Swarup Avalokan

Author(s): Sunandaben Vohra
Publisher: Sunandaben Vohra

Page 223

તેથી કષાયજય થતો નથી. એક મનોયોગને જીતવાથી કષાયજય સરળ રહે છે. સમ્યક્ત્વ તરફ જતા આત્માને શુદ્ધ કર્તવ્યની જરૂર પડે છે. કષાયનો જય થતો જાય તેમ તેમ આત્મગુણ પ્રગટ થાય છે.
સર્વત્ર સૃષ્ટિમાં અર્થાત્ ચૌદ રાજલોકમાં કર્મવર્ગણા ઠાંસીને પડી છે. તેનો જીવ સાથે ક્ષીરનીરવત્ સંયોગ તે કર્મબંધ છે. મિથ્યાત્વાદિ પાંચ પ્રકારે તે બંધાય છે. અનંતાનંત કર્મપુદ્ગલ પરમાણુઓ એકઠા થઈ આત્મપ્રદેશ સાથે જોડાય છે. તે નજરે જોઈ શકાતા નથી. શુભાશુભ સંયોગ પરથી તે સમજાય છે. ગંધનામ તત્ત્વનો ઉદય હોય ત્યારે તે વર્ગણાઓ તે રૂપે નાકને સ્પર્શીને ચાલી જાય. તે પ્રમાણે રૂપનો વિષય હોય ત્યારે આંખને સ્પર્શી લે. પુદ્ગલ સંચય આકૃતિ ગ્રાહક છે, જેટલો સંચય તેટલી માનસિક ક્રિયા થાય, વેદાય અને ખરી જાય. ભાવમન દ્વારા પ્રકૃતિનું સ્વરૂપ આત્મા સામે પ્રતિબિંબિત થાય છે, અને ભાવ વડે જ જીવ કર્યાં ભોક્તા બને છે. ભોક્તાપણાનો આરોપ જીવને થાય છે. જો તે સમયે ઉપયોગ પદાર્થના વિષય સાથે જોડાય નહિ તો પુદ્ગલ પરમાણુઓ વિખેરાઈ જાય છે. આત્મા દ્રષ્ટાપણે રહે છે એ અબંધદશા છે.
કષાયના ઉદયે જાગો :
કષાય જયની કસોટી થાય છે. મનને વ્યાકુળ કરે તેવા સંયોગો હોય, ઈંદ્રિયોને ક્ષોભ આપનાર કારણો ઉદયમાં હોય. વચનને ઉત્તેજિત કરે તેવાં સાધનો હોય. તે સમયે ધર્મ વિચારણા કરી હોય તો ઉપયોગ રહે અને તેવી પરિસ્થિતિમાં મધ્યસ્થભાવ ટકે. ધર્મક્રિયામાં કષાયનું સ્વરૂપ ખડું થાય છે. માન-લોભ જેવા કષાયો ઉપરની દશા સુધી રહે છે. આઠમેથી ઉપરની શ્રેણિએ કષાય વિજય થાય છે. અગિયારમે ગુણસ્થાનકે મંદ કષાયની દશામાં પણ જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયનો ઉપયોગ અને જ્ઞાનીનો આજ્ઞારૂપ આશય રાખવો પડે છે. નહિ તો સંજ્વલન જેવો મંદ કષાય લોભવશ તીવ્ર રસોદયમાં પડી જાય છે અને જીવ પાછો ફરે છે. ચોથે ગુણ સ્થાનકે સમકિતીને શાતા અને સમતા વર્તતાં હોવાથી મીઠાશ લાગે છે, કષાય જયનો મોહ રહે છે. માટે પ્રથમથી જ શુદ્ધ વિચારણામાં જવું. મુનિદશામાં પણ માન જેવા કષાયનો અનંતાનુબંધી તીવ્ર કષાય વર્તતો હોય છે. કષાયની મંદતાની આવી વિચિત્રતા છે. મંદ કષાયનું પરિણામ શુભ ગતિ છે. અને
૨૨૨
સ્વરૂપ અવલોકન