________________
અજ્ઞાનવશ તેમાં સુખ માને છે. એવા સુખના ભાસમાં જિંદગીનો ઘણો સમય જાય. દેહ અશક્ત થાય અને ધર્મ કરે, નિવૃત્ત થવામાં વિલંબ રાખવો તે નપુંસક ભાવ છે.
કષાયના કડવા રસ જેવો સંસારમાં બીજો કોઈ વિષયરસ નથી. આંખે વસ્તુ દૃષ્ટિગોચર થાય અને તેમાં રૂપ વગેરેનો રસ ન આવે તો મન એ દેશ્યથી કંટાળે છે. ઈંદ્રિયોને ઉત્તેજના નથી મળતી તો જીવ કંટાળે છે. એવા નીરસપણામાં બોધ થાય તો દર્શનાવરણ મંદ પડે છે અને દૈહિક ક્રિયામાં આનંદ મળતો નથી. માત્ર કષાયરૂપ સંસ્કારો મંદ પડે જીવની દશા સુધરતી નથી. એથી દેહ બદલાયા કરે. એક સમયે સાત કે આઠ પ્રકૃતિનો બંધ કેવે પ્રકારે થાય છે તે વિચારવું જોઈએ. ધાર્મિક ક્રિયામાં થોડો ઉત્સાહ આવે તે ધર્મ નથી. જાગૃતિ એ ધર્મ છે. આહાર સમયે ઉપયોગ ન રહે અને સ્વાદ પોષણ થાય તો ત્યાં જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય, અંતરાય વગેરે પ્રકૃતિ જોડાય. મંદ કષાયનો અનુભવ નગદપણે થવો જોઈએ. મોહનીય કર્મના ઉદયથી અજ્ઞાનદશા રહે. શાસ્ત્રો શ્રુત માટે વાંચે અને ભાવ મિથ્યાતવનો હોય તો જ્ઞાનનું અહમ્ આવે. તે અજ્ઞાન છે.
સામાયિક : કષાયજન્યભાવ ધાર્મિક ક્રિયાને નિષ્ફળ બનાવે છે. કષાય, અપેક્ષા, કે આસક્તિ રહિત અને ઉપયોગ સહિતની ક્રિયા સાર્થક છે. સામાયિકના ચાર ભેદ છે. શ્રુત સામાયિક, સમ્યગ્ સામાયિક, દેશવિરતિ સામાયિક અને સર્વવિરતિ સામાયિક. સામાયિકમાં સત્ત્શાસ્ત્રનું શ્રવણ, મનન કરવું. વળી દેવ, ગુરુ, ધર્મની શ્રદ્ધા તે શ્રુત સામાયિક છે. સામાયિકમાંથી સમત્વ અને વિવેક જન્મે તે સમ્યક્ત્વ છે. બે ઘડીનું શુદ્ધ સામાયિક તે દેશવિરતિ છે. અને ચારિત્રરૂપે પરિણમે તે સર્વવિરતિ સામાયિક છે. જેમાં મોહનીયનું બળ ઘટે છે.
સામાયિક શ્રુતને ઉપજાવે તે વિવેક છે, સમતા ઉપજે-રહે તે સમ્યક્ત્વ છે. સ્થિરતા રહેવી તે દેશવિરતિ છે. સ્વભાવરૂપ થાય તે સર્વવિરતિ છે. સામાયિક ઉપાદેય છે. જ્ઞાનની શુદ્ધિ અને સંશોધન કરે છે. શ્રાવક માટે સામાયિક કાલિક છે. સાધુ માટે આજીવન છે. સામાયિકના છેદોપસ્થાપનીય આદિ બીજા અન્ય ભેદ છે. સમાયિકભાવ અને કષાયભાવ બંને સામ સામા છેડા છે. કષાયનું દમન
સ્વરૂપ અવલોકન
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
૧૫૫ www.jainelibrary.org
