyakSa jJAtA nahIM mAnatA hai, usako dharma kabhI bhI nahIM hotA hai| ___ yahA~ kahA hai ki AtmA indriyoM se sva-para ko nahIM jAnatA hai, AtmA indriyoM dvArA jJAta nahIM hotA hai, AtmA indriyagamya cihnoM se jJAta nahIM hotA hai, AtmA kevala anumAna jJAna se jJAta nahIM hotA hai aura AtmA kevala anumAna jJAna se sva-para ko nahIM jAnatA hai / ina pAMca liMgoM dvArA AtmA jJAta nahIM hotA; ataH AtmA pratyakSa jJAtA hai, aise bhAva kI prApti hotI hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThavA~ bola AtmA pratyakSa jJAtA hai, aise zraddhA- jJAna kA phala kevalajJAna hai| jisaprakAra koI jIva rAga ko apanA svarUpa mAne to kabhI bhI rAgarahita nahIM ho sakatA hai, parantu rAga hone para bhI usI samaya svayaM kA trikAlI svarUpa rAgarahita hai; aisA yadi zraddhA - jJAna karatA hai to AMzika vItarAgatA pragaTa hotI hai aura tatpazcAt sthiratA bar3hate-bar3hate paripUrNa vItarAga dazA pragaTa hotI hai| isa nyAya se parokSa jJAna AtmA kA svabhAva ho to parokSarahita kabhI bhI nahIM ho sakatA hai; kyoMki jo vastu sadAkAla apanI ho, vaha kabhI usase pRthak nahIM ho sakatI hai / parantu parokSajJAna kA abhAva karake saMpUrNa pratyakSajJAna pragaTa karake aneka jIva sarvajJa ho gaye haiM; ata: parokSajJAna AtmA kA trikAlI svabhAva nahIM hai; aisA nirNaya hotA hai / ata: uparokta pAMca liMga se AtmA jJAta ho, aisA nahIM hai to AtmA kaisA hai? AtmA pratyakSa jJAtA hai| vartamAna meM parokSajJAna hone para bhI merA svabhAva pratyakSa jJAtA hai; aisA zraddhA- jJAna karatA hai to svayaM meM AMzika pratyakSajJAna pragaTa hotA hai aura vizeSa bar3hakara kevalajJAna prApta karatA hai| 31 isa chaThaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga = mAtra parokSa jJAna se, grahaNa = jAnanA / AtmA kevala parokSa rahanevAlA nahIM hai, vaha pratyakSa jJAtA hai / kriyA kA svarUpa prazna : itanA samajhane ke pazcAt proSadha, pratikramaNa Adi kI kriyA karanA to cAhie na ? uttara : bhAI ! zarIra kI kriyA to AtmA kabhI nahIM kara sakatA hai / bhakti Adi kA zubhabhAva puNyAsrava hai, vaha vikArI kriyA hai, vibhAvabhAva hai| jo svabhAva se viruddha bhAva hai, vaha svabhAva ko kisaprakAra sahAyatA kare ? kare hI nhiiN| azubha se bacane ke liye zubhabhAva AtA hai; parantu usase dharma mAnanA athavA use dharma meM sahAyaka mAnanA mithyA hai| AtmA pratyakSa jJAtA-dRSTA hai;
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 aliMgagrahaNa pravacana aisA prathama zraddhA-jJAna karanA, vaha prathama dhArmika kriyA hai aura tatpazcAt usameM ekAgratA karake pratyakSa kevalajJAna pragaTa karanA, vaha mokSa kI kriyA hai| saccI zraddhA ke phalarUpa se kevalajJAna akelA rahatA hai| ___ yahA~ to pratyakSa jJAtAsvabhAva kI zraddhA karane kI bAta hai tathA jisaprakAra sAdhakadazA pUrNa hone para kevala nizcaya rahatA hai aura vyavahAra kA arthAt rAMga kA abhAva hotA hai, parantu kevala vyavahAra rahatA ho, aisA kabhI nahIM banatA hai; usIprakAra kevala anumAnajJAna rahatA ho, aisA kabhI nahIM banatA hai; parantu AtmA pratyakSa jJAtA hai, usameM sampUrNa ekAgra hone para sarva pratyakSa jJAna pragaTa hotA hai aura vaha sadA akelA rahatA hai, aisA bana sakatA hai; parantu parokSajJAna kA to sarvathA abhAva ho jAtA hai / isaprakAra AtmA pratyakSa jJAtA hai, aise artha kI prApti hotI hai| isa artha kA bhAva jo jIva svayaM meM utAratA hai (sthApita karatA hai), vaha jIva paryAya meM pratyakSa jJAtA ho sakatA hai| prazna : aise bhAva kI prApti kisako hotI hai? bhagavAna ko? / uttara : bhagavAna ko to prApti ho cukI hai; unako kucha karanA zeSa nahIM rahatA hai| jisako pratyakSajJAna AMzika bhI nahIM hai, vaha to mithyAdRSTi hai| use yahA~ AtmA hI nahIM ginA hai| use to patA hI nahIM hai ki mujha meM aisI RddhiyA~ bharI par3I haiM; parantu sAdhakajIva vicAra karatA hai ki merA AtmA rAga rahita svasaMvedana pratyakSajJAtA hai| vaha deha, mana, vANI, deva-zAstra-guru tathA zubharAga Adi kisI kI bhI apekSA nahIM rakhatA hai, mAtra apane AtmA kI hI apekSA rakhatA hai| usake jJAna ke liye kinhI bAhya liMgoM kI AvazyakatA nahIM hai| vaha mAtra pratyakSajJAtA svarUpa hai| aisA zraddhA-jJAna karake dharmadazA ko prApta karatA hai| isaprakAra dharmAtmA jIva, 'aliMgagrahaNa' zabda jo ki vAstava meM vAcaka hai, usameM se vAcya-bhAva isaprakAra nikAlatA hai| AcArya bhagavAna bhI ziSya ko yahI bhAva kahate haiM ki he ziSya! terA AtmA pratyakSa jJAtA hai, aisA terA sva jJeya hai; aisA tU jaan|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ bola 33 sAtavA~ bola na liMgenopayogAkhyalakSaNena grahaNaM jJeyArthAlambanaM yasyeti bahirarthAlambanajJAnAbhAvasya / artha :- jisake liMga dvArA arthAt upayoganAmaka lakSaNa dvArA grahaNa nahIM hai arthAta jJeyapadArthoM kA Alambana nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA ke bAhya padArthoM kA AlambanavAlA jJAna nahIM hai', aise artha kI prApti hotI hai| upayoga ko jJeyapadArthoM kA avalaMbana nahIM hai; aisA tU jAna / pahale pA~ca boloM meM dravya kA (AtmA kA) nAsti se kathana kiyA hai / AtmA kisI bAhya cinha se jJAta ho, aisA nahIM hai; isaprakAra nAsti se Atmadravya kA kathana kiyaa| chaThaveM bola meM Atmadravya kI asti se bAta kahI thii| aba sAtaveM bola meM AtmA ke jJAnaguNa kI paryAya upayoga kA kathana karate haiN| yahA~ liMga kA artha upayoga kahA hai| jisako liMga dvArA arthAt upayoga nAma'ka lakSaNa dvArA grahaNa arthAt jJeya padArthoM kA avalambana nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA ko bAhya padArthoM ke avalaMbanavAlA jJAna nahIM hai; aise artha kI prApti hotI hai| prazna : deva-zAstra-guru Adi jJeyoM kA avalaMbana nahIM hai to maMdira tathA paMcakalyANaka Adi kyoM karAye ? uttara : dharmAtmA jIva svabhAva kA avalaMbana letA hai aura svabhAva kA bahumAna karatA hai| sAdhaka jIva ko azubha se bacane ke liye zubharAga AtA hai; usa samaya kisa prakAra ke nimitta hote haiM, unakA jJAna karAyA hai; parantu isa kAraNa unakA jJAna deva, guru athavA maMdiroM kA avalaMbana karatA hai, aisA isakA artha nahIM hai| deva - zAstra - guru se jJAna nahIM hotA hai; kyoMki ve to parajJeya haiM arthAt dharmAtmA jIva unakA avalaMbana hI nahIM karatA hai / tathA vaha deva, zAstra, guru ko nizcaya se vaMdana hI nahIM karatA hai; parantu apane svabhAva kI vaMdanA karatA hai| vikalpa uThatA hai taba deva, guru kI ora
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 aliMgagrahaNa pravacana lakSa jAtA hai to bhI usa samaya bhI apane svabhAva ke bahumAna se cyuta nahIM hotA hai| ___ isa samaya sat kI bAta durlabha ho gayI hai| satya bAta bAhara pragaTa ho to samajhanevAle aura virodha karanevAle donoM hote haiM / isa samaya kI kyA bAta kareM, parantu bhagavAn RSabhadeva kI vANI khirane se pahale yugaliyoM ko eka devagati hI hotI thii|jiiv bhI aise hI pariNAma saMyukta the, parantu jaba RSabhadeva bhagavAna kI vANI khirI aura kAnoM meM par3I, tabhI cAroM gatiyA~ prArambha ho giiN| 24 daMDaka meM aura siddhagati meM jAnevAle hue| koI siddhagati meM jAnevAle hue, koI sAdhaka hue aura koI naraka-nigoda meM jAnevAle bhI hue| vANI ke kAraNa usaprakAra nahIM huA; parantu saba kI apanI-apanI yogyatA anusAra huaa| bhagavAna ke samaya jaba aisA huA to abhI aisA ho to usameM kyA navInatA hai? upayoga para kA AlaMbana nahIM letA hai| ___ yahA~ upayoga kA kathana hotA hai| upayoga caitanya kA lakSaNa athavA cihna hai| upayoga AtmA kA avalaMbana karatA hai| Atmadravya bhI jJeya hai, guNa jJeya hai aura paryAya bhI jJeya hai| upayoga bhI jJeya hai| upayoga kA svabhAva jAnanedekhane kA hai, vaha parajJeyoM kA avalaMbana nahIM karatA hai; kyoMki parajJeyoM meM upayoga nahIM hai| jo jisameM nahIM hotA hai, usakA avalaMbana vaha kisaprakAra legA? parajJeyoM meM jAnane-dekhane kA svabhAva arthAt upayoga nahIM hai / ataH para kA avalaMbana leve, aise upayoga kA svabhAva nahIM hai| prazna : hama to vratadhArI haiM, pratimAdhArI hai, upadezaka haiM, ataH hameM yaha saba sunane kI AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai; kyoMki hamArI jo mAnyatA hai usameM hameM bhUla nahIM dikhAI detI hai| ___ uttara : mere meM bhUla nahIM hai| aisA mAnanevAlA kabhI bhI bhUlarahita nahIM hotA hai| mere meM hInatA hai, aisA jo jAnatA hai, use hInatA dUra karake adhika hone kA prasaMga bana sakatA hai; parantu hInatA hI nahIM hai, isaprakAra kahatA hai to hInatA dUra karane kA prazna hI nahIM hai| saMsArI jIvoM ko, jaba taka vItarAga na ho,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ bola 35 taba taka bhUla hotI hai| bhUla svayaM meM hai, isaprakAra svIkAra kare to bhUla dUra kara sakatA hai; parantu mujhameM bhUla hI nahIM haiM, maiM to bhUla rahita hU~, isaprakAra bAhya kriyAkANDa ke abhimAna se mAne to bhUla rahita hone kA prasaMga hI nahIM banatA hai| arthAt usakA saMsAra dUra nahIM hotA hai, ataH jIva ko svayaM kI bhUla kahA~ hai? use jAnakara, use svIkAra karake, usake dUra karane kA prayatna karanA cAhiye / yahA~ upayoga kA lakSaNa jAnanA - dekhanA hai aura vaha lakSaNa lakSya kA arthAt AtmA kA jJAna karAtA hai, aisA kahA hai| prazna : AtmA kA upayoga anAdi se para kI ora hai; parantu vaha sudharegA kaba ? zubharAga ke avalaMbana athavA deva-zAstra-guru ke avalaMbana se sudharegA athavA nahIM ? uttara : upayoga kI paryAya akAraNIya hai| zubharAga ke avalaMbana se athavA deva - zAstra - guru ke avalaMbana se upayoga sudharegA, aisA mAnanA yaha bhrama hai| upayoga to mAtra AtmA kA avalaMbana letA hai| jisaprakAra Atmadravya akAraNIya hai, usakA guNa akAraNIya hai, unheM koI kAraNa nahIM hai, usIprakAra paryAya bhI akAraNIya hai / upayoga vaha jJAnaguNa kI paryAya hai, usakA koI kAraNa nahIM hai| upayoga kI paryAya deva-zAstra-guru athavA zubharAga kA kAraNa hone para vaha sudhara jAya, aisA kabhI nahIM banatA hai / upayogarUpa paryAya bhI akAraNIya hai, ataH apane zuddha AtmA kA avalaMbana lene se hI upayoga sudharatA hai| jJAna jJeyoM se svataMtra hai / AtmA ko parajJeyoM kA avalaMbana to hai hI nahIM; parantu usakI jJAnaparyAyaupayoga hai, use bhI jJeyoM kA avalaMbana nahIM hai| upayoga kA jAnane-dekhane kA svabhAva hai, vaha jJeyoM ke kAraNa nahIM jAnatA hai, upayoga kA aisA svarUpa hai - isaprakAra isa jJeya ko tU jAna upayoga akAraNIya hai, aisA jAna upayoga meM parajJeyoM kA abhAva hai to unakA avalaMbana kisaprakAra ho ? hotA hI nahIM; parantu vyavahAra kA kathana hotA hai, vahA~ jIva ajJAna ke kAraNa bhUla kara baiThate haiM /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 aliMgagrahaNa pravacana prazna : jJAna jJeyoM kA avalaMbana to karatA hai na ? uttara : jaba jJAna kI paryAya pragaTa hotI hai taba jJeya hote haiM; isaprakAra nimitta kA jJAna karAyA hai, parantu; 1. jagata meM ananta jJeya haiM; unake avalaMbana se jJAna hotA hai; jJAna aisA parAdhIna nahIM hai| 2. jIva vartamAna meM jJAna karatA hai| ataH jJeyoM ko AnA par3atA hai, aisA bhI nahIM hai, donoM svatantra haiN| 3. upayoga una jJeyoM kA AdhAra letA hai to sudharatA hai, aisA bhI nahIM hai; kyoMki jJAna kabhI bhI jJeyoM kA AdhAra nahIM letA hai| 4. parajJeya jagata meM ananta haiM, ata: upayoga para ko jAnane kA kArya karatA hai, aisA bhI nahIM hai; kyoMki upayoga kA svabhAva sva-para donoM kA jAnane kA hai, para hai usake kAraNa nhiiN| upayoga svataMtra apane AtmA ke AdhAra se kArya karatA hai| . ekAMta para lakSI jJAna, jJAna hI nahIM hai| parapadArtha ko hI mAtra lakSa meM lekara, para ke avalaMbana se pragaTa honevAlA jJAna, jJAna hI nahIM hai / nimittoM ke avalaMbana sahita, mana ke avalaMbana sahita, indriyoM ke avalaMbana sahita, paMcaparameSThI ke avalaMbana sahita, zAstra ke avalaMbana sahita - aise ekAMta paralakSI jJAna ko jJAna hI nahIM kahA hai; parantu use mithyAjJAna kahA hai, use yahA~ upayoga meM samAviSTa nahIM kiyA hai| sAdhakadazA meM vyavahAra aura nimitta kA svarUpa zuddha AtmA jJAtA-dRSTA hai, usakI zraddhA-jJAna karake jo jJAna sva sanmukha jhukatA hai, usIko yahA~ jJAna kahA hai| samyagdRSTi jIvoM ko jabataka paripUrNa vItarAga dazA na ho tabataka zubharAga AtA hai aura sacce deva-zAstra-guru ko mAnane kA vikalpa uThatA hai| rAga kI bhUmikA hone se para kI ora lakSa jAtA hai; parantu deva-zAstra-guru haiM, isaliye para kI ora lakSa jAtA hai; aisA dharmAtmA jIva nahIM mAnatA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ bola 37 sAdhakadazA meM nizcaya ke sAtha vyavahAra hotA hai aura usa samaya sacce deva-zAstra-guru kA lakSa hotA hai; parantu kudeva - kuguru-kuzAstra ko mAnane kA lakSa hI nahIM hotA hai| sacce deva - zAstra - guru haiM, ataH zubharAga hotA hai, aisA nahIM hai; parantu nizcaya ke bhAnasahita jIvoM ko rAgayuktadazA hone para rAga kA tathA sacce deva-zAstra-guru kA nimitta - naimittika sambandha batalAyA hai| prazna : sacce deva-zAstra-guru ko mAnane kA zubharAgarUpa vyavahAra bhI baMdha kA kAraNa hai aura kudeva Adi ko mAnane kA azubharAgarUpa vyavahAra bhI baMdha kA kAraNa hai to donoM vyavahAra meM koI antara rahatA hai yA nahIM? zubharAga tathA sacce deva - zAstra - guru kA nimitta naimittika saMbaMdha hai| uttara : hAM, donoM prakAra kA rAga nirarthaka hI hai, donoM baMdha kA kAraNa hai, AtmA ko kisI bhI rAga se mokSamArga kA dharma nahIM hotA hai| jisaprakAra pAnI pAnI ke AdhAra se hai to bhI pAnI bharane ke liye ghar3A hotA hai; parantu koI kapar3e meM pAnI nahIM bharatA hai, aisA vahA~ nimitta kA sumela hai; usIprakAra sacce devazAstra - guru saMbaMdhI zubharAga aura kudeva- kuzAstra - kuguru saMbaMdhI azubharAga - donoM rAga caitanya kI jAti ke liye nirarthaka haiM, donoM baMdha ke kAraNa haiM; to bhI sAdhaka jIva ko zubharAga ke samaya sacce deva - zAstra - guru