________________
મંદિર નિર્માણ એટલે જાણે પૈસાનો વેડફાટ અને શ્રમનું અવમૂલ્યન !
મંદિર નિર્માણની પરંપરા સામે આજના બૌદ્ધિક વર્ગનો ખાસ માનીતો પ્રશ્ન એ હોય છે કે આના બદલે શું માનવસેવા ન થઈ શકી હોત ? પત્થરમાં પૈસા નાખવા કરતા માણસો પાછળ પૈસા ખર્ચાય તે વધુ સારું ન ગણાય? લોકો ગરીબી, બેકારી, મોંઘવારી જેવી સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યા હોય ત્યારે મંદિર નિર્માણ કેટલા અંશે ઉચિતછે ? મંદિરોનું SocialOutput કેટલું ?
મંદિરો થકી થતાં આધ્યાત્મિક લાભો અને આંતરિક આત્મસંતુષ્ટિના Nonmaterial Gain ને એકવાર ગણતરીમાં ન લઈએ અને એક Pure બુદ્ધિવાદથી વિચારીએ તો પણ મંદિર નિર્માણની પરંપરા એ અનેક રીતે ફાયદાકારક પૂરવાર થાય છે.
લગભગ કોઈ પણ મંદિરના નિર્માણમાં Material Cost કરતાં Labour Costઊંચી રહે છે. કલા કારીગરી- કોતરણીના કારણે કુલ વ્યયના પંચોત્તેર ટકા હિસ્સો મજુરી ખર્ચમાં જાય છે. આનો સીધો અર્થ એ થયો કે કુલ વ્યયના માત્ર પચ્ચીસ ટકા હિસ્સો જ પત્થરમાં ગયો છે. શેષ બધો હિસ્સો તોસીધો માણસોને જ મળે છે.
વળી, માલમાં પચ્ચીસ ટકા રકમ વપરાય છે માટે જ મજુરીમાં પંચોત્તેર ટકા રકમ વપરાય છે. આમ સીધી અને આડકતરી રીતે બધુ માણસમાં જ જાય છે. કોઇ માણસની સાયકલ રિપેર કરાવી આપીએ તો તેને સાયકલ સેવા ન કહેવાય,માનવસેવા જ કહેવાય.
થોડા વરસો પૂર્વે અમે ગુજરાતના મહેસાણા જિલ્લામાં રહેલા પ્રાચીન તીર્થ પાનસરમાં રોકાયા હતા. જિનાલયમાં ઘસાઈ કામ અને અન્ય કાર્યો ચાલુ હતા. ઓરિસ્સાના કેળવાયેલા કારીગરો ત્યાં કામ કરી રહ્યા હતા. તદ્દન અભણ અને ગમાર લાગતા એ કારીગરો
વિચારોની દીવાદાંડી
૧૧
