________________
છૂટવા માટે નથી.
મતિજ્ઞાનના અન્ય બાર ભેદ છે તેને મન અને ઈદ્રિય સાથે ઘટાવીને તે ગ્રંથ દ્વારા વિચારવા. જેમકે બુદ્ધિ દ્વારા કોઈ વિષયને જલ્દી જાણે, કોઈ મંદપણે જાણે, મનની ચંચળતાને કારણે બુદ્ધિ સ્થિર ન રહે, એક વિષયને વિચારતાં તો કયાંય પહોંચી જાય. આથી વિસ્મૃતિ થાય છે. અર્થાવગ્રહ વ્યંજનાવગ્રહ અને અપાય સુધી સ્મૃતિ મંદ હોય છે. જ્ઞાનની અસ્પષ્ટતા હોય છે. પણ ધારણા સુધી પહોંચાય તો તે જ્ઞાન દીર્ઘકાળ સુધી રહે છે. વધુ પુરુષાર્થથી તે જન્માંતરમાં પણ સાથ આપે છે. જેના કારણે જાતિસ્મરણ જેવું જ્ઞાન ઉપજે છે. મતિજ્ઞાનની આરાધના સહજ થાય છે. અને સંયમમાર્ગ ઉદયમાં આવે છે.
બુદ્ધિ પછી આપણે શબ્દ શ્રવણથી વિચારીએ. મતિજ્ઞાનના ક્ષયોપશમ પ્રમાણે શબ્દ ગ્રહણ થાય. કોઈ શબ્દના ભાવને કે અર્થને શીધ્રપણે અને કોઈ મંદપણે ગ્રહણ કરે. શબ્દ પુદ્ગલ છે. વાયુ સાથે તેની ગતિ છે, રૂપ, રસ, ગંધવાળો છે. પરંતુ સૂક્ષ્મ હોઈ પકડી શકાતો નથી શબ્દ આડો અવળો થઈ પલકવારમાં તો લોકાંતે પહોંચી તેના સ્થાને આવે છે. આજના યુગમાં તેને યંત્ર દ્વારા ધક્કો મારવામાં આવતાં રેડિયો વગેરેમાં પકડાઈ પ્રસારિત થાય છે. સીધી ગતિમાં પુગલો વિખરાતા નથી પણ જયારે વાવાઝોડા જેવું હોય ત્યારે શબ્દ પુગલો વિખરાઈ જાય છે. આકાશતત્વમાં પડઘો થવાનો ગુણ છે. આથી શબ્દ પ્રવાહિત થાય છે.
મનુષ્ય શબ્દાર્થને મંત્ર શક્તિથી કેળવી દિવ્યતા સાધી શકે છે. ધારણા ગુણથી આ થઈ શકે છે. મંત્રમાં રહેલી એ શક્તિ ભાવને કારણે દેવોને આકર્ષી શકે છે. દેવો પ્રત્યુત્તર આપે છે. ઋષિમુનિઓ મંત્રબળ દેવોને રક્ષણ કરવા બોલાવતા. પણ મંત્રનો કેવળ એવો ઉપયોગ કરવાથી આત્મકલ્યાણ નથી થતું. જૈનધર્મનું વિજ્ઞાન આત્મવાદી હોઈ મંત્રના અન્ય ઉપયોગથી નિવૃત્ત થવા ઉપદેશે છે.
શબ્દને ગતિ હોવાથી મનમાં બોલાય તો ય તે તેની ગતિ થાય. વળી શબ્દ સાથે ચેતનની શક્તિ છે. જો ચેતનનો ઉપયોગ શુદ્ધ હોય તો લોકાંત સુધી પહોંચતાં આ શબ્દ સાથે ચેતન શક્તિ પહોંચે, આથી દેવોને પણ આકર્ષી શકે. પરંતુ આપણને આ શબ્દની શક્તિનું ભાન નથી. શબ્દ સાથે સ્વરૂપ અવલોકન
૭પ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