hI nimittarUpa hote haiM | zubharA hotA hai, ataH sacce deMva- guru ko AnA par3atA hai, aisA nahIM hai| sacce deva - guru haiM, isaliye zubharAga huA hai; aisA bhI nahIM hai to bhI zubharAga meM sacce deva- guru hI nimitta hote haiM, anya nahIM hote - aisA sumela hai| jJAna upayoga ko zubharAga kA avalaMbana nahIM hai| yahA~ to vizeSa yaha kahanA hai ki vikalpavAlI dazA meM rAga hone para bhI dharmAtmA jIva ke jJAna upayoga ko rAga kA avalaMbana nahIM hai| usa samaya bhI svayaM kA jJAtA- dRSTA svabhAva hai, usakA hI upayoga avalaMbana karatA hai| rAga bhI jJeya hai aura usa jJeya kA jJAna meM sadAkAla abhAva hai, ataH upayoga rAgarahita hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 aliMgagrahaNa pravacana jJeya jJeya meM haiM, jJeya jJAna upayoga meM nahIM hai| prazna : aisA kahakara to Apane saba jJeyoM ko nikAla diyA ? uttara : jJeyoM ko nikAlane kA prazna hI nahIM uThatA hai; kyoMki jo vastu kisI meM mizrita ho gaI hai - praveza kara gaI ho, use nikAlane kA prazna uThatA hai, parantu jo vastu jisameM nahIM hotI, use nikAlane kA prasaMga hI nahIM rahatA hai| paMcaparameSThI Adi parajJeya unameM haiM, unakA jJAna upayoga meM abhAva hai| zubharAga bhI jJeya hai, usa zubharAga kA bhI jJAna upayoga meM abhAva hai| upayoga sva-AtmA kA hai, use AtmA meM rakhA hai, aisA kaha sakate haiN| isa sAtaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga-upayoga, grahaNa-jJeyapadArthoM kA aalNbn| upayoga ko jJeyapadArthoM kA AlaMbana nahIM hai, 'aliMgagrahaNa' kA yahA~ aisA artha hotA hai| jisa upayoga ko yahA~ jJeyapadArthoM kA AlaMbana nahIM hai; parantu sva kA AlaMbana hai, aise upayoga lakSaNavAlA terA AtmA hai, isaprakAra tere svajJeya ko tU jaan| isaprakAra tere AtmA ko bAhya padArthoM ke AlaMbanayukta jJAna nahIM hai; parantu svabhAva ke AlaMbanayukta jJAna hai - aisA tere AtmArUpa svajJeya ko tU jaan| AThavA~ bola naliMgasyopayogAkhyalakSaNasya grahaNaM svayamAharaNaM ysyetynaahaaryjnyaantvsy| artha :- jo liMga ko arthAt upayoganAmaka lakSaNa ko grahaNa nahIM karatA arthAt svayaM (kahIM bAhara se) nahIM lAtA, so aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA jo kahIM se nahIM lAyA jAtA aise jJAnavAlA hai'; aise artha kI prApti hotI hai| AtmA upayoga ko bAhara se nahIM lAtA hai| aisA tU jaan| isa AThaveM bola meM upayoga bAhara se nahIM lAyA jAtA, aisA kahate haiM / anAdi . se mithyAdRSTi kA upayoga parasanmukha thA, vaha aba svayaM koI sat samAgama kare,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ bola 39 vANI sune, ityAdi zubhabhAva kare to upayoga sudharegA ki nahIM? nahIM sudhregaa| upayoga kahIM bAhara se nahIM lAyA jAtA, vaha kramazaH aMtara meM se pragaTa hotA hai, bAhya kisI kAraNa meM se pragaTa nahIM hotA hai, ataH akAraNIya hai| isaprakAra AtmA ke upayoga kI yathArtha zraddhA karanA - jJAna karanA, vaha dharma kA kAraNa hai| pA~cavAM pravacana mAgha kRSNa 6, maMgalavAra, di. 27/2/1951 jJAnopayoga nirAvalaMbI hai, aisA tU jaan| bola 1. AtmA dravya hai, vaha svayaM indriyoM se sva tathA para ko jAne, usakA aisA svarUpa nahIM hai| bola 2. AtmA svayaM indriyoM se jJAta ho, usakA aisA svarUpa nahIM hai| bola 3. dhUmra dvArA agni jJAta ho, usIprakAra AtmA indriyoM ke anumAna se jJAta ho, usakA aisA svabhAva nahIM hai| ___ bola 4. anya dvArA AtmA kevala anumAna se jJAta ho, vaha aisA prameya padArtha nahIM hai| anya jIva rAgarahita svasaMvedanajJAna dvArA AtmA ko jAne to vaha jJAta ho sakatA hai| bola 5. svayaM anya AtmA ko kevala anumAna se jAne, svayaM kA aisA svabhAva nahIM hai, vaha svasaMvedana se jAna sakatA hai| bola 6. AtmA pratyakSa jJAtA hai| parapadArtha kI apekSArahita, indriya tathA mana ke avalaMbanarahita, svayaM svayaM ko pratyakSa jAne, aisA usakA jJAtAsvabhAva hai| .. bola 7. chaha boloM meM dravya kA kathana kiyA hai| sAtaveM bola meM jJAna upayoga kA kathana karate haiN| upayoga bhI jJeya hai| usa jJeya kA svabhAva kaisA hai, vaha kahate haiM -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana pahale jJAna hIna thA aura tatpazcAt vRddhiMgata ho gayA to vaha nimitta tathA bAhya padArtha the; ata: vaha bar3hA ? athavA vaha padArthoM kA avalaMbana letA hogA ? to kahate haiM - nahIM, vaha upayoga parapadArtha kA avalaMbana nahIM letA hai / usIprakAra jJAna meM jo jJeya nimitta hote haiM, una jJeyoM kA avalaMbana karake jJAna nahIM hotA hai, vaha jJAna apane jJAtA - dRSTA svabhAva ke hI avalaMbana se hotA hai / 40 bola 8. jJAna upayoga kI vRddhi bAhya meM se nahIM AtI hai, aisA tU jAna / jo liMga arthAt upayoga nAmaka lakSaNa ko grahaNa nahIM karatA hai arthAt svayaM (kahIM bAhara se) nahIM lAyA jAtA hai, vaha aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA, jise kahIM se nahIM lAyA jAtA, aise jJAnavAlA hai; aise artha kI prApti hotI hai| pahale jJAna kI paryAya meM hInatA thI, tatpazcAt dUsare samaya jJAna meM vRddhi huI, vaha vRddhi kyA bAhara se AI ? sAtaveM bola meM kahA thA ki jJAna upayoga ko deva-zAstra-guru kA AlaMbana nahIM hai to unake Azraya binA yaha kisa prakAra vRddhiMgata huA ? bhAI ! vaha bAhara se nahIM AtA hai, antara tattva meM se AtA hai| aba AThaveM bola meM kahate haiM ki jJAna para meM se lAyA nahIM jAtA, jo jJAna kA vyApAra jJAtA - dRSTA zuddhasvabhAva kA avalaMbana chor3akara nimitta kA lakSa karatA hai, usako jJAna upayoga hI nahIM kahate haiM / jisaprakAra iMndriyoM se jJAna kare, vaha AtmA nahIM kahalAtA, usIprakAra jo upayoga para kA avalaMbana le, use upayoga nahIM kahate haiN| ajJAnI tarka karatA hai ki dravya-guNa to trikAla zuddha ekarUpa haiM, usako avalaMbana nahIM hotA, aisA kathana to ThIka hai; parantu eka ke bAda eka hotI huI paryAya meM ekarUpatA nahIM rahatI aura jJAna kI vizeSa - vizeSa nirmalatA anekaprakAra kI hotI hai, vaha kyA jJeyoM ke AdhAra se hotI hogI ? mana tathA zubharAga kA avalaMbana hai; isaliye, zuddhatA bar3hI hai na ? nahIM; vaha nirmalatA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ bola kI vRddhi parapadArthoM meM se athavA zubharAga meM se nahIM AtI hai| vaha apane zuddha dravyasvabhAva meM se hI AtI hai, antara pariNamana kI ekAgratA bar3hate-bar3hate bAhya meM pragaTa dikhAI detI hai| jJAna ke vaibhava kA kAraNa pUrvAcAryoM kI paramparA ke anusAra kyoM kahA? prazna : yadi yaha kahate ho ki nirmalatA aMtara meM se pragaTa hotI hai to kundakundAcArya bhagavAna ne samayasAra gAthA 5 meM kahA hai ki hamAre svasaMvedana jJAna kA janma pUrvAcAryoM ke anugrahapUrvaka upadeza se huA hai aura AcAryoM kI paramparA se yaha vaibhava hameM milA hai - aisA kaise kahA ? uttara : jaba koI bhI jJAnI apane jJAnasvabhAva cetana ke Azraya se apane jJAna kI atruTa dhArA TikAye rakhatA hai; taba apane jJAna meM nimittarUpa hue pUrva AcArya kaise the, una nimittoM kA jJAna karAte haiN| pratyeka AtmA svayaM svayaM kA jJAnapravAha uttarottara TikAye rakhatA hai, taba kyA-kyA nimitta the, unakA jJAna karAte haiM / jisaprakAra jJAniyoM kI paramparA meM uttarottara jJAna TikAye rakhane meM saMdhi hai, usIprakAra unake nimittoM kI paramparA meM uttarottara saMdhi batalAkara nimitta-naimittika sambandha kA kathana kiyA hai| jJAna upayoga kI acAnaka vRddhi kA kAraNa kauna ? gautama gaNadhara, mahAvIra prabhu ke nikaTa gaye, unako pahale jJAna bahuta hIna thA aura bhagavAna ke samavazaraNa meM gaye, bhagavAna kI vANI sunakara bAraha aMga aura caudaha pUrva kA jJAna huaa| pahale mati-zruta jJAna thA aura thor3e samaya meM cAra jJAna ke svAmI ho gaye to itanA saba jJAna kahA~ se AyA? kyA bhagavAna kI vANI meM se AyA? kyA nimitta Upara lakSa karane se AyA? ___kisI jIva ko sAmAnya mati-zruta jJAna ho aura tatpazcAt do ghar3I meM puruSArtha karake ekAgra hokara kevalajJAna pragaTa karatA hai to itanI saba vRddhi kahA~ se AI ? ___ yahA~ bhI sunane se pahale jJAna hIna hotA hai aura zabda aura vANI kAna meM par3ane ke bAda jJAna bar3hatA hai, vaha vRddhi kyA vANI meM se AtI hogI ?
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana ajJAnI kahatA hai ki saba AtmAoM ke dravya-guNa to anAdi-anaMta zuddha paripUrNa bhare haiM aura paryAya meM pragaTatA kI vRddhi dikhAI detI hai, vaha nimitta AtA hai taba bar3hatI hai aura nimitta nahIM AtA hai to nahIM bar3hatI hai| jJAnI puruSa kahate haiM ki aisA nahIM hai| vaha vRddhi kinhIM bAhya padArthoM athavA zubharAga meM se nahIM AtI hai| antara meM jJAnazakti kA bhaNDAra par3A hai, usameM se apane puruSArtha dvArA vaha pragaTa hotI hai| jJAna ke jvAra kI taraMgeM caitanya samudra ke madhyabiMdu meM se uchalatI haiN| pravacana samudra biMdu meM, uchaTI Ave jaise / pUrva caudaha kI labdhi kA, udAharaNa bhI taise // (zrImad rAjacadra) samudra meM jvAra AtA hai usakA kyA kAraNa hai ? Upara se khUba varSA ho rahI hai, ataH jvAra AyA hai kyA? bahuta-sI nadiyA~ Akara samudra meM milatI haiM, ataH samudra uchala rahA hai kyA? nahIM; cAhe jitanI nadiyA~ mileM aura cAhe jitanI varSA ho rahI ho to bhI samudra ke usa jvAra ko bAhara ke pAnI kA avalaMbana nahIM hai| vaha jvAra to samudra ke madhyabiMdu meM se AtA hai| isI nyAya se isa caitanyasvabhAva ke madhyabiMdu meM jJAna kA jvAra uchalatA hai| AtmA zuddha cidAnaMdasvarUpa hai, usameM ekAgratA karane para jo zaktiyA~ aMtara meM vidyamAna haiM, unameM se vaha pragaTa hotI hai / bAhya vANI, bhagavAna athavA guru saMbaMdhI kisI zubharAga meM se vaha vRddhi nahIM hotI hai| use rAga tathA zravaNa kA AdhAra nahIM hai| ve jJAna kI taraMgeM aMtarazaktisvabhAva caitanyasamudra meM se uchalakara pragaTa hotI haiN| jJAna kI vRddhi ke samaya bAhya padArthoM para mAtra upacAra kiyA jAtA hai| __ koI kahatA hai ki zAstra vA~cana kiyA; ataH jJAna meM vRddhi huI aura zAstra meM bhI lekha AtA hai ki ziSya vinaya se par3hatA hai to jJAna kI vRddhi hotI hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 AThavA~ bola guru ke samAgama meM par3he to jJAna bar3hatA hai tathA kundakundAcArya bhagavAna bhI kahate haiM ki guru kI kRpA se hamako yaha jJAnavaibhava prApta huA hai| ye saba kathana vyavahAra ke haiN| apane kAraNa se zuddhasvabhAva meM se jJAna kI vRddhi karatA hai taba guru, zAstra Adi ko nimitta kahakara upacAra karate haiM, vaha mAtra bAhya nimitta hai| yathArtha meM to vaha saba jJAna aMtara meM se pragaTa hotA hai| prazna : jJAna aMtara se pragaTa hotA hai to yaha maMdira, pratimAjI, samayasAra Adi kA avalaMbana kisaprakAra hai? uttara : bhAI, ye saba vastueM AtmA ke kAraNa nahIM AtI haiM aura AtmA ko unakA avalaMbana nahIM hai| jIva ko zubharAga hotA hai, taba una padArthoM para lakSa jAtA hai| svayaM jJAna kI vRddhi karatA hai, taba una padArthoM ko nimitta kahA jAtA hai| upayoga kA svarUpa jisaprakAra jo AtmA indriyoM se jAnane kA kArya karatA hai, use AtmA nahIM kahate hai; usIprakAra jo AtmA apane ko puNyavAna-pApavAna mAnatA hai, use AtmA nahIM kahate haiM; usIprakAra jo upayoga apane jJAtA-dRSTA zuddhasvabhAva kA avalaMbana chor3akara, para kA arthAt deva-zAstra-guru Adi bAhya nimittoM kA, vANI athavA zubharAga kA avalaMbana letA hai, use yahA~ upayoga hI nahIM kahA hai| jo AtmA indriyoM kA lakSa chor3akara atIndriyasvabhAva kA lakSa karatA hai tathA jo svayaM ko puNya-pApa rahita zuddha jAnatA hai, vahI AtmA hai| usIprakAra deva, zAstra, guru, vANI tathA zubharAga tathA anaMta parapadArthoM kA avalaMbana chor3akara apane jJAnasvabhAva meM jo upayoga ekAgra hotA hai, use hI upayoga kahA jAtA hai| isa AThaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai -a-nahIM, liMga-upayoga, grahaNa bAhara se lAnA arthAt jJAna upayoga kI vRddhi kahIM bAhara se nahIM hotI hai, aisA tU upayogarUpa jJeya kA svabhAva jAna / ataH AtmA kahIM bAhara se jJAna nahIM lAtA hai; aisA tere svajJeya ko tU jaan| .
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 aliMgagrahaNa pravacana navavA~ bola na liMgasyopayogAkhyalakSaNasya grahaNaM pareNa haraNaM ysyetyhaaryjnyaantvsy| artha :- jise liMga kA arthAt upayoga nAmaka lakSaNa kA grahaNa arthAt para se haraNa nahIM ho sakatA, (anya se nahIM le jAyA jA sakatA) so aliMga grahaNa hai; isaprakAra AtmA ke jJAna kA haraNa nahIM kiyA jA sakatA', aise artha kI prApti hotI hai| ajJAnI kA upayoga sambandhI bhrama ___ ajJAnI mAnatA hai ki ghara meM putroM ne kalaha kI, ataH merA jJAna cyuta ho gayA, zarIra rogI hone se jJAna ghaTa gayA, dhyAna meM baiThA thA usa samaya koI talavAra se zarIra ko mArane ke liye AyA; ata: merA upayoga hIna ho gayA; hameM to bahuta dhyAna karanA thA; parantu bhAI! kyA kareM, strI-putra kolAhala karate haiM, lar3ake bAjA bajAte haiM, ataH hamArA upayoga cyuta ho jAtA hai| pariSaha hotA hai, taba bhI hamArA upayoga kAma nahIM karatA hai / sAttvika bhojana lete haiM taba taka upayoga acchA rahatA hai, parantu halakA bhojana khAte haiM to upayoga kharAba ho jAtA hai, kAna meM kIr3A kATatA ho - aisI gAlI sunane se upayoga cyuta ho jAtA hai, zarIra kA saMhanana zaktizAlI ho to upayoga acchA kAma karatA hai - isaprakAra anekaprakAra ke upayoga sambandhI bhrama kA ajJAnI sevana karatA hai| koI upayogarUpI dhana kA haraNa nahIM kara sakatA hai| ___ ye saba ajJAnI kA bhrama hai| bAhara ke jar3a athavA cetana padArthoM kA AtmA meM atyanta abhAva hai| ve AtmA ke upayoga kA ghAta kaise kara sakate haiM? ghAta hI nahIM kara sakate haiN| anukUla saMyogoM se jJAna upayoga bar3he aura pratikUla saMyogoM se ghaTe tathA jar3akarma maMda ho to upayoga bar3he aura karma kA udaya tIvra ho to upayoga hIna ho jAya, upayoga kA aisA svarUpa hI nahIM hai| loka meM kahate haiM ki cora kisI kI amuka vastu lUTa le gayA athavA haraNa kara le gayA, usIprakAra yaha upayogarUpI dhana koI lUTa letA hogA kyA?
