________________
છે. તેના રસ અને સ્થિતિ પણ બળવાન છે.
આ કર્મના મુખ્ય બે ભેદ છે. (૧) દર્શનમોહનીય (૨) ચારિત્રમોનીય. દર્શન મોહનીય જીવના શ્રદ્ધા ગુણનો ઘાત કરે છે તેના ત્રણ ભેદ છે.
દર્શનમોહનીચ ઃ દર્શનમોહનીય ત્રણ પ્રકારે છે. સમ્યકત્વ, મિશ્ર, અને મિથ્યાત્વ મોહનીય. સમ્યકત્વના કર્મદલ શુદ્ધ છે. મિશ્રમોહનીયના અર્ધશુદ્ધ છે. અને મિથ્યાત્વ મોહનીયના અશુદ્ધ છે. (૧) સમ્યકત્વ મોહનીય : મિથ્યાત્વમોહનીયનાં કર્મ પુલો શુદ્ધ થાય
ત્યારે તે રસને સમ્યકત્વ મોહનીય કહે છે. કર્મ શુદ્ધ થવાને કારણે તત્ત્વરૂચિરૂપ સમ્યકત્વમાં બાધા નથી થતી પણ સમ્યકત્વ મોહનીયના ઉદયથી આત્મસ્વભાવરૂપ પથમિક સમ્યકત્વ કે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ નથી હોતું. તત્ત્વના સૂક્ષ્મ વિચારોમાં શંકા રહેવાથી સમ્યકત્વ મલિન
રહે છે, એવા દોષને કારણે સમ્યકત્વમોહનીય કહેવાય છે. (ર) મિશ્ર મોહનીય : કર્મનો કેટલોક ભાગ શુદ્ધ અને કેટલોક ભાગ
અશુદ્ધ હોય તેવા મિશ્ર મિશ્રમોહનીયના છે. આ કર્મોના ઉદયથી જીવને તત્ત્વરુચિ નથી થતી. વળી અતત્ત્વરુચિ પણ ન હોય ત્યારે
સમ્યક-મિથ્યા મોહનીય હોય છે. એમાં બે પ્રકારના રસ હોય છે. (૩) મિથ્યાત્વમોહનીય : મિથ્યાત્વ મોહનીય જીવનું હિત કે અહિત
શું? જ્ઞાન કે અજ્ઞાન શું? તેના વિવેકને ચૂકી જવામાં મિથ્યાત્વ મોહનીય કારણભૂત છે, તેમાં સર્વઘાતી રસ છે. જીવ શુદ્ધ ઉપયોગ કે આત્મ શક્તિ દ્વારા તે કર્મ પુદ્ગલોના સર્વઘાતી રસને મંદ કરે છે. સર્વથા અશુદ્ધ તે મિથ્યાત્વમોહનીય છે, તે કર્મના ઉદયથી જીવને હિતમાં અહિત અને અહિતમાં હિત બુદ્ધિ થાય છે. આમાં અનંતાનુબંધી ચતુઃસ્થાનીય કષાયરસ હોય છે. કોઈવાર બે કે ત્રણ પ્રકારનો રસ હોય છે. એક સ્થાનીય રસ સહજ મંદ હોય છે. શેરડી કે લીમડાના રસને ઉકાળીને ગાઢો કરતાં જઈએ તો તે રસમાં ક્રમે ગળપણ કે કડવાશની તીવ્રતા હોય છે. તેવી રીતે શુભ અશુભ ફળ દેનારી કર્મની તીવ્રતમ શક્તિને ચતુઃસ્થાનીય, તીવ્રતર શક્તિને ત્રિસ્થાનીય, તીવ્ર શક્તિને સ્થિાનીય અને મંદ શક્તિને એક સ્થાનીય રસ હોય છે. આ રસ હોય ત્યાં સુધી ચારિત્રનો ઉદય ન થાય.
સ્વરૂપ અવલોકન Jain Education International
૧૩૫ www.jainelibrary.org
For Private & Personal Use Only