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 navavA~ bola nahIM; jJAna upayogarUpa dhana kisI se haraNa nahIM kiyA jA sakatA hai athavA kisI se lUTA nahIM jA sakatA hai| apratihata upayoga jJAna-upayoga kA svarUpa para ke dvArA ghAta honevAlA nahIM hai; kyoMki parapadArtha jJAna meM kucha bhI kara sakane meM asamartha haiM, parantu jJAna kA jo upayoga apanI paryAya kI nirbalatA se hote hue rAga ke kAraNa hIna hotA hai, vaha bAta bhI yahA~ nahIM lI hai aura use upayoga hI nahIM kahA hai; kyoMki jo upayoga caitanyasvabhAva ke Azraya se kArya karatA hai aura usakA hI Azraya letA hai usa upayoga meM rAga hI nahIM hai to phira vaha kisaprakAra hIna ho? sva ke avalaMbana pUrvaka kA upayoga AtmA meM ekAkAra hotA hai, use hI yahA~ upayoga kahA hai| jisa upayoga kA para se bhI haraNa nahIM hotA hai, usakA sva se kaise haraNa kiyA jA sakatA hai? jo upayoga cyuta hotA hai, use yahA~ upayoga hI nahIM ginA hai, parantu caitanya ke Azraya se ekAkAra hokara vRddhi ko prApta hotA hai, aise apratihata upayoga ko hI upayoga kahA hai| jo nimittoM meM tathA rAga meM aTakatA hai, vaha upayoga hI nahIM hai| jo jIva apanA svarUpa nahIM samajhate haiM, ve anAtmA haiM / jo upayoga svadravya kA Azraya nahIM karatA hai aura para meM bhramaNa kiyA karatA hai, use upayoga hI nahIM kahate haiM / jisaprakAra AtmA anAdi-anaMta hai, vaha kisI ke kAraNa hai hI nahIM; usIprakAra upayoga bhI bAharI kAraNa se lAyA jAya, bar3he athavA ghaTe usakA aisA svarUpa hI nahIM hai| jo upayoga apane dravya kA Azraya nahIM chor3atA, aura para kA Azraya nahIM letA, vahI upayoga hai| dravya kA Azraya nahIM chor3atA arthAt svabhAva meM ekAkAra hotA huA vRddhi ko hI prApta hotA hai tathA para kA Azraya nahIM karatA arthAt kabhI bhI haraNa nahIM kiyA jA sakatA, upayoga kA aisA svarUpa hai| jo nimittoM tathA rAga meM aTakatA hai (rukatA hai) vaha upayoga hI nahIM hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 aliMgagrahaNa pravacana upayoga paryAya hai| 'hai' use kauna haraNa kara sakatA hai? isa jagata meM dravya-guNa-paryAya tInoM vastu haiM / jisaprakAra dravya jJeya hai, guNa jJeya hai; usIprakAra paryAya bhI jJeya hai| upayoga jJAnaguNa kI paryAya hai tathA vaha jJeya bhI hai / yaha jJeya adhikAra hai / yahA~ paryAya-jJeya kaisI hotI hai, usakA kathana karate haiM / sAtaveM bola meM kahA thA ki jJAna paryAya ko para kA avalaMbana nahIM hai| jJeyapadArtha - jo upayoga 'hai, hai, hai', use para kA avalaMbana kyoM ho? tathA jJeyapadArtha - jo upayoga 'hai, hai, hai' use bAhara se kaise lAyA jAya? tathA jJeyapadArtha - jo 'hai, hai, hai', use koI dUsarA kaise haraNa kara sakatA hai? arthAt jo upayoga 'hai' use para kA avalaMbana nahIM ho sakatA hai, isa prakAra sAtaveM bola meM kahA hai; use bAhara se lAyA nahIM jAtA hai, aisA AThaveM bola meM kahA hai, use koI haraNa nahIM kara sakatA hai, aisA navameM bola meM kahA hai| jisaprakAra dravya hai, guNa hai, usIprakAra paryAya bhI "hai", ataH jJAnaupayogarUpa paryAya "hai", use kauna haraNa karake le jAya? koI haraNa karake le jAya aisA kaho, to "hai.''panA nahIM rahatA hai, "hai'' pane kI zraddhA nahIM rahatI hai| ataH paryAya "hai'', isaprakAra svIkAra karanevAle ko koI haraNa karake le jAya, aisI zaMkA hI nahIM hotI hai| paMcamakAla athavA pratikUlatA jJAna upayoga kA haraNa nahIM kara sakate haiN| usa jJeyaparyAya kA svabhAva aisA hai ki vaha nimitta athavA bAhara se nahIM lAI jAtI hai, vaha sva kA Azraya nahIM chor3atI hai aura koI haraNa karake le jAya aisA bhI nahIM hai / jJAna kA kArya kyA? jJeyoM kA avalaMbana lenA jJAna kA kArya nahIM hai, bAhara se vRddhi ko prApta honA jJAna kA kArya nahIM hai aura kisI ke dvArA hIna ho jAya, aisA bhI vaha jJAna nahIM hai / usa jJeya kA aisA svabhAva hai| ___ jagata meM jIva kahate haiM ki bhAI ! isa paMcamakAla meM janma huA aura kAla ke kAraNa upayoga hIna ho gayA; parantu yaha bAta mithyA hai| upayoga hIna ho jAya, upayoga kA vaisA svarUpa hI nahIM hai| saMsAra meM lakSmI jAne para tathA pratikUlatA Ane para ajJAnI jIva mAnate haiM ki hamArI pratiSThA naSTa ho gii|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ bola 47 parantu bhAI ! usameM kyA naSTa huA? anukUla saMyoga tathA lakSmI thI to merI pratiSThA thI aura pratikUlatA hone se merI pratiSThA naSTa ho gaI yaha to tUne sabhI kalpanA navIna utpanna kI hai| jJAnaparyAya pratikUla saMyoga se naSTa ho jAye, aisA usakA svabhAva hI nahIM hai| - tathA koI jIva gyArahaveM guNasthAna se girakara kramaza: vaha ekeMdriya meM jAye to usa jIva ke jJAna- upayoga ko upayoga hI nahIM kahA jAtA / jo upayoga AtmA meM jAtA hai, use hI upayoga kahate haiN| jo para meM athavA rAga meM rahatA hai, use upayoga hI nahIM kahA hai / para se ghAta nahIM ho aura sva se cyuta nahIM ho, parantu sva meM ekAkAra rahatA hai, yahI upayoga kA svabhAva hai| isa navaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga= upayoga, grahaNa para se haraNa honA arthAt upayoga para ke dvArA haraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| isaprakAra AtmA kA jJAna haraNa nahIM kiyA jA sakatA hai, aisA upayoga kA svarUpa hai| upayoga bhI eka jJeya hai / tere upayogaparyAyarUpI - jJeya ko he ziSya ! tU aisA jAna / dasavA~ bola na liMgAdupayogAkhyalakSaNAdgrahaNaM paudgalika karmAdAna yasyeti shuddhopyogsvbhaavsy| artha :- jise liMga meM arthAt upayoganAmaka lakSaNa meM grahaNa arthAt sUrya kI bhA~ti uparAga (malinatA, vikAra) nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA zuddhopayogasvabhAvI hai, aise artha kI prApti hotI hai| dravya, guNa to anAdi-anaMta zuddha haiM; parantu upayoga meM bhI malinatA nahIM hai, aisA isa bola meM kahA hai / candra kalaMkita kahalAtA hai; parantu sUrya meM koI dhabbA nahIM hai| jisaprakAra sUrya meM kisI bhI prakAra kI malinatA nahIM hai, usI prakAra upayoga bhI sUrya kI bhAMti kalaMkarahita hai /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana 48 sva-svarUpa ke gIta hI bhagavAna kI stuti hai / candra meM jo hiraNa kA AkAra dikhAI detA hai, usa para se padmanaMdi AcArya bhagavAn alaMkAra karake bhagavAna kA guNagAna karate haiM ki he bhagavAna! he nAtha! candraloka meM tere guNagAna deviyA~ sitAra se gA rahI haiM, vaha itanA sundara aura bhaktiyukta hai ki use sunane ke liye hiraNa bhI caMdraloka meM jAtA hai / deviyA~, apsarAe~, deva saba terA guNagAna karate haiM aura madhyaloka meM se hiraNa vahA~ gayA to hama nirgrantha muni isa svarUpa kA gAnA gAte haiM, jo ki terA hI gAna hai; kyoMki tere svarUpa meM aura hamAre svarUpa meM nizcaya se koI aMtara nahIM hai / upayoga kaisA hai ? yahA~ zuddhopayoga kA kathana calatA hai| zuddhopayoga meM vikAra hI nahIM hai| para kA lakSa rakhakara jo upayoga bar3hatA hai aura para meM ruka kara jo upayoga naSTa hotA hai, use yahA~ upayoga hI nahIM kahA hai| dayA, dAna, kAma, krodhabhAva AtmA nahIM haiM, 'anAtmA haiM, adharmabhAva haiM, ve dharmabhAva nahIM haiN| usa azuddhopayoga ko upayoga hI nahIM kahA hai| ajJAnI mAnatA hai ki malinatA mere upayoga meM hai - vaha to bhrAnti hai / jisaprakAra dravya zuddha hai, guNa zuddha hai, usIprakAra jJAna kI paryAya bhI zuddha hai, aisA kahA hai| apanA jJAtA dRSTA svabhAva zuddha hai, usameM jo paryAya ekAkAra hotI hai, usa paryAya ko hI upayoga kahA hai aura zuddhopayogasvabhAvI AtmA kohI AtmA kahA hai| jJAnI ko vartamAna meM rAga nirbalatA ke kAraNa hai| usa rAga saMbaMdhI upayoga ko bhI yahA~ upayoga meM nahIM ginA hai| zuddha svabhAva sanmukha rahane se zuddhatA hotI hai, usa zuddhatA ko hI upayoga kahA hai| isa dasaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a = nahIM, liMga = upayoga, grahaNa=malinatA / arthAt jisameM malinatA nahIM hai, aisA upayoga jisakA lakSaNa hai, aisA zuddha upayogasvabhAvI terA AtmA hai; aisA tere svajJeya ko tU jAna /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 gyArahavA~ bola gyArahavA~ bola na liMgAdupayogAkhyalakSaNAdgrahaNaM paudgalikakarmAdAna yasyeti dravyakarmAsaM pRthktvsy| artha :- liMga dvArA arthAt upayoganAmaka lakSaNa dvArA grahaNa arthAt paudgalika karma kA grahaNa jisake nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA dravyakarma se asaMyukta (asaMbaddha) hai', aise artha kI prApti hotI haiN| upayoga dravyakarma ko grahaNa nahIM karatA hai, aisA tU jaan| upayoga dravyakarma kA grahaNa hI nahIM karatA hai aura dravyakarma ke Ane meM nimitta bhI nahIM hotA hai, aisA yahA~ kahanA hai| zuddhopayoga ko jar3akarma ke sAtha nimitta-naimittika sambandha bhI nahIM hai| prazna : zAstra meM ullekha to hai ki kaSAya se sthiti baMdha tathA anubhAga baMdha hotA hai aura yoga se prakRtibaMdha tathA pradezabaMdha hotA hai, usase jar3akarmoM kA Agamana hotA hai aura yahA~ kahA hai ki upayoga dravyakarma meM nimitta bhI nahIM hai to usakA kyA spaSTIkaraNa hai ? uttara : bhAI ! yoga aura kaSAya rUpa vikArI paryAya ko AtmA hI nahIM kahate haiM / upayoga meM malinatA hI nahIM hai, aisA dasaveM bola meM kahA hai| jaba upayoga meM malinatA hI nahIM hai to phira usake nimitta se Ate hue dravyakarma ko upayoga kisaprakAra grahaNa kare? dravyakarma meM upayoga nimitta bhI kisa prakAra ho? arthAt grahaNa bhI nahIM karatA hai aura usIprakAra nimitta bhI nahIM hotA hai| jar3akarmoM kA jo apane svayaM ke kAraNa se AtmA ke sAtha eka kSetra meM Agamana hotA hai, usameM malinatA nimittarUpa hotI hai; parantu jahA~ upayoga meM malinatA hI nahIM hai, vahA~ malinatA tathA jar3akarma kA jo nimitta-naimittika saMbaMdha hai, vaha bhI upayoga meM nahIM hai / yahA~ nimitta-naimittika saMbaMdha ur3A diyA hai| zuddha upayoga meM aisA nimitta-naimittika saMbaMdha hI nahIM hai| jisaprakAra AtmA sAmAnya dravya tathA guNa, jar3akarma ko grahaNa nahIM karate, usIprakAra zuddha upayoga bhI karma ko grahaNa nahIM karatA hai| yahA~ grahaNa karane
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 aliMgagrahaNa pravacana kI to bAta hI nahIM hai; parantu dravyakarma apane kAraNa se Aye, usameM dravyaguNa to nimitta nahIM; kintu zuddha upayoga bhI nimitta nahIM hai| prazna : zAstra meM ullekha hai - jIva vIrya kI sphuraNA grahaNa kare jar3a dhuup|yhaaN to kahA hai ki jIva ke viparIta vIrya kI sphuraNA se AtmA jar3akarma grahaNa karatA hai aura Apa to asvIkAra karate ho, usakA kyA samAdhAna hai ? uttara : vahA~ jIva kI vikArI paryAya siddha karanI hai / jIva svayaM viparIta puruSArtha karatA hai, taba jar3akarma ke sAtha usakA nimitta-naimittika saMbaMdha hai| vahA~ bhI jIva kI vikArI paryAya karma ko grahaNa karatI hai athavA sparza karatI hai athavA khIMca lAtI hai, aisA nahIM kahanA hai; parantu azuddha upAdAna kA tathA jar3akarma kA nimitta-naimittika saMbaMdha batAnA hai| yahA~ to zuddha upayoga kA kathana calatA hai aura zuddha upayoga meM malinatA kA abhAva hai; ata: vaha karma ko grahaNa nahIM karatA hai athavA usake sAtha nimitta-naimittika saMbaMdha nahIM hai| aisA kahA hai| sAdhaka jIva ko samaya-samaya zuddhopayoga kI hI mukhyatA vartatI hai| isaprakAra zuddha dravya, zuddha guNa tathA zuddha upayoga hokara sampUrNa AtmA hai| nimitta-naimittika sambandhayukta paryAya ko anAtmA kahA hai, vaha AtmA hI nahIM hai| gommaTasAra meM bahuta bAra ullekha hai ki cauthe guNasthAna meM jIva ko itanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura chaThe guNasthAna meM itanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ye saba ullekha azuddha upAdAna ke sAtha kA, jar3akarma kA nimitta-naimittika saMbaMdha usa-usa bhUmikA meM kisaprakAra hai, use batAyA hai; parantu usa bhUmikA meM vidyamAna zuddha upayoga ko jar3akarma ke sAtha bilakula sambaMdha nahIM hai| sAdhakadazA meM malinatA alpa hai, parantu use gauNa karake zuddha upayoga ko joki svabhAva kI ora jhukA hai, mukhya ginakara malinatA ko anAtmA kahA hai| yaha sAdhaka kI bAta hai| sAdhaka jIva ko samaya-samaya 'maiM jJAtAdRSTA zuddhasvabhAvI hU~' usa ora ke jhukAva kI hI mukhyatA vartatI hai aura dayA-dAna Adi zubhAzubha bhAvarUpa paryAyoM ko jisameM dravyakarma nimitta hote
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyArahavA~ bola haiM, unheM gauNa karatA hai, unakI mukhyatA nahIM karatA hai| malina paryAya ko eka samaya bhI mukhya kare to sAdhaka nahIM rahatA hai; parantu mithyAdRSTi ho jAtA hai| sAdhaka ko sadA zuddha jJAtA kI ora jhukI paryAya kI, jo svabhAva ke sAtha abheda hotI hai, usakI mukhyatA hotI hai| usa mukhyatA kI apekSA se usa upayoga ko dravyakarmoM kA grahaNa nahIM hotA hai, aisA kahA hai| upayoga lakSaNa aura AtmA lakSya, aise lakSaNa-lakSya para se pA~ca bola kA sAra AtmA dravya hai aura upayoga usakI paryAya hai athavA AtmA lakSya hai aura upayoga usakA lakSaNa hai| lakSaNa ke binA lakSya nahIM ho sakatA hai aura lakSya ke binA lakSaNa nahIM ho sktaa| AtmA pahicAnane yogya padArtha lakSya hai aura upayoga usakA lakSaNa hai, jisase AtmA pahicAnA jA sakatA hai| 1. sAtaveM bola meM upayoga nAmaka lakSaNa, lakSya aise AtmA kA hI avalaMbana karatA hai; ataH use parapadArthoM kA avalaMbana nahIM hai| 2. AThaveM bola meM upayoga nAmaka lakSaNa, lakSya aise AtmA meM se AtA hai| ataH jJAna parapadArthoM meM se nahIM AtA hai| 3. navameM bola meM upayoga nAmaka lakSaNa, lakSya aise AtmA kA hI Azraya karatA hai| ataH jJAna para dvArA haraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| 4. dasaveM bola meM upayoga nAmaka lakSaNa, lakSya aise AtmA meM hI ekAgra hotA hai, parapadArthoM meM ekAgra nahIM hotA hai; ataH usameM malinatA nahIM hai| 5. gyArahaveM bola meM upayoga nAmaka lakSaNa, lakSya aise AtmA ko hI grahaNa karatA hai; parantu parapadArtha, karma Adi kA grahaNa nahIM karatA hai, ataH yaha asaMyukta hai| ___ isa gyArahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai -a-nahIM, liMga-upayoga, grahaNa paudgalika karma kA grahaNa arthAt upayoga ko paudgalika karma kA grahaNa nahIM hotA, ataH AtmA dravyakarma se asaMyukta hai| isaprakAra apanA jJAna-upayoga bhI jJeya hai / vaha jJeya pudgalakarma ko grahaNa nahIM karatA hai; jisase upayoga lakSaNayukta AtmA bhI pudgalakarma ko grahaNa
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 aliMgagrahaNa pravacana nahIM karatA hai - aisA terA svajJeya jisaprakAra hai, usaprakAra tU jAna; aisA AcArya bhagavAna Adeza dete haiN| jJeya jisaprakAra hai, usIprakAra yathArtha jAnanA-samyagdarzana aura samyagjJAna kA kAraNa hai aura usase dharma aura zAMti hotI hai| chaThavA~ pravacana - mAgha kRSNA 7, budhavAra, di. 28/2/1951 AtmA kA upayoga arthAt jJAna kA vyApAra hai, usameM paudgalika karma kA grahaNa nahIM hai / svasanmukha upayoga ko yahA~ upayoga kahate haiN| jo para sanmukha dRSTi karatA hai, use puNya-pApa kA pariNAma hotA hai| puNya-pApa ke pariNAma AtmA nahIM haiM; parantu Asrava haiM-vikAra haiM, ve AtmA ke svabhAva nahIM haiN| AtmA upayogalakSaNa dvArA karma kA grahaNa nahIM karatA hai| jo svasanmukhatA nahIM chor3atA hai, use upayoga kahate haiN| jJAna upayoga ko para kA AlaMbana nahIM hai| ___ sAtaveM bola meM kahA thA ki jJAna upayoga ko jJeyoM kA avalaMbana nahIM hai| upayoga ko svajJeya/AtmapadArtha kA avalaMbana hai| sva meM parajJeyoM kA abhAva hai| jisameM jisakA abhAva hai, usakA avalaMbana nahIM ho sakatA hai| ataH AtmA ko una jJeyoM kA avalaMbana nahIM hai / sva kA avalaMbana karatA hai, usI ko upayoga kahate haiM aura jo jJAna parapadArtha kA avalaMbana letA hai, use upayoga nahIM kahate haiN| jJAna upayoga bAhara se nahIM lAyA jAtA hai| AThaveM bola meM kahA thA ki upayoga parapadArtha meM se nahIM lAyA jA sakatA hai| parapadArtha kI ora jhuke upayoga ko upayoga hI nahIM kahate haiM, vaha AtmA hI nahIM hai / jo Atmatattva kI ora jhukatA hai vahI upayoga hai aura vahI AtmA hai| AtmA meM parapadArthoM tathA puNya-pApa kA abhAva hai; ataH upayoga puNyapApa tathA parapadArthoM meM se nahIM lAyA jA sakatA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyArahavA~ bola jJAna-upayoga kA haraNa nahIM ho sktaa| navaveM bola meM kahA thA ki svasanmukha rahakara jo kArya karatA hai, vaha upayoga hai| jJAna AtmA kA hai, ata: use koI anya vastu haraNa kare, aisA nahIM bana sakatA hai| anya vastu kA AtmA meM abhAva hai, ataH jJAna kA haraNa nahIM kiyA jA sakatA hai| aise upayoga lakSaNayukta AtmA hai, aisA tU jaan| jJAna upayoga meM malinatA nahIM hai| dasaveM bola meM kahA thA ki jJAna upayoga meM malinatA nahIM hai| jo upayoga svasanmukha jhukatA hai aura AtmA meM ekAkAra hotA hai, use upayoga kahate haiN| jisakA upayoga hai vaha to jJAna, darzana, cAritra Adi anaMta guNoM kA piMDa AtmA hai| jJAna AtmA kA hai to bhI jo jJAna, puNya-pApa kA kArya karatA hai, use jJAna hI nahIM kahate haiM; aisA he ziSya ! tU jaan| jJAna upayoga terI ora jhukatA hai to vaha terI vastu kahalAtI hai; parantu puNya-pApa kI ora jhukatA hai to terI vastu nahIM kahalAtI hai| sva kI ora jhukanA dharma kA kArya hai aura para kI ora jhukanA adharma kA kArya hai / jisaprakAra sUrya meM malinatA nahIM hai, usIprakAra yahA~ zuddhopayoga meM malinatA nahIM hai| jJAna upayoga karma kA grahaNa nahIM karatA hai| gyArahaveM bola meM kahA thA ki upayoga apanA hai, vaha para ko kisaprakAra grahaNa kara sakatA hai? athavA para ko grahaNa karane meM nimitta bhI kisaprakAra ho sakatA hai? ho hI nahIM sktaa| para kI ora jhukakara karma baMdhane meM jo nimitta ho, vaha sva kA upayoga hI nahIM hai; parantu jo zraddhA, jJAna, sthiratA kA kArya karatA hai, vaha upayoga hai| upayoga lakSaNa dvArA AtmA pahicAnA jAtA hai| jo svasanmukhadazA chor3akara malina pariNAmarUpa adharma utpanna karake karma ko grahaNa karane meM nimitta ho, use AtmA kA upayoga hI nahIM kahate haiM / jo upayoga AtmA meM ekAkAra hokara samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpI dharma utpanna karatA hai; use AtmA kA upayoga kahA hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana bArahavA~ bola na liMgebhya indriyebhyo grahaNaM viSayANAmupabhogo yasyeti vissyopbhoktRtvaabhaavsy| ___ artha :- jise liMgoM ke dvArA arthAt indriyoM ke dvArA grahaNa arthAt viSayoM kA upabhoga nahIM hai, so aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA viSayoM kA upabhoktA nahIM hai', aise artha kI prApti hotI hai| AtmA viSayoM kA bhoktA nahIM haiparantu sva kA bhoktA hai, aisA svajJeya ko tU jaan| AtmA caitanya jJAtA-dRSTA svabhAvI hai| usameM zAMti aura Ananda kA sadbhAva hai| indriyA~, zarIra, laDDU, roTI, dAla, bhAta, zAka Adi padArtha jar3a haiM; unameM sparza, rasa, gaMdha, varNa haiM, ve AtmA se para haiN| parapadArthoM kA AtmA meM abhAva hai aura parapadArthoM meM AtmA kA abhAva hai| ataH AtmA una parapadArthoM ko nahIM bhogatA hai| jisa vastu kA jisameM abhAva ho, vaha use kisa prakAra bhoga sakatA hai? AtmA ko iMdriyA~ hI nahIM haiM; kyoMki indriyA~ to jar3a haiM; ataH unake dvArA AtmA viSayoM ko bhogatA hai, yaha bAta jhUTha hai| tathA indriyoM kI ora jhuka kara viSaya bhogane kA bhAva hotA hai, vaha Asrava-baMdha tattva hai, vaha Atmatattva nahIM hai| AtmA viSayoM ko nahIM bhogatA hai, parantu harSa-zoka ko bhogatA hai| usa harSa-zoka kA zuddha jIvatattva meM abhAva hai; ataH use AtmA hI nahIM kahate haiN| sAdhaka jIva ko svabhAvasanmukha dRSTi kI mukhyatA hai; ataH vaha sva kA bhoktA hai| gyArahaveM bola meM kahA thA ki vikArI pariNAma AtmA nahIM hai; parantu zraddhAjJAnarUpa nirvikArI pariNAma sahita AtmA ko hI AtmA kahate haiN| use dravyakarma kA grahaNa nahIM hotA hai| jo asthiratA rUpa rAga-dveSa hotA hai, use gauNa karake svabhAvadRSTi ko mukhya kiyA hai| jo svabhAva kI ora jhukatA hai, use karmabaMdha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahavA~ bola 55 nahIM hai / isI nyAya se AtmA jJAtA - dRSTA zuddhasvabhAvI hai| usameM zAMti, sukha aura Ananda hai / ajJAnI jIva indriya sanmukha hokara parapadArtha ko to nahIM bhogatA hai; parantu 'parantu parapadArtha ko maiM bhogU', aisA bhoktA kA vikArI bhAva AtmA nahIM kahalAtA hai; kyoMki vaha AtmA kA trikAlI svarUpa nahIM hai / parasanmukha dRSTi chor3akara, svasanmukha dRSTi karake apane atIndriya AnaMda-jJAna Adi ko bhogatA hai, vahnI AtmA hai / samyagdRSTi ko alpa hAsya, rati ke bhAva hone para bhI usa ora kI dRSTi nahIM hai / parantu svabhAva sanmukha rahate hue apane jJAnasukhAdi ke bhAva ko bhogane kI hI dRSTi mukhyarUpa se hotI hai| ataH vaha vikArI bhAva kA bhoktA nahIM hotA hai; aise AtmA kI zraddhA karanA dharma hai| caitanya zAMta amRtarasa kI miThAI chor3akara puNya kA bhoga bhikhArI kI bhAMti jUThana khAne ke samAna hai| zabda to pudgala kI avasthA hai, usameM iSTa-aniSTapanA nahIM hai| sparza, rasa, gaMdhayukta rUpI padArthoM meM anukUlatA - pratikUlatA hI nahIM hai / ajJAnI jIva bhojana-pAna ke padArthoM ko iSTa-aniSTa mAnakara unako bhogane kA bhAva karatA hai; parantu vaha usakI bhrAMti hai| paravastu ko bhogane kA bhAva AtmA kA svarUpa nahIM hai| laukika meM bhI jo gRhastha hotA hai, vaha apane ghara meM uttama - uttama vastue~ khAtA hai; parantu jo jIva cUrA athavA jUThana khAtA hai use bhikhArI kahA jAtA hai; usIprakAra AtmA kA bhaNDAra jJAna, Ananda, sukha Adi caitanya zaktiyoM se akSaya paripUrNa hai, saMyoga aura puNya-pApa kI ruci chor3akara svabhAva kI dRSTi karake, jo jIva apanI caitanya nidhi ke bhaNDAra ko kholatA hai, use usameM se svabhAva kI nirmala paryAyarUpa tAjI miThAiyA~ samaya-samaya para milatI haiM aura vaha unako bhogatA hai / vaha dharmAtmA jIva caitanya - lakSmI kA svAmI dhanavAna kahalAtA hai; parantu jo jIva apane svarUpa kA bhoga chor3akara, zarIra ko bhogU~, bhojanapAna ke vikArIbhAva ko bhogU~, dayA- dAnAdi pariNAma ko bhogane kI icchA karatA hai, paralakSa karatA hai, vaha jIva tIvra AkulatA bhogatA hai / vaha tAjI miThAIyA~ chor3akara bhikhArI kI bhA~ti jUThana khAne ke samAna hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana vaha AtmasvarUpa kI lakSmI kA svAmI nahIM hai; parantu bhikhArI hai arthAt mithyAdRSTi hai, use dharma nahIM hotA hai| ___ isa bArahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai -a-nahIM, liMga-indriyoM dvArA, grahaNa viSayoM kA upabhoga arthAt AtmA ko iMdriyoM dvArA viSayoM kA upabhoga nahIM hai; aise artha kI prApti hotI hai| yaha nAsti kA kathana hai| asti se AtmA apane jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi nirmala paryAyoM kA bhoktA hai - aisA nirNaya hotA hai| isaprakAra AtmA svajJeya hai, vaha jaisA hai vaisA usakA zraddhAna karanA samyaktva arthAt dharma kA kAraNa hai| ___ aho! mahA samartha amRtacandrAcAryadeva ne eka aliMgagrahaNa zabda meM se bIsa bola nikAle haiM, pragaTa kiye haiN| bAhya-abhyantara nirgrantha bhAvaliMgI muni chaTTe-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate the| bAhya meM nagna digaMbaradazA thI aura antara meM rAga kI cikanAI ke svAmitvarahita rUkhI dazA vartatI thii| AcAryadeva ne caitanya meM vizrAma karate-karate, caitanya upavana meM ramaNa karate-karate bIsa bola pragaTa kiye haiN| terahavA~ bola na liMgAtmano vendriyAdilakSaNAdgrahaNaM jIvasya dhAraNaM yasyeti shukraatvaanuvidhaayitvaabhaavsy| artha :- liMga dvArA arthAt mana athavA indriyAdi lakSaNa ke dvArA grahaNa arthAt jIvatva ko dhAraNa kara rakhanA jisake nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra AtmA zukra aura Artava ko anuvidhAMyI (anusAra honevAlA) nahIM hai', aise artha kI prApti hotI hai| AtmA jar3aprANoM se jIvita nahIM rahatA hai| aisA svajJeya ko tU jAna! pA~ca indriyA~, tIna bala, zvAsocchvAsa aura Ayu - ye dasa prANa haiM; parantu jIva unase jIvita nahIM rahatA hai; kyoMki ve dasoM prANa jar3a haiM aura AtmA to zAzvata caitanyaprANavAlA hai| jar3aprANa kA AtmA meM abhAva hai; ata: AtmA jar3aprANa se jIvita nahIM rahatA hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 terahavA~ bola ajJAnI kA prANa saMbaMdhI bhrama ___ajJAnI mAnatA hai ki jabataka zvAsa aura Ayu TikatI hai, tabataka jIva jIvita rahatA hai, mana-vacana-kAyA ho to TikatA hai, pA~coM indriyA~ ThIka raheM to jIva TikatA hai, vANI ThIka bolI jAtI ho, tabataka jIva kahalAtA hai, mana nirbala ho gayA ho to jIva se kama kArya hotA hai; parantu yaha saba bhrama hai; kyoMki mana, vacana, kAyA to sarva jar3apadArtha haiM, AtmA unase jIvita nahIM rahatA hai| tathA ajJAnI mAnatA hai ki - pahalA sukha nirogI kAyA, dUjA sukha putra cAra pAyA / tIjA sukha kulavantI nAra, cauthA sukha anna bhaNDAra // isaprakAra ajJAnI zarIra, putra, strI tathA anAja meM sukha mAnatA hai, yaha mahA bhrama hai| yahA~ to pA~ca indriyA~ Adi jar3apadArthoM ko nikAla diyA hai, unase jIva jIvita nahIM rahatA hai to dasa prANa se pratyakSa pRthak bAhya padArtha putra, strI, anAja Adi sukha ke kAraNa kahA~ se ho sakate haiM ? ve sukha kA kAraNa hI nahIM haiM / ajJAnI paise ko bhI prANa mAnate haiM, yaha saba sthUla bhrama hai| dasa prANa to ajIvatattva haiM / ajIva to jIva kA jJeya hai; ata: jIva aise dasa ajIva prANoM se nahIM jIvita rahatA hai| AtmA cetanAprANa se jIvita rahatA hai| isaprakAra AtmA mAtA-pitA ke zukra aura raja kA anusaraNa karake hone vAlA nahIM hai aura unake dvArA utpanna nahIM hotA hai| AtmA dasa prANavAlA nahIM hai, Adi saba kathana nAsti se kiyA hai to AtmA kauna hai ? kaisA hai ? AtmA sadAkAla apane cetanAprANa se jIvita rahatA hai aura apane paramabodha aura Ananda kA anusaraNa karake rahanevAlA hai| anAdikAla se terI dRSTi dasa prANa para hai aura tU mAnatA hai ki jIva inase jIvita rahA hai - terI isa dRSTi ko chor3a de aura 'tU caitanyaprANasvarUpa hai', aisI dRSTi kr| isa terahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga-indriya, mana, grahaNa-jIvatva ko dhAraNa kara rakhanA arthAt AtmA indriya
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 aliMgagrahaNa pravacana aura mana Adi lakSaNa dvArA jIvatva ko nahIM dhAraNa karatA hai - aisA bhAva samajhakara svajJeya kI yathArtha zraddhA-jJAna karanA dharma kA kAraNa hai| caudahavA~ bola naliMgasya mehanAkArasya grahaNaM yasyeti laukiksaadhnmaatrtvaabhaavsy| artha :- liMga kA arthAt mehanAkAra kA (puruSAdi kI indriya kA AkAra) grahaNa jisake nahIM hai, so aliMgagrahaNa hai; isaprakAra AtmA laukikasAdhanamAtra nahIM hai', aise artha kI prApti hotI hai| AtmA, jar3a indriyoM ke AkAra ko grahaNa nahIM karatA hai, aisA svajJeya ko tU jaan| __ jo isa zarIra kI indriyoM kA AkAra dikhAI detA ha, jIva ne use grahaNa nahIM kiyA hai| jo puruSa kI indriya kI, strI kI iMdriya kI, napuMsaka kI indriya kI AkRtiyA~ dikhAI detI haiM; ve to saba pudgala kI avasthAe~ haiN| una AkRtiyoM kA AtmA meM abhAva hai aura usa AkAra meM AtmA kA abhAva hai| jisa vastu kA jisameM abhAva hotA hai, usa abhAvarUpa vastu kA grahaNa ho, aisA bana hI nahIM sktaa| ataH AtmA indriya ke AkAra kA grahaNa nahIM karatA hai| ajJAnI jIva AtmA ko laukika sAdhanamAtra mAnatA hai| ___ ajJAnI mAtA kahatI hai ki maiMne putra ko janma diyA, puruSa kahatA hai ki mere kAraNa putra kA janma huaa| putra ke zarIra meM putra ke AtmA kA bhI abhAva hai to putra ke zarIra ke AkAra meM mAtA-pitA nimitta hoM, aisA kaise bane? tathA AtmA meM indriyoM kA abhAva hai to nimitta hone kA prazna hI nahIM rahatA hai to bhI putra kA janma hone para pitA vijayI huA aura putrI kA janma hone para mAtA vijayI huI, ajJAnI bhrama se aisA mAnatA hai| AtmA laukika sAdhanamAtra nahIM hai| indriyoM kI samaya-samaya kI paryAya ko AtmA ne grahaNa hI nahIM kiyA hai| Adi meM mAtA-pitA the to vaMza calatA rahA, aisA mAnanA vaha bhrama hai| para kI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavA~ bola 59 paryAya kauna kara sakatA hai ? koI nahIM kara sakatA hai / zarIra ke AkAra kI avasthA usake kAraNa aura iMdriyoM kI avasthA unake kAraNa hotI hai| AtmA unako grahaNa nahIM karatA hai / parajJeya kI AkRti kA AtmA meM abhAva hai / ataH AtmA kuTumba kA vaMza rakhe, aisA athavA laukika sAdhanamAtra hai hI nahIM / AtmA vItarAgI paryAya pragaTa karane meM lokottara sAdhana hai| AtmA kaisA hai? laukika sAdhana nahIM hai, parantu lokottara sAdhana hai / AtmA caitanya jJAtA- dRSTA zuddhasvabhAvI hai| vaha samyagdarzana - jJAna - cAritra kI nirmala paryAya kA (prajA kA ) utpAdaka hai; parantu saMsAra kI prajA kA utpAdaka nahIM hai| isaprakAra AtmA vItarAgI paryAya ko janma detA hai| aisI vItarAgaparyAya kA sAdhana trikAlI zuddha AtmA huA; ataH use lokottara sAdhana kahate haiM / isa caudahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a = nahIM, liMga = puruSAdi kI indriya kA AkAra, grahaNa = pakar3anA / AtmA puruSAdi kI iMdriya ke AkAra ko grahaNa nahIM karatA hai, ataH AtmA laukika sAdhanamAtra nahIM hai| AcArya bhagavAna kahate haiM ki tU jar3a indriyoM kA Azraya chor3a aura caitanya jJAtA - dRSTA zuddha cidAnanda svarUpa hai, usakI zraddhA-jJAna karake usameM sthiratA kara to tere meM anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtasukha, anaMtavIryarUpa paryAya pragaTa hogii| ata: AtmA lokottara sAdhana hai| isaprakAra AtmA laukika sAdhanamAtra nahIM hai, parantu lokottara sAdhana hai; aisA svajJeya kA jJAna - zraddhAna karanA vaha dharma kA kAraNa hai / pandrahavA~ bola na liMgenAmehanAkAreNa grahaNaM lokavyAptiryasyeti kuhukaprasiddhasAdhanAkAralokavyAptitvAbhAvasya / artha :- liMga ke dvArA arthAt amehanAkAra ke dvArA jisakA grahaNa arthAt loka meM vyApakatva nahIM hai, so aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA pAkhaNDiyoM
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana 60 ke prasiddha sAdhanarUpa AkAravAlA lokavyAptivAlA nahIM hai', aise artha kI prApti hotI hai| - AtmA loka vyAptivAlA nahIM hai; aisA svajJeya ko tU jAna / anya matAklaMbI AtmA ko lokavyApaka mAnatA hai / amuka logoM kA mAnanA hai ki AtmA vibhAva se pRthak arthAt mukta hotA hai, taba sampUrNa lokapramANa vyApta ho jAtA hai| jisaprakAra pakSI ke paMkha TUTa jAne para pakSI vahIM kA vahIM par3A rahatA hai aura hilatA - calatA nahIM hai; usIprakAra isa AtmA ke puNya-pAparUpI paMkha TUTa jAne para vaha loka meM vyApta hokara par3A rahatA hai, vaha apane Urdhvagamana svabhAva se vyavahAra se U~cAI para nahIM jAtA hai; aisA aneka pAkhaMDI mAnate haiN| jabataka azuddha hotA hai, tabataka maryAdita kSetra meM rahatA hai; parantu zuddha hone ke pazcAt amaryAdita kSetrapramANa rahatA hai, aisA pAkhaNDI loka mAnate haiM, parantu yaha bAta jhUTha hai / AtmA apane asaMkhyapradezAtmaka kSetra meM hI rahatA hai| pratyeka AtmA jisaprakAra saMsAra meM pratyeka zarIra meM bhinna-bhinna rahatA hai; usIprakAra mukta hone ke pazcAt bhI bhinna-bhinna rahatA hai| vaha loka meM vyApta nahIM hotA hai, apane asaMkhya pradeza ko chor3akara loka meM vyApta honA, yaha usakA svabhAva nahIM hai / AtmA zuddha hone ke pazcAt apane aMtima zarIrapramANa se kiMcit nyUna apane AkAra meM - nizcaya se apane asaMkhya pradeza meM rahatA hai aura urdhvagamanasvabhAva ke kAraNa vyavahAra se loka ke agrabhAga meM virAjatA hai / anya matavAlA mAnatA hai ki saba milakara eka AtmA hai aura mokSa hone . ke bAda AtmA bhinna nahIM rahatA hai; parantu usakI yaha mAnyatA jhUThI hai / saba milakara eka AtmA ho jAye to apane zuddha svabhAva kA svatantra bhoga nahIM raha sakatA hai / pratyeka AtmA darzana, jJAna, cAritra Adi anaMta guNoM kA piNDa hai| pratyeka zarIra bhinna-bhinna hai / isaprakAra anaMta AtmAyeM haiM, saba milakara eka AtmA nahIM hai| tathA jIva zuddha hone ke pazcAt nizcaya se to apane
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ solahavA~ bola asaMkhyapradeza meM rahatA hai aura vyavahAra se UrdhvagamanasvabhAva ke kAraNa loka ke agrabhAga meM virAjatA hai| ataH anya matavAle kI mAnyatA vastusvarUpa se atyanta viparIta hai| jIva apane asaMkhyapradeza meM rahatA hai aura loka meM pasarakara para meM vyApta nahIM hotA hai - isakA nAma anekAMta hai| isa pandrahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga amehanAkAra dvArA, grahaNa-loka meM vyaapktaa| arthAt AtmA lokavyApta nahIM hai, aisA tU tere svajJeya ko jaan| isaprakAra apane AtmA ko, 'loka vyAptivAlA nahIM hai; parantu asaMkhyapradezAtmaka AkAra meM nizcita rahatA hai', - aisA zraddhA aura jJAna meM lenA dharma kA kAraNa hai| solahavA~ bola na liMgAnAM strIpunnapuMsakavedAnAM grahaNaM yasyeti striipunnpuNskdrvybhaavaabhaavsy| artha :- jisake liMgoM kA arthAt strI, puruSa aura napuMsaka vedoM kA grahaNa nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai ; isaprakAra AtmA dravya se tathA bhAva se strI, puruSa tathA napuMsaka nahIM hai,' isa artha kI prApti hotI hai| AtmA dravya se athavA bhAva se strI, puruSa athavA napuMsaka nahIM hai| aisA tU jaan| zarIra kA AtmA meM abhAva hai| caudahaveM bola meM kahA thA ki puruSAdi kI indriya kA AkAra AtmA meM nahIM hai| yahA~ kahate haiM ki strI, puruSa athavA napuMsaka zarIra kA AtmA meM abhAva hai; kyoMki vaha jar3a hai ajIvatattva hai aura AtmA to jIvatattva hai| veda kA vikArI bhAva trikAlI svabhAva meM nahIM hai| apanA svabhAva AnaMdasvarUpa hai, use bhogane se cyuta hokara parazarIra ko bhogane kA bhAva hotA hai| vaha bhAvavedarUpa azubhabhAva hai, vaha pApatattva hai| AtmA jIvatattva hai, ataH usa bhAvaveda kA trikAlI AtmasvabhAva meM abhAva hai| isaprakAra AtmA dravya tathA bhAva vedoM se rahita hai| parantu koI kahatA hai
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 aliMgagrahaNa pravacana ki puruSa, strI Adi kA zarIra dravyaveda hai aura AtmA meM honevAle vikArI vedabhAva bhAvaveda haiM, aisA bilkula nahIM hai, yaha to mAtra bhrama hai - vaha kathana to jhUThA hai| yahA~ to kahate haiM ki saMsAra avasthA meM apane svabhAva se cyuta hotA hai, usa samaya kisI bhI bhAvaveda kA udaya to hai aura bAhya meM koI bhI dravyaveda to hai, parantu vaha AtmA ke trikAlIsvabhAva meM nahIM hai; aisA usa dravya tathA bhAvaveda kA svabhAvadRSTi ke dvArA niSedha karAyA hai| AtmA avedI hai aura usake lakSa se dharma hotA hai / AtmA avedI hai, isaprakAra saccA jJAna kaba kiyA kahalAtA hai? dravyaveda jo ajIva hai kyA usake sanmukha dekhane se samyaktva hogA? athavA bhAvaveda pApatattva hai kyA usake sanmukha dekhane se samyak pratIti hogI ? nahIM, AtmA bhAvaveda aura dravyaveda rahita avedI hai, apane jJAtA-dRSTA zuddha AnaMda kA bhoga karanevAlA hai, aisI svadRSTi kare aura para kI dRSTi chor3e to samyagdarzana hotA hai aura dharma hotA hai / apanA AtmA avedI hai, aisA zraddhA-jJAna karane ke pazcAt dravyaveda kA, jo ki ajIva hai, usakA jJAna kare to vyavahAra se usakA ajIva saMbaMdhI jJAna satya hai / apanA AtmA avedI hai, aisA zraddhA - jJAna karane ke pazcAt bhAvaveda apanA azubha pariNAma hai, vaha pApatattva hai - aisA jJAna kare to vyavahAra se usakA pApatattva sambandhI jJAna satya hai; parantu jIvatattva ke yathArthajJAna binA anya tattvoM kA jJAna saccA nahIM hotA hai / ajJAnI jIva para ko apanA AdhAra mAnatA hai / ajJAnI jIva ko apane avedI AtmA kA bhAna nahIM hai; ataH saMyogoM tathA vikArIbhAva para usakI dRSTi jAtI hai| striyA~ kahatI haiM ki hama kyA kareM ? hama to abalA haiM; ataH kisI ke AdhAra binA jIvita nahIM raha sakatI haiM / puruSa kahate haiM ki hama bahutoM kA pAlanapoSaNa karate haiM, strI, kuTumba, bAlabaccoM ko hamArA AdhAra hai| napuMsaka kahatA hai ki hama to janma se hI napuMsaka haiM, ata: hama kyA kara sakate haiM? isaprakAra veda kI saMyogIdRSTi ke kAraNa parAdhInatA kI kalpanA karate haiM; unako kabhI bhI dharma nahIM hotA hai /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ solahavA~ bola nArakI ko dravya aura bhAvaveda donoM napuMsaka hone para bhI vaha samyagdarzana prApta kara sakatA hai| jJAnI kahate haiM ki isa saMyogadRSTi ko chodd'| strI kA, puruSa kA athavA napuMsaka kA zarIra hI terA nahIM hai / jaba zarIra hI terA nahIM hai to zarIra ke nirvAha ke liye tujhe parasanmukha dekhane kI kyA AvazyakatA hai? tU to tere jJAna, darzana Adi svazakti ke AdhAra se jIvita hai aura jo bhAvaveda kA pariNAma hai vaha to pApatattva hai, vaha terA jIvatattva nahIM hai; ata: usakI dRSTi chodd'| dravyaveda aura bhAvaveda samyagdarzana athavA dharma ko nahIM rokatA hai| nArakI jIva dravya aura bhAva se napuMsakavedI hai to bhI AtmA trikAla avedI hai; aisA bhAna karane se puruSArthI nArakI jIva bhI bahuta pratikUla saMyoga meM hote hue bhI samyagdarzana rUpa dharma ko prApta kara sakatA hai| tU yahA~ manuSyatva meM dharma prApta na kara sake, aisA nahIM banatA hai / ata: vedoM kI dRSTi chor3a aura avedI AtmA kI svasanmukha dRSTi kara-isaprakAra kahane kA Azaya hai| ___ isa solahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai -a-nahIM, liMga-strI, puruSa aura napuMsakaveda, grahaNa-grahaNa krnaa| jisako strI, puruSa aura napuMsakaveda dravya aura bhAvarUpa nahIM hai arthAt AtmA avedI hai, aise artha kI prApti hotI hai| AtmA to apane jJAna, darzana, sukha Adi kA vedaka hai; parantu zarIra tathA vikArI bhAva kA vedaka nahIM hai - isaprakAra terA AtmA terA svajJeya hai, usako tU jaan| __ isa pramANa se svajJeya aise AtmA ko zraddhA aura jJAna meM lenA, vahI samyagdarzana kA kAraNa hai| sAtavA~ pravacana mAgha kRSNA 8, guruvAra, di. 29/2/1951 yaha AtmA jisaprakAra hai, usIprakAra usake asalI svarUpa ko jAne aura mAne to dharma hotA hai / isakA artha aisA hotA hai - usane apanA yathArthasvarUpa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 aliMgagrahaNa pravacana anaMtakAla se eka sekanDa mAtra bhI nahIM jAnA hai| AtmA jaisA hai vaisA nahIM mAnakara usakI viparIta mAnyatA kI hai| ata: he jIva! AtmA ko aliMgagrahaNa jaan| kisI bhI iMdriya ke dvArA para ko jAne, aisA AtmA nahIM hai / iMdriyoM dvArA mujhe jJAna hotA hai, aisI anAdi se mAnyatA kI hai| aisI mAnyatArUpa bhrama vartamAna avasthA meM hai, indriyAM bhI haiM, aisA svIkAra karane para bhI ukta dazAyeM AtmA nahIM haiM, aisA kahA hai| tathA vaha indriyoM se jJAta ho aisA nahIM hai, parantu atIndriya jJAnasvabhAvI hai, aisA kahA hai| indriyoM se jJAna hotA hai, aisA bhrama hai; parantu AtmA yathArthatayA indriyoM se sva-para ko nahIM jaantaa| saba boloM meM vyavahAra kA jJAna karAke usakA niSedha kiyA gayA hai| AtmA, dravya tathA bhAvaveda se rahita hai| solahavA~ bola phira se kahA jAtA hai| AtmA ko liMgoM kA arthAt strI puruSa vedoM kA grahaNa nahIM hai, strI-puruSoM kA AkAra AtmA meM nahIM hai| vyavahAra se zarIra strI-puruSa ke AkArarUpa saMyoga hote haiM ; kintu ve AtmA meM nahIM haiM / strI athavA puruSaveda kA bhAva aupAdhikabhAva hai; parantu vaha AtmA kA trikAlI svarUpa nahIM hai, vaha ekasamaya kI avasthA hai; ataH jJAtA-dRSTA zuddhasvabhAva ko chor3akara AtmA ko isa jitanA mAnanA vaha paryAyabuddhi hai; bhrama hai, ajJAna hai| puruSAdi ke AkAra ko AtmA mAnanA, vaha jar3a ko jIva mAnane jaisA hai aura bhAvaveda ko AtmA mAnanA vaha pApatattva ko jIvatattva mAnane jaisA hai| ajIva ko jIva mAnanA tathA pApa ko jIva mAnanA, adharma hai; parantu zarIra tathA bhAvaveda se rahita AtmA zuddhacidAnandasvarUpa hai, aisI zraddhA-jJAna karanA, dharma hai, jIvanakalA hai|sukhii jIvana kaise jInA, usakI yaha kuMjI hai| satrahavA~ bola na liMgAnAM dharmadhvajAnAM grahaNaM yasyeti bhirnggytiliNgaabhaavsy| artha : liMgoM kA arthAt dharmacihnoM kA grahaNa jisake nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA ke bahiraMga yatiliMgoM kA abhAva hai'; isa artha kI prApti hotI hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ satrahavA~ bola AtmA bAhya dharmacihnoM ko grahaNa nahIM karatA hai| aisA svajJeya ko tU jaan| zarIra kI nagna digambaradazA, vaha dharma kA cihna nahIM hai| 1. AtmA zuddhacidAnandasvarUpa hai, aisA bhAna hone ke pazcAt svabhAva meM vizeSa sthiratA honA aMtaramunidazA hai aura jaba aMtara meM nigraMthadazA pragaTa hotI hai taba bAhya meM vastra Adi nahIM hote haiM arthAt zarIra kI nagna digambaradazA hotI hai tathA mayUrapIchI aura kamaMDala hote haiM / bAhya meM nagnadazA hI nahIM hotI hai, isaprakAra koI mAnatA hai to yaha sthUla bhUla hai| 2. parantu bAhya nimitta-mayUrapIchI Adi tathA zarIra kI nagnadazA Adi kA AtmA meM abhAva hai| AtmA unheM grahaNa nahIM karatA hai; kyoMki ve jar3a padArtha haiM, ve unake kAraNa hote haiM / AtmA unake uThAne-rakhane kI kriyA nahIM kara sakatA hai| 3. tathA vaha nagnadazA, mayUrapiccha, kamaMDalu Adi haiM; ata: muni kA munipanA rahatA hai, aisA bhI nahIM hai; kyoMki aMtara kI bhAvaliMgIdazA, vaha munipanA hai| isaprakAra vyavahAra se bAhya saMyoga kA jJAna karA kara nizcaya meM usa vyavahAra kA abhAva vartatA hai; isaprakAra kahate haiM / 'maiM zarIra kI avasthA kara sakatA hU~, digambara hU~, munipane kI avasthA jitanA hI hU~,' isaprakAra muni kabhI bhI nahIM mAnate haiM to bhI unheM aMtara meM munidazA vartatI hai, taba zarIra kI avasthA zarIra ke kAraNa nagna hotI hai| zarIra kI nagnadazA AtmA se hotI hai, isaprakAra mAnanevAlA jIva muni nahIM hai; parantu mithyAdRSTi hai| jo jIva aisA mAnatA hai ki zarIra kI nagnadazA ko maiMne kiyA hai, maiMne icchA se vastra kA tyAga kiyA- isaprakAra zarIra aura vastra kI kriyA kA jo svAmI banatA hai, vaha sthUla mithyAdRSTi hai| aMtaraMga meM jaba tIna prakAra kI kaSAya rahita vItarAgI ramaNatA ho, taba deha kI nagnadazA usake kAraNa hotI hai; jisako aisA bhAna nahIM hai aura parapadArthoM kI kriyA hotI hai, usakA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 aliMgagrahaNa pravacana kartA-hartA hotA hai, vaha mUr3ha hai, ajJAnI hai, use AtmA ke dharma kI khabara nahIM hai| paravastu ke grahaNa-tyAga kA bhAva hI adharmabhAva hai| ___ koI kahatA hai ki bAhyaliMga kI dharma ke liye AvazyakatA nahIM hai| cAhe jaisA bAhyaliMga ho to bhI dharma ho sakatA hai, yaha mAnyatA bhI bahuta bhramapUrNa hai| cAhe jo liMga ho aura kevalajJAna ho tathA muni hokara vastra-pAtra rakhe aura . usa dazA meM hI kevalajJAna prApta kare, isaprakAra mAnanevAlA bahuta sthUla bhUla meM hai / vaha to bAhya se bhI muni nahIM hai| pahale vyavahAra siddha kiyA hai| utanA vyavahAra svIkAra karanA par3egA ki jaba munidazA hotI hai, taba nagnadazA hI hotI hai aura bAhya upakaraNa ke rUpa meM mayUrapiccha, kamaMDalu ke atirikta anya kucha nahIM hotA hai| itanA svIkAra karane ke pazcAt yahA~ to isaprakAra kahate haiM ki inase AtmA nahIM pahicAnA jAtA hai| isa satrahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai - a-nahIM, liMga-bAhya dharma cihna, grahaNa grahaNa / arthAt AtmA bAhya dharmacihnoM ko grahaNa nahIM karatA hai; parantu zuddha cidAnanda svabhAva ko grahaNa karatA hai, aise artha kI prApti hotI hai| aisA tere svajJeya ko tU jAna aura zraddhA kara, aisA AcArya bhagavAna kahate haiM aura vaha samyagdarzana kA kAraNa hai| aThArahavA~ bola na liMga guNo grahaNamarthAvabodho yasyeti gunnvishessaanaaliiddhshuddhdrvytvsy| artha :- liMga arthAt guNa aisA jo grahaNa arthAt arthAvabodha (padArthajJAna) jisake nahIM hai, so aliMgagrahaNa hai, isaprakAra AtmA guNavizeSa se AliMgita na honevAlA aisA zuddhadravya hai', aise artha kI prApti hotI hai| terA abheda AtmA, guNabheda kA sparza nahIM karatA hai| aisA svajJeya ko tU jaan| AtmA vastu hai / vaha anaMtaguNoM kA piMDa hai| vaha mAtra jJAnaguNavAlA nahIM hai| abheda AtmA guNa ke bheda ko sparza kare aisA nahIM hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ aThArahavA~ bola 67 1. AtmA mana, vANI, deha kA sparza nahIM karatA hai; kyoMki ve to jar3a haiM, unakA AtmA meM abhAva hai| jo vastu pRthak ho, use kisaprakAra sparza kare? pRthak ko sparza kare to AtmA aura zarIra eka ho jAya, parantu aisA kabhI nahIM banatA hai| 2. AtmA jar3akarma - jJAnAvaraNa Adi ko sparza nahIM karatA hai; kyoMki ve saba rUpI haiM, unakA arUpI AtmA meM abhAva hai / ajJAnI kA AtmA bhI kabhI bhI karma ko sparza hI nahIM karatA hai; kyoMki AtmA aura karma meM atyanta abhAva vartatA hai| meM 3. apane jJAtA-dRSTA svabhAva se cyuta hokara apanI eka samaya kI paryAya puNya-pApa ke vikArI bhAva hote haiM, trikAlI svabhAva ne unako kabhI sparza hI nahIM kiyA hai / sampUrNa vastu yadi vikAra ko sparza kare to trikAlIsvabhAva vikAramaya ho jAye aura aisA hone se vikArarahita hone kA avasara kabhI bhI prApta nahIM ho / 4. AtmA meM jJAnAdi anaMta guNa haiN| jJAnaguNa, darzanaguNa Adi guNabheda AtmA meM hone para bhI anaMta guNoM kA eka piMDarUpa AtmA guNabheda kA sparza nahIM karatA hai| 'maiM jJAna kA dhAraka hU~ aura jJAna merA guNa hai' aise guNa - guNI ke bheda ko abheda AtmA svIkAra nahIM karatA hai / abheda AtmA bheda kA sparza kare to vaha bhedarUpa ho jAye, bhedarUpa hone para abheda hone kA prasaMga kabhI bhI prApta nahIM ho aura abheda mAne binA kabhI bhI dharma nahIM hotA hai| dekho! yaha samyagyadarzana kA viSaya kaisA hotA hai, usakA kathana calatA hai / samyagdarzana kA viSaya AtmA abheda ekarUpa kaisA hai use yathArtha nahIM jAne to isa jJAna binA bAlatapa aura bAlavrata kAryakArI nahIM hote haiN| trilokanAtha tIrthaMkara devAdhideva ne apane kevalajJAna meM vastu kA svarUpa jaisA dekhA hai, vaisA hI unakI vANI dvArA pragaTa huA aura usI ke anusAra zrI kundakundAcArya bhagavAna ne vastusvarUpa ko jAnakara, anubhava kara isa mahAna gAthA kI racanA kI hai| use mAnane se samyagdarzana hotA hai| loga bAhya meM 'yaha karU~, vaha karU~,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 aliMgagrahaNa pravacana isaprakAra bAhya padArthoM meM aura kriyA meM dharma mAnate haiM / bhAI ! jisako vastusvabhAva kA jJAna nahIM hai, use dharma kabhI bhI nahIM hotA hai| samyagdarzana kA viSaya zuddha, ekAkAra, abheda AtmA hai| prazna : samyagdarzana kA viSayabhUta AtmA kaisA hai? vaha jaisA hai vaisA jAne to dharma ho| koI jIva zakkara ko aphIma mAne to kyA usakA zakkara kA jJAna saccA kahalAtA hai? athavA zakkara aura aphIma-donoM ko eka hI padArtha mAne to kyA usakA zakkara kA jJAna saccA kahalAtA hai ? aura zakkara ke Upara jo maila hai, usako zakkara kA svarUpa mAne to kyA saccA jJAna kahalAtA hai ? 1 1 uttara : nahIM, vaha saccA jJAna nahIM kahalAtA hai / zakkara zakkara hai, aphIma nahIM hai; donoM bhinna haiM / zakkara ke Upara kA maila bhI zakkara kA svarUpa nahIM hai; usIprakAra zarIra ko AtmA mAne to AtmA kA jJAna saccA nahIM hotA hai AtmA aura zarIra donoM ko eka mAne to bhI AtmA kA jJAna saccA nahIM hotA / AtmA kI paryAya meM kSaNika vikAra hai, use apanA trikAlI svarUpa mAne to bhI AtmA kA jJAna saccA nahIM hotA hai| zarIra-mana-vANI rahita, vikalparahita 'aura guNabhedarahita, ekAkAra, abheda AtmA samyagdarzana kA viSaya hai| yahA~ bIsoM bola meM pahale vyavahAra siddha karate jAte haiM aura usake pazcAt vyavahAra kA niSedha karake nizcaya kA jJAna karAte jAte haiM / mAtra vyavahAra ko svIkAra kare aura usameM ruka jAye to bhI dharma nahIM hotA hai| guNabheda hone para bhI AtmA guNabheda ko sparza nahIM karatA hai / yahA~ 18veM bola meM vyavahAra siddha karake niSedha karAyA hai| jo vastu ho usakA niSedha kiyA jAtA hai; parantu jo na ho usakA kyA niSedha ho ? jJAna, darzana, cAritra, svacchatva, vibhutva Adi AtmA meM anaMta guNa haiN| koI mAnatA ho ki aisA guNabheda hI nahIM hai to usako vyavahAra zraddhA bhI nahIM hai| eka guNa anya guNarUpa nahIM hai - isaprakAra guNabheda hai, to bhI usameM jIva rukatA hai to dharma nahIM hotA hai| guNabheda meM AtmA ekAkAra ho to AtmA kA ekatva bhinna nahIM rahatA hai| AtmA trikAlI guNoM kA piMDa hai, vaha sAmAnya hai
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ unnIsavA~ bola aura darzana, jJAna Adi guNa ve vizeSa haiM / sAmAnya vizeSa ko sparza nahIM karatA hai, sAmAnya sAmAnya meM hai, vizeSa vizeSa meM hai| sAmAnya meM vizeSa nahIM hai aura vizeSa meM sAmAnya nahIM hai| sAmAnya aise AtmA vizeSa aise jJAnaguNa ko sparza kare to sAmAnya aura vizeSa eka hI jAyeM, donoM pRthak nahIM rheN| anaMtaguNoM kA samUharUpa ekAkAra AtmA mAtra jJAnaguNa ko sparza nahIM karatA hai| yahA~ zuddha dravya kI zraddhA karAI hai| zarIrarahita, karmarahita, vikArarahita, guNabhedarahita aise abheda zuddhadravya kI dRSTi karAnI hai| ___ zuddhadravya ekarUpa hai, yadi vaha guNabheda kA sparza kare to dravya zuddha nahIM rahatA hai| guNabheda hai usakA niSedha karAte haiM / guNabheda bilakula nahIM hotA to niSedha kisakA karate? sAmAnya vizeSa meM vyApta ho jAye to sAmAnya padArtha ekarUpa nahIM rhtaa| ataH yahA~ kahate haiM ki sAmAnya svabhAva ne jJAnaguNa ko sparza hI nahIM kiyA hai| yaha jJAnaguNa hai aura AtmA jJAnaguNa kA dhAraka hai, aise bheda ke vikalpa se dharma nahIM hotA hai, parantu AtmA akhaMDa jJAtA ekAkAra hai, usakI zraddhA karane se dharma hotA hai| __isa aThArahaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai--a-nahIM, liMga-guNa, grahaNa-padArthajJAna, vaha jisako nahIM hai aisA AtmA hai| arthAt AtmA guNavizeSa se asparzita aisA zuddhadravya hai| isa bola meM jJAnaguNa aura 'jJAna kA dhAraka AtmA guNI - aise guNa-guNI bheda kA niSedha karAkara ekAkAra AtmA kI zraddhA karAte haiN| guNabhedarahita AtmA terA svajJeya hai, aisA tU jAna, isaprakAra AcArya bhagavAna kahate haiN| isaprakAra svajJeya kA zraddhA-jJAna karanA dharma hai| unnIsavA~ bola na liMgaM paryAyo grahaNamarthAvabodhavizeSo yasyeti pryaayvishessaanaaliiddhshuddhdrvytvsy| artha :- liMga arthAt paryAya aisA jo grahaNa arthAt arthAvabodhavizeSa jisake nahIM hai, so aliMgagrahaNa hai; isaprakAra 'AtmA paryAyavizeSa se AliMgita na honevAlA aisA zuddhadravya hai', aise artha kI prApti hotI hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 aliMgagrahaNa pravacana terA nitya AtmA anitya nirmala paryAya ko bhI sparza nahIM karatA hai, aise svajJeya ko tU jaan| __ nirmala paryAya se nahIM sparzita AtmA zuddhadravya hai| 18veM bola meM 'arthAvabodha' zabda diyA thA aura kahA thA ki guNabheda hone para bhI abheda AtmA guNabheda ko sparza nahIM karatA hai, isaprakAra guNabheda kA niSedha karAkara abheda AtmA kI zraddhA karAI thii| yahA~ aisA kahate haiM ki sAdhakadazA meM samyagjJAna kI nirmalaparyAya ko athavA kevalajJAna ke samaya kevalajJAnI kI pUrNa nirmalaparyAya kA AtmA cumbana nahIM karatA hai, sparza nahIM karatA hai| dravya, paryAya jitanA hI nahIM hai; isaprakAra kahakara paryAya-aMza kA lakSa chur3AnA hai aura aMzI dravya kI zraddhA karAnI hai| AtmA sAmAnya ekarUpa hai| vaha samaya-samaya kI paryAyamaya ho jAye to dravya aura paryAya donoM bhinna nahIM rahate haiN| jisaprakAra paryAya kSaNika hai; usI prakAra dravya bhI kSaNika ho jAye arthAt dravya anAdi-anaMta nahIM rhe| ___ pravAharUpa se tUne anAdi se vikArI pariNAma hI kiye haiM, unako to AtmA ne kabhI sparza kiyA nahIM, unake sAtha ekarUpa huA hI nhiiN| ajJAnI bhale hI mAnatA ho ki maiM sampUrNa vikArI ho gayA; parantu usakA AtmA bhI viparIta mAnyatA ke samaya dravyadRSTi se to vikArarahita hI hai| kyoMki yadi zuddhadravya vikAramaya ho jAye to vikArarahita hone kA kabhI prasaMga hI nahIM bane; yahA~ to yaha bAta hI nahIM hai| ___ yahA~ to isase bhI Age kI bAta kahanI hai ki AtmA jJAtA-dRSTA-zuddha svabhAvI hai, usakI zraddhA-jJAna karane se jo nirmalaparyAya pragaTa hotI hai, usa paryAya ko bhI AtmA sparza nahIM karatA hai, AliMgana nahIM karatA hai; parantu AtmA nitya zuddhadravya hai| aisA terA jJeyasvabhAva hai| jaisA jJeyasvabhAva hai vaisA jAne to samyakdarzana-jJAna pragaTa ho| aisI apUrva bAta anaMtakAla meM sunane ko milI hai| yathArtha samajha karake samyak pratIti kare to dharma ho, parantu jisako yaha bAta sunane ko bhI nahIM milI hai, use to dharma kahA~ se hogA? arthAt nahIM hI hogaa|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ unnIsavA~ bola 71 prazna : dravya, paryAya ko sparza nahIM karatA hai, isaprakAra kahate ho to kyA dravya, paryAya binA kA hogA? uttara : dravyasAmAnya, nizcaya se to paryAya binA kA hai| dravyasAmAnya aura paryAyavizeSa - donoM milakara sampUrNa dravya hotA hai, aisA dravya kA artha yahA~ nahIM lenaa| yahA~ zuddhadravya kA artha sAmAnya, sadRza, ekarUpa, trikAlI svabhAva lenaa|drvy sAmAnya hai, paryAya vizeSa hai| sAmAnya meM vizeSa kA abhAva hai| abhAva kahate hI 'trikAlI svabhAva ekasamaya kI paryAya ko sparza nahIM karatA hai' aisA nirNaya hotA hai| ___ zuddhasvabhAvI dravya vaha nitya hai aura nirmala paryAya vaha ekasamaya kI hone se anitya hai| nitya aisA zuddhadravya anitya aise samyagjJAna kI athavA kevalajJAna kI paryAya ko nizcaya se sparza kare to dravya nitya nahIM rahatA hai arthAt dravya ke kSaNika hone kA prasaMga AtA hai; parantu aisA kabhI nahIM banatA hai| anityaparyAya kA lakSa chor3a aura nityadravya kA lakSa kr| . jisaprakAra 18veM bola meM kahA thA ki abheda AtmA meM bheda kA abhAva hai; ataH abheda AtmA guNabheda ko sparza nahIM karatA hai, usIprakAra yahA~ nitya jJAnAnaMda zuddhasvabhAvI AtmA trikAlI hai; vaha ekasamaya kI anitya nirmalaparyAya kA sparza nahIM karatA hai - isaprakAra kahakara jo nirmala paryAya anitya hai, usa para se lakSa chur3Akara jo nityadravya zuddha, ekarUpa, abheda par3A hai, usa para dRSTi karAne kA prayojana hai| terA AtmA nirmala paryAya jitanA nahIM hai, tU to trikAlI zuddha hai| usa para lakSa karegA to samyagdarzana hogA aura nitya ke lakSa se hI nirmalatA bar3hakara paripUrNa nirmalatA hogI, isaprakAra kahane kA Azaya (bhAva) hai| isa unnIsaveM bola meM aliMgagrahaNa kA artha isaprakAra hai -a-nahIM, liMga-paryAya, grahaNa-jJAna kI nirmala paryAya-vaha jisakI nahIM hai arthAt zuddhadravya, jJAna kI eka samaya kI nirmalaparyAya jitanA hI nahIM hai; parantu nitya, sadRza, sAmAnya, ekarUpa hai; isaprakAra tU svajJeya ko jaan| isaprakAra svajJeya kI zraddhA, jJAna karanA dharma kA kAraNa hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 aliMgagrahaNa pravacana bIsavA~ bola na liMgaM pratyabhijJAnaheturgrahaNamarthAvabodhasAmAnyaM yasyeti dravyAnAlIDhazuddhaparyAyatvasya // 172 // artha :- liMga arthAt pratyabhijJAna kA kAraNa aisA jo grahaNa arthAt arthAvabodha sAmAnya jisake nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai, isaprakAra 'AtmA dravya se nahIM AliMgita aisI zuddhaparyAya hai', aise artha kI prApti hotI hai // 172 // zuddhaparyAya kI anubhUti hI AtmA hai, aisA svajJeya ko tU jaan| samyagjJAna kI paryAya trikAlI jJAnaguNa ko sparza nahIM karatI hai, isaprakAra yahA~ kathana hai| liMga arthAt pratyabhijJAna kA kAraNa, grahaNa arthAt arthAvabodha sAmAnya arthAt trikAlI jJAnaguNa, pratyabhijJAna arthAt yaha vahI hai - aisA jo bhUta-vartamAna kI saMdhivAlA jJAna, vaha pratyabhijJAna hai| pUrva kI smRti aura pratyakSa ke joDarUpa jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiN| aise pratyabhijJAna kA kAraNa sAmAnya trikAlI guNa hai| AtmA, vaha sAmAnya trikAlI guNa ko nahIM sparzita aisA zuddha paryAya hai - aisA kahanA hai| ___ samyagjJAna kI paryAya, zarIra ke kAraNa nahIM hai, zubhabhAva ke kAraNa nahIM hai; usIprakAra trikAlI jJAnaguNa sAmAnya jo ki zaktirUpa hai, usake kAraNa bhI nahIM hai| yadi vaha paryAya dravya ke kAraNa hai, aisA kaho to paryAya kA hai panA' (astitva') nahIM rahatA hai, ahetuka satpanA (astitva) nahIM rahatA hai| 18veM bola meM kahA thA ki Atmadravya, sAmAnya, abheda hai, vaha guNabhedavizeSa ko sparza nahIM karatA hai / 19veM bola meM kahA thA ki Atmadravya sAmAnya paryAya ke bheda-vizeSa ko sparza nahIM karatA hai| 20veM bola meM isase bhI sUkSma bAta hai| sAdhakadazA meM jo samyagjJAna kI paryAya hai athavA mokSa meM kevalajJAna kI jo paryAya hai, vaha vizeSa hai| vaha vizeSa zubhabhAva athavA zarIra ke AdhAra se to nahIM hai; parantu vaha, trikAlI jJAnaguNa sAmAnya ekarUpa hai, usake kAraNa bhI nahIM hai| zuddha paryAyarUpa jo vizeSa hai, vaha sAmAnya ke AdhAra se pragaTa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavA~ bola 73 hotI hai, aisA mAnA jAya to vizeSa, jo ki nirapekSa tattva hai, usakI svAdhInatA nahIM rahatI hai, parAdhIna ho jAtA hai aura anityasat zuddhaparyAya kA, jo 'hai' kA abhAva ho jAtA hai; ataH zuddhaparyAya 'hai', vaha dhruvasAmAnya kA sparza nahIM karatI hai-cumbana nahIM karatI hai|svtntr anubhava kI paryAya sAmAnyadravya ko sparza nahIM karatI hai; kyoMki paryAya dravya ko nizcaya se sparza kareM to donoM eka ho jaayeN| prazna : zuddhaparyAya 'hai', isaprakAra kahakara paryAya kA Azraya to nahIM karAnA hai ? uttara : nahIM, paryAya kA Azraya nahIM karAnA hai| nirvikArI paryAya jo vizeSa hai, vaha sAmAnya ke AdhAra se nahIM hai; isaprakAra kahanA hai / nirapekSatA siddha karanI hai| nirvikArI jJAnaparyAya, sAmAnya jJAnaguNa ko sparza karatI ho to sAmAnya aura vizeSa eka ho jAyeM, bhinna nahIM raheM / nirvikArI paryAya meM dhruvasAmAnya kA abhAva hai| ataH AtmA, dravya se nahIM AliMgita aisA zuddha paryAya hai| zuddha paryAya ahetuka hai| ___eka ora trikAlI sAmAnyajJAna guNa hai, dUsarI ora jJAna kI nirmala paryAya hai, donoM eka hI samaya meM haiM, samayabheda nahIM hai| ekasamaya kI paryAya meM trikAlI guNa kA abhAva hai| isaprakAra zuddhaparyAya ahetuka hai, akAraNIya hai, use koI kAraNa nahIM hai| 1. vItarAgI nimitta milane ke kAraNa zuddhaparyAya pragaTa huI, isaprakAra koI kahatA hai to vaha svatantra nahIM rahatI hai, parAdhIna ho jAtI hai| 2. zubharAga vyavahAra hai; ataH usake kAraNa zuddhaparyAya pragaTa huI, aisA koI kahe to bhI vaha svatantra nahIM rahatI hai, parAdhIna ho jAtI hai| 3. 'trikAlI jJAnaguNa sAmAnya hai; ataH samyagjJAna kI paryAya pragaTa huI', yaha bhI ThIka nahIM hai; kyoMki aisA hone para zuddhaparyAya 'hai', isaprakAra nahIM rahatA hai| zuddhaparyAya svataMtra, sat, ahetuka hai, aisA yahA~ kahanA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 aliMgagrahaNa pravacana ___4. vedana-jAnanA to paryAya meM hI hai / apragaTa zaktirUpa trikAlI sAmAnya ko koI vedana, kriyA athavA jAnanA nahIM hai - aisA paryAya sat meM AtmA jAnatA huA, taba usa zuddha paryAya ko AtmA khaa| jo zuddhaparyAya kA anubhava karatA hai, vaha AtmA hai; jo rAga kA anubhava karatA hai vaha AtmA nahIM hai| nimitta, vikalpa aura bheda para se dRSTi chUTakara, cidAnaMdasvabhAva kI dRSTi huI, vaha saMvara-nirjarA kI anubhUtirUpa zuddhaparyAya huI, vahI AtmA hai - aisA svajJeya ko jaan| isaprakAra syAdvAdasahita svajJeya ko yathArtha jAnanA vaha dharma kA kAraNa hai| AThavA~ pravacana mAgha kRSNA 9, zukravAra, di. 30/2/1951 (Aja 18-19-20 veM bola para punaH khulAsA kara rahe haiN|) bola 18 : AtmA guNabheda se nahIM sparzita aisA zuddhadravya hai - aisA svajJeya ko tU jaan| ___ yaha AtmA kaisA hai ki jisake jAnane se dharma ho ? dharma kA karanevAlA AtmA hai| dharma ke karane meM zAMti hai athavA bAhara se AtI hai ? kartA kaho ki dharmarUpa pariNata kaho - eka hI bAta hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra kI paryAya vaha dharma hai / AtmA ko jAnane se avikArI pariNAma hotA hai arthAt dharma hotA hai| he ziSya ! tU AtmA ko aliMgagrahaNa jaan| vaha kisI cihna dvArA pahicAnane yogya nahIM hai| jo bIsa prakAra se kahA hai, aisA AtmA ko jAne to usake lakSa se samyagdarzana-jJAna-cAritra kI paryAya pragaTa hogii| pA~ca lAkha rupayA kisaprakAra kamAyA jAye? usakI rIti (vidhi) kisI ko batalAI jAye to vaha kitanI ruci se sunatA hai| vaha rupayA to jar3a hai, use iSTa mAnakara mamatA karatA hai| jisaprakAra vaha mamatA paise meM nahIM hai; usIprakAra AtmA meM bhI nahIM hai| ajJAnI jIva navIna-navIna mamatA utpanna
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavA~ bola 75 karatA hai| Atmavastu meM kRtrimatA nahIM hai, kRtrimatA navIna-navIna utpanna karatA hai| use dUrakara svabhAva sanmukha hone se samyaktva kI navIna paryAya pragaTa hotI hai| vaha kaise caitanya svarUpa AtmA para dRSTi karane se pragaTa hotI hai ? AtmA kauna hai ? ye bAteM isa bola meM AyI haiN| ___ he bhavya ! tU AtmA ko aliMgagrahaNa jAna, aisA kundakundAcAryadeva kahate haiN| isa 18veM bola meM aliMgagrahaNa kA artha : a-nahIM, liMga-guNa, grahaNa arthAvabodha arthAt jJAna / liMga aura grahaNa ke artha bhinna kiye haiN| dekho! liMga kA artha to guNa kahA hai; parantu guNa to sAmAnya hai, guNa to aneka haiM, unameM se kauna-sA guNa? to kahate haiM ki jJAna guNa / dekho ! grahaNa zabda meM se jJAnaguNa nikAlA hai arthAt AtmA ko jJAna guNa nahIM hai arthAt jisameM jJAnaguNa aura AtmA guNI, aisA bheda nahIM hai, vaha AtmA zuddhadravya hai| 1. zarIra-mana-vANI kI kriyA to AtmA meM nahIM hai; kyoMki vaha to ajIva padArtha hai, ataH usake lakSa se dharma nahIM ho sakatA hai| 2. dayA, dAna, kAma, krodha Adi ke bhAva aupAdhikabhAva haiM, kRtrima haiM, ve vastusvarUpa meM nahIM haiN| ataH unake lakSa se dharma nahIM hotA hai| 3. AtmA anaMtaguNarUpa eka abheda vastu hai| usa abheda vastu meM 'yaha jJAnaguNa hai ' aisA bheda utpanna karane para vastu abheda nahIM rahatI hai| aise bheda ke lakSa se bhI dharma nahIM hotA hai| ataH yahA~ kahate haiM ki abheda AtmA eka jJAnaguNa kA sparza nahIM karatA hai - aisA tU AtmA ko jaan| .. . __yaha jJeya adhikAra hai| jJeya AtmapadArtha kaisA hai ki jisakI zraddhA karane se samyagdarzana ho? samyagdarzana arthAt prathama dharma - anAdi kAla se nahIM pragaTa huA apUrva samyagdarzanarUpIdharma, kaise AtmA ko zraddhA meM lene se hotA hai ? AtmasvarUpa se viparIta mAnyatAvAlA ajaina hai/mithyAdRSTi hai| 1. AtmA meM paravastu kA abhAva hai; ataH jo jIva AtmA ko zarIravAlA yA karmavAlA mAnatA hai, vaha mithyAdRSTi hai| 2. tathA AtmA meM zubhAzubha pariNAma hotA hai, vaha puNya-pApa tattva hai, Asravatattva hai, use jIvatattva mAnanA, vaha bhI mithyAdRSTi hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 aliMgagrahaNa pravacana 3. AtmA eka abhedavastu hai, usameM jJAnaguNa hai aura yaha jJAnaguNa kA dhAraka guNI hai, isaprakAra bheda utpanna karake usameM aTakanA, vaha bhI mithyAdRSTi hai| ____ ataH isa bola meM kahate haiM ki abheda AtmA jJAnaguNa ko sparza nahIM karatA hai, AliMgana nahIM karatA hai, vaha ekarUpa zuddha asaMgI tattva hai| AtmA zarIramana-vANIrahita, karmarahita; zubhAzubha pariNAma jitanA nahIM hai, usIprakAra guNabheda meM ruke, vaisA bhI nahIM hai; parantu zuddha, abheda, ekAkAra, paripUrNa AtmA hai, use dRSTi meM lenA-zraddhA meM lenA, vaha samyagdarzana hai| para ke abhAvasvabhAvavAlA AtmA 1. zarIra, mana, vANI, karma, jar3a vastue~ tathA anya AtmAyeM una sarva kA isa AtmA meM abhAva hai arthAt vaha unake abhAva svabhAvavAlA hai| 2. puNya-pApa ke bhAva trikAlI svabhAva meM nahIM haiM / aMtaH AtmA unake abhAva svabhAvavAlA hai| AtmA ko vikAravAlA mAnane se saccI zraddhA nahIM hotI hai| 3. sAmAnya meM vizeSa kA abhAva hai| nizcaya se sAmAnya padArtha vizeSa ko sparza kare to sAmAnya aura vizeSa eka ho jaayeN| sAmAnya, vizeSa ke bheda rahita abheda ekAkAra AtmA vaha zuddhadravya hai| isa bola meM liMga kA artha guNa kiyA hai; parantu guNa to bahuta haiM, ata: grahaNa zabda kA artha jJAna kiyA hai| abheda AtmA jJAnaguNa ko sparza nahIM karatA hai| ___ anAdi se ajJAnI jIva mAnatA hai ki eka zarIra anya zarIra ko rokatA hai, sparza karatA hai; eka AtmA zarIra ko sparza karatA hai, karma ko sparza karatA hai aura anya AtmA ko sparza karatA hai; trikAlI svabhAva vikAra ko sparza karatA hai aura guNabheda ko sparza karatA hai; parantu yaha saba mAnyatA bhUla se bharI (bhramapUrNa) hai| eka kA dUsare meM abhAva hone se eka dUsare ko paramArtha se sparza nahIM karatA hai| __isaprakAra AtmA guNavizeSa se nahIM AliMgita aisA zuddhadravya hai| vastu abheda hai; usameM guNa-guNI kA bheda nahIM par3atA hai| samyagdarzana kA viSaya sampUrNa AtmA hai - aise artha kI prApti hotI hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavA~ bola 77 AtmA abheda-ekarUpa vastu hai / vaha jJAnavizeSa ko sparza nahIM karatA hai / use jAne binA dharma nahIM hotA hai / dharma dharmI meM se utpanna hotA hai / abheda ekarUpa AtmA kI zraddhA karane se navIna dharma paryAya pragaTa hotI hai / trikAlI abhedasvabhAva meM jJAnAdi guNabheda kA abhAva hai| abheda AtmA jJAnAdi guNabheda ko sparza nahIM karatA hai aura sampUrNa dravya jJAnaguNa ke bheda kA abhAva hai| do vastu hoM unameM kisIprakAra kA abhAva hai yaha batalAte haiN| jo vastu hI nahIM ho to abhAva batalAyA nahIM jA sakatA hai; ata: AtmA meM jJAna Adi kA guNabheda hai, koI guNabheda hI nahIM mAne to usakA vyavahAra hI saccA nahIM hai| bheda aura abhedarUpa vastu eka hI samaya meM hai / isaprakAra vyavahAra kA jJAna karAne ke pazcAt abhedadravya meM jJAnaguNa ke bheda kA abhAva batalAyA hai| bheda ke lakSa se samyagdarzana nahIM hotA hai; parantu abheda ke lakSa se samyagdarzana hotA hai| isa pramANa se guNabheda se nahIM sparzita abheda AtmA terA svajJeya hai, aisA tU jaan| isaprakAra zraddhA - jJAna karane se dharma hotA hai / bola 19 : AtmA jJAnaparyAya vizeSa se nahIM sparzita zuddhadravya hai, aisA svajJeya ko tU jAna / liMga arthAt paryAya aisA jo grahaNa arthAt arthAvabodha vizeSa jisako nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai| isaprakAra AtmA paryAyavizeSa se nahIM AliMgita aisA zuddhadravya hai; aise artha kI prApti hotI hai / yahA~ liMga arthAt paryAya, parantu paryAya to anaMta haiM; ataH grahaNa kA artha jJAna kI paryAya liyA hai / vaha jisako arthAt AtmA ko nahIM hai, vaha zuddhadravya hai / yahA~ AtmA ko jJAna kI paryAya nahIM hai arthAt zuddhadravya eka paryAya jitanA nahIM hai| trikAlI dravya meM kSaNikaparyAya kA abhAva hai, isaprakAra kahanA hai / samyagdarzana kisake Azraya se pragaTa hotA hai, vaha kahate haiM / 1. trikAlI svabhAva yadi nimitta kA Azraya kare to para ke sAtha ekatAbuddhi hotI hai, samyagdarzana nahIM hotA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 aliMgagrahaNa pravacana 2. trikAlI svabhAva yadi dayA-dAnAdi kA Azraya kare to AtmA vikArI ho jAye aura isaliye dharma hone kA prasaMga nahIM bne| 3. trikAlI svabhAva ko yadi nirmalaparyAya jitanA mAne to bhI dharma nahIM hotA hai| (1) zuddhasvabhAva trikAlI hai aura paryAya ekasamaya kI hai| (2) zuddhasvabhAva aMzI hai aura paryAya vaha aMza hai| . (3) zuddhasvabhAva sAmAnya hai aura paryAya vaha vizeSa hai| nizcaya se aMzI svabhAva, aMza ko sparza kare to aMzI aura aMza pRthaka nahIM rahate haiM, jo ki vastusvarUpa ke viparIta hai| ataH AtmA jJAnaparyAya se nahIM AliMgita aisA zuddhadravya hai| apane svabhAva kA akhaMDapanA bhUlakara ajJAnI jIva para meM akhaMDapane kI kalpanA karatA hai| - jisaprakAra laukika meM kisI ke pAsa pA~ca karor3a rupaye kI pU~jI ho to usake putra, putrI, putravadhU saba aisA mAnate haiM ki hama pA~ca karor3a ke svAmI haiN| ghara meM 25 vyakti hoM unameM eka vyakti ko pacIsavA~ bhAga pU~jI milegI, to bhI vaha kahatA hai ki hama pA~ca karor3a ke svAmI haiM / vahA~ khaNDa bheda nahIM karatA hai; kyoMki vahA~ ruci hai; usIprakAra aMtarasvabhAva sampUrNadravya ko lakSa meM leve aisA hai; vaha khaNDa-khaNDa dazA ko athavA adhUrI dazA ko lakSa meM leve aisA nahIM hai / svayaM akhaNDa vastu hai, vaha parapadArtha se rahita, vikAra se rahita, guNabheda se rahita aura nirmalaparyAya ke bheda se rahita hai| jise usakA bhAna nahIM hai, vaha bAhara ke saMyogoM meM jo kisI kAla meM apane sAtha nahIM rahate, unameM akhaMDapane kI kalpanA karatA hai| ve saMyoga kisI kAla meM usake nahIM ho sakate aura akhaNDapane to usake sAtha rahanevAle hI nahIM haiM, to bhI ajJAnI unameM akhaNDapanA mAnakara sukha milane kI AzA karatA hai, vaha usakA moha hai aura vaha saMsAra kA kAraNa hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavA~ bola 79. dharma kI rucivAle jIva ko trikAlI svarUpa kI zraddhA karanA caahiye| ___ ataH jise saMsAra kA nAza karanA ho, use akhaMDa jJAyaka-svabhAva kI zraddhA karanI caahiye| jisa svabhAva meM vikAra kA abhAva hai, jisa svabhAva meM guNabheda nahIM hai, usIprakAra jo svabhAva nirmala jJAnaparyAya jitanA nahIM hai; parantu trikAlI ekarUpa hai, jo nityAnaMda dhruvavastu hai, usake Azraya se hI samyagdarzana aura dharma hotA hai| trikAlI svabhAva ko lakSa meM liye binA, jo jIva mAtra kriyAkAMDa meM dharma mAnatA hai, use kadApi dharma nahIM hotaa| 1. jinamandira Adi jar3apadArtha haiM, unheM AtmA nahIM kara sakatA hai to bhI AtmA unakI kriyA kara sakatA hai; isaprakAra mAnanA mithyAtva hai| 2. tathA jinamandira ke kAraNa rAga huA athavA rAga huA; isaliye jinamandira banA, aisA mAnanA mithyAtva utpanna karatA hai| 3. jinamandira kA zubharAga huA; ata: jIva ko dharma hogA, isaprakAra mAnanevAlA mithyAtva utpanna karatA hai| 4. paryAya para dRSTi rakhe; parantu akhaMDadravya ko dhyAna meM nahIM le to bhI mithyAtva hotA hai| trikAlI zuddhasvabhAvasAmAnya meM nirmala jJAnaparyAya vizeSa kA abhAva hai| ___ ata: jIvoM ko jaisA AtmA hai, vaisA jAnanA caahiye| isa bola meM nirmala paryAya se bhI nahIM sparzita aisA zuddhadravya kahanA hai arthAt trikAlI dravya meM vartamAna jJAnaparyAya kA bhI abhAva hai; parantu vaha abhAva kaba kahalAtA hai? prathama, do aMza haiM, aisA batalAne ke pazcAt abhAva kahate haiM / yahA~ zuddha paryAya bhaviSya meM pragaTa karanI hai, aisA nahIM lenA hai; kyoMki jo vartamAna meM na ho, usake sAtha abhAva vartatA hai, aisA nahIM kahA jA sakatA hai| parantu trikAlI dravya jisasamaya hai, usIsamaya zuddha jJAna paryAya hai, bhUta-bhaviSya meM nahIM hai| isaprakAra vyavahAra se paryAya siddha kI hai|' hai ' usakA jJAna karAyA hai, tatpazcAt kahA hai ki zuddha jJAnaparyAya to vartamAna jitanI (mAtra) hai aura usa vartamAnaparyAya kA trikAlIsvabhAva meM abhAva hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 aliMgagrahaNa pravacana nirmala paryAya aMza hai, usake lakSa se samyagdarzana nahIM hotA hai; parantu aMzI AtmA ke lakSa se samyagdarzana hotA hai / ata: jJAna kI paryAya jo aMza hai, usakA aMzI AtmA meM abhAva batalAkara, aMzI zuddhadravya kA lakSa karAyA hai| AtmA sAmAnya hai aura paryAya vizeSa hai| sAmAnya meM vizeSa kA abhAva hai; isaprakAra kahakara sAmAnyadravya kA lakSa karAyA hai| nirmalaparyAya aMza hai, usake lakSa se samyagdarzana nahIM hotA hai; parantu aMzI AtmA ke lakSa se samyagdarzana hotA hai| ataH jJAna kI paryAya jo aMza hai, usakA aMzI AtmA meM abhAva batalAkara, aMzI zuddhadravya kA lakSa karAyA hai|aatmaa sAmAnya hai aura paryAya vizeSa hai| sAmAnya meM vizeSa kA abhAva hai; isaprakAra kahakara sAmAnyadravya kA lakSa karAyA hai| isa bola meM aliMgagrahaNa kA artha - a-nahIM, liMga-paryAya, grahaNa-jJAna kI paryAya - vaha jisako nahIM hai arthAt AtmA zuddhajJAna kI paryAya ko bhI sparza nahIM karatA hai - aisA zuddhadravya hai, isaprakAra svajJeya ko jaan| aisA svajJeya zraddhA-jJAna meM lenA, vaha dharma kA kAraNa hai| bola 20 : AtmA sAmAnya trikAlI dravya se nahIM sparzita, aisA zuddhaparyAya hai, aisA svajJeya ko tU jaan| __liMga arthAt pratyabhijJAna kA kAraNa aisA jo grahaNa arthAt arthAvabodha sAmAnya jisako nahIM hai, vaha aliMgagrahaNa hai, isaprakAra AtmA dravya se nahIM AliMgita aisA zuddha paryAya hai, aise artha kI prApti hotI hai| ___ pahale pratyabhijJAna kA artha kahate haiN| AtmA meM ananta guNa haiM, unakI samaya-samaya avasthA hotI hai| guNa dhruva rahate haiN| pratyabhijJAna ekasamaya kI jJAna kI paryAya hai| yaha vahI vastu hai jo pUrvakAla meM dekhI thI; aise jor3arUpa jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiM / usa pratyabhijJAna kI paryAya kA kAraNa trikAlI jJAnasAmAnya hai| __ AtmA trikAlI jJAnasAmAnya se nahIM sparzita zuddhaparyAya hai, avikArIjJAna kI paryAya trikAlI guNa ke AdhAra se pragaTa nahIM hotI hai| nizcaya se usako sAmAnya kA bhI AdhAra nahIM hai - aisA yahA~ siddha karanA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAMsavA~ bola 81 dekho ! yahA~ sUkSma bAta lI hai| aThArahaveM bola meM aisA kahA thA - trikAlI dravya sAmAnya, vaha jJAnarUpa guNabheda ko sparza nahIM karatA hai / AtmA meM jJAnaguNa kA bheda nahIM hai arthAt AtmA sAmAnya abhedarUpa hai, aisA kahA thA / unnIsaveM bola meM aisA kahA thA - trikAlI dravyasAmAnya meM jJAna kI paryAya nahIM hai arthAt sAmAnya meM vizeSa nahIM hai, sAmAnya meM vizeSa kA abhAva hai; aisA kahA thaa| yahA~ bIsaveM bola meM kahate haiM ki ekasamaya kI paryAya meM trikAlI dravya kA abhAva hai| jJAnaguNa kI paryAya trikAlI jJAnaguNa ke AdhAra se nahIM hai, vizeSa sAmAnya ke AdhAra se nahIM hai| ekasamaya kI samyagjJAna kI paryAya athavA kevalajJAna kI paryAya nirapekSa hai| trikAlI guNa ke AdhAra se vaha pragaTa nahIM hotI hai: isaprakAra nirapekSatA batalAI hai| isaprakAra AtmA trikAlI jJAna se nahIM sparzita aisA zuddhaparyAya hai; aisA yahA~ batalAyA hai| nirvikArI jJAna kI paryAya pragaTa karanI hai, usakA yahA~ prakaraNa nahIM hai| zuddhaparyAya 'hai' usakA prakaraNa hai| zuddhaparyAya hai, yaha vizeSa hai| vizeSa ' hai ' isaprakAra kahate hI yaha trikAlI jJAnasAmAnya ke AdhAra se nahIM hai; isaprakAra nirNaya hotA hai| padArtha 'hai' isaprakAra kahate hI, yaha para se nahIM hai, isaprakAra nirNaya hotA hai| paryAya 'hai' isaprakAra kaho, tatpazcAt para se 'hai' aisA kaho to usakA 'hai' panA siddha nahIM hotA hai| vizeSa kI apekSA se sAmAnya para hai; kyoMki vizeSa vaha sAmAnya nahIM hai| sAmAnya ke AdhAra se vizeSa mAnane meM Aye to vizeSa nirapekSa siddha nahIM hotA hai / vizeSa ko parAdhIna mAne to parAdhInadazA hotI hai, vaha paryAyabuddhi hai| I AtmA anAdi se dravya se zuddha hai aura usake Azraya karane se nirmalaparyAya pragaTa hotI hai, ata: paryAya meM dravya kA abhAva vartatA hai; yahA~ aisA nahIM batalAnA hai / yahA~ to pragaTita zuddhaparyAya hai, usakI bAta hai| zuddha paryAya pahale nahIM thI aura tatpazcAt dravya ke Azraya se pragaTa huI, ata: paryAya meM dravya kA abhAva vartatA hai; isaprakAra koI tarka kare to vaha tarka mithyA hai, yaha bAta hI yahA~ nahIM lenA hai / yahA~ to nirapekSa kathana karanA hai| zuddha paryAya pahale nahIM thI aura bAda meM pragaTa huI, aisA prazna hI nahIM uThatA hai| nirapekSa kaho aura sAmAnya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ aliMgagrahaNa pravacana 82 ke AdhAra se kaho to nirapekSapanA svatantra nahIM rahatA hai| tathA zuddha paryAya meM trikAlI sAmAnyajJAna kA abhAva hai arthAt vizeSa meM sAmAnya kA abhAva hai| abhAva kinameM batalAyA jAtA hai ? do aMza vartamAna meM hoM, unameM abhAva batalAyA jAtA hai / jo vaha astirUpa vastu hI nahIM ho to abhAva nahIM batAyA jA sakatA hai| jisaprakAra 18veM bola meM kahA thA ki dravya abheda hai, usIsamaya jJAnAdi guNabheda hai to sahI; kintu abhedasvabhAva meM jJAnAdi guNabheda kA abhAva hai; ataH dravya jJAna ko sparza nahIM karatA hai / 19 veM bola meM kahA thA ki guNa sAmAnya hai, usIsamaya jJAna kI nirmala paryAya hai; parantu sAmAnya zaktisvarUpa dravya meM jJAna kI nirmalaparyAya kA abhAva hai arthAt sAmAnya meM vizeSa kA abhAva hai; ata: dravya paryAya ko sparza nahIM karatA hai| yahA~ 20veM bola meM isaprakAra kahate haiM ki jaba zuddhaparyAya hai; usIsamaya trikAlI dhruva dravya hai; parantu jJAna kI zuddhaparyAya meM dravyasAmAnya kA abhAva hai arthAt vizeSa meM sAmAnya kA abhAva hai; ataH zuddhaparyAya sAmAnyadravya ko sparza nahIM karatI hai| zuddhaparyAya meM sAmAnya kA abhAva hai; kyoMki vizeSa meM sAmAnya kA abhAva nahIM ho to vizeSa aura sAmAnya eka ho jAyeM; vastusvarUpa aisA nahIM hai| vizeSa vizeSa se hI hai, sAmAnya se nahIM hai| yahA~ vizeSa nirapekSa hai, yaha siddha karanA hai| 18-19-20 veM bola meM do-do prakAra vartamAna meM siddha karake eka dUsare ko sparza nahIM karate haiM; isaprakAra kahakara abheda kI zraddhA karAnA hai I 18 veM bola meM guNabheda kA guNI meM abhAva batAkara, abheda guNI samyagdarzana kA viSaya hotA hai, aisA batalAyA hai| 19 veM bola meM pragaTa huI samyagjJAna kI paryAya hai, use sAmAnya, dhruva, jJAtA-dRSTA sadRza svabhAva sparza nahIM karatA hai, aisA batalAkara sAmAnya dhruva sadRza svabhAvarUpa AtmA samyagdarzana kA viSaya hai, aisA batalAyA 1
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavA~ bola .20 veM bola meM aisA kahate haiM ki vartamAna nirmalajJAnaparyAya dhruva jJAnasvabhAva ko sparza nahIM karatI hai| zuddhaparyAya vartamAna meM pragaTa hai / 'hai' usakI bAta hai| zuddhaparyAya pahale nahIM thI aura tatpazcAt dhruva ke lakSa se pragaTa hogI, usa sApekSatA kI bAta hI nahIM lenI hai| zuddhaparyAya hai, hai aura hai, sAmAnya dhruva bhI hai; parantu zuddhaparyAya sAmAnya ke kAraNa nahIM hai; kyoMki vizeSa meM sAmAnya kA abhAva hai| 1. zuddha pragaTa huI paryAya, deva-zAstra-guru kA nimitta milA - isakAraNa pragaTa hotI hai, aisA nahIM hai| 2. zuddha pragaTa huI paryAya, puNya kA zubhabhAva hai; ata: pragaTa huI hai, aisA nahIM hai| 3. zuddha pragaTa huI paryAya, sAmAnya jJAnaguNa zaktirUpa hai, ataH pragaTa huI hai; aisA bhI nahIM hai| 4. pUrva kI anubhUti ke kAraNa vartamAna anubhUti huI, aisA bhI nahIM hai| zuddhaparyAya hai - vaha nirapekSa hai, ahetuka hai| isaprakAra nirNaya karane para nimittoM aura zubharAga para se lakSa to chUTatA hI hai, usIprakAra vizeSa aura sAmAnya ke bheda para se bhI lakSa chUTakara ekAkAra vastu para lakSa jAtA hai| saba guNa asahAya kahe haiN| eka guNa meM anya guNa kA abhAva hai, use atadbhAva kahate haiN| darzanaguNa jJAna kI apekSA nahIM rakhatA hai aura jJAnaguNa darzana kI apekSA nahIM rkhtaa| jisaprakAra guNa asahAya haiM, svatantra-nirapekSa haiM; usIprakAra jJAna kI zuddha pragaTa paryAya hai, vaha jJAnaguNasAmAnya kI apekSA nahIM rakhatI hai| zuddhaparyAya meM trikAlI jJAnaguNa kA abhAva hai| eka-eka zuddhaparyAya - samyagjJAna kI athavA kevalajJAna kI-asahAya hai, nirapekSa hai| prazna : nirapekSa paryAya kahakara kyA paryAyadRSTi karAnI hai ? uttara : nahIM, paryAyadRSTi nahIM karAnI hai| samaya-samaya kI paryAya sat ahetuka hai| vaha nimitta kI athavA rAga kI apekSA nahIM rakhatI hai, kintu jJAna /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 aliMgagrahaNa pravacana guNa sAmAnya hai, usakI bhI apekSA nahIM rakhatI hai / isaprakAra usakI nirapekSatA batalAI hai| jo zuddhaparyAyarUpa pariNamita hai, vahI AtmA hai, AtmA svayaM hI zuddhaparyAya hai / isaprakAra batalAkara dravyadRSTi karAI hai| sAmAnya tathA vizeSa ke bhedavAlA AtmA samyagdarzana kA dhyeya nahIM hai| zuddhaparyAya, vahI AtmA hai; isaprakAra kahakara abhedadRSTi karAI hai| isa pramANa se yahA~ aliMgagrahaNa kA artha - a-nahIM, liMga-pratyabhijJAna kA kAraNa, grahaNa- trikAlI sAmAnyajJAna arthAt jisako jJAnasAmAnya nahIM hai, aisA AtmA aliMgagrahaNa hai / isaprakAra AtmA trikAlI jJAna se nahIM sparzita aisA zuddhaparyAya hai| AtmA svayaM hI zuddhaparyAya hai| AtmA aura zuddhaparyAya meM bheda nahIM hai, isaprakAra tere svajJeya ko jAna / aise svajJeya AtmA ko jAnanAzraddhA karanA dharma hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
_