________________
અહિંસા-સંસ્કૃતિમાં તેનું સ્થાન ૩૩૯
આ અહિંસાને વિકાસક્રમ માનવજાતની સાચી સમૃદ્ધિમાં છે શો વધારે કરે છે તે પણ આપણે સહજ જોઈ લઈએ. કુટુંબ માણસને રસવૃત્તિ, પ્રેમશૌર્ય, અને વાત્સલ્ય આપે છે. ગોત્રભાવના પૂજ્યભાવ, વ્યવસ્થા, આજ્ઞાધારકપણું અને સંસ્કાર પરંપરા-tradition આપે છે. સાથે સાથે કુટુંબે આપેલા ગુણ પિતે કાયમ રાખે છે તેટલું જ નહિ પરંતુ તેમને વિસ્તૃત કરે છે. ગોત્રમાંથી જાતમાં સંકળાતાં માનવજાત સ્થિરતાને પામે છે; રાજ્ય, કાયદા, શાસનતંત્ર વગેરે મેળવે છે; કલા અને તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે અને એક વ્યવસ્થિત મહાન માનવ
મૂહ તરીકે રહેણીકરણીની ઉચ્ચતા અને ભાવના જાગ્રત કરી રક્ષણ અર્થે માત્ર બળ નહિ પરંતુ સંસ્કાર અને સભ્યતાનો બહુ જ ઉપયોગ કરવાની પાત્રતા મેળવી લે છે. એ પાત્રતા માંથી જ માનવપ્રજાએ વિકાસની મહા ફલંગ ભરેલી છે. જે માનવી એકલે હેત, માત્ર કસુંબી હોત, ફક્ત ગોત્રમાં જ ગોઠવાઈ રહ્યો હોત તો તે ન સિદ્ધ કરી શકત.
જાતમાંથી વિકાસ પામતે માનવી પ્રજાકક્ષાએ આવી પહોંચે છે. કુટુંબ, ગોત્ર એ બંનેમાં જે એક લેહીની માન્યતા હતી તે માન્યતા આખી જાતમાં ફેલાય છે ત્યારે આપણો વિકાસક્રમ આપણને વિરપૂજા, પૂર્વજ પૂજા, પ્રકૃતિપૂજા જેવાં એકતાનાં તો, ભાષા અને ભૂમિ તેમ જ જાતિ-અભિમાન અર્પે છે. અને આખી જાતને એક કુટુંબ તરીકે ગણવાના પાઠ આપણને શીખવે છે. કુદરતને સંબંધ, જન્મ, મૃત્યુ, પૂર્વજોનાં સંસ્મરણો એ સઘળું એક વ્યાપક તત્ત્વજ્ઞાનમાં ગોઠવાઈ જાય છે, અને એક જાતધર્મ પાળી પ્રજાનાં સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. પ્રજાની કક્ષાએ પહોંચતાં આપણને પ્રાપ્ત થયેલે ધર્મ આપણી જાતને, આપણી ભૂમિને અને આપણું ભ્રાતૃભાવને ખૂબ વિસ્તૃત સ્વરૂપ આપે છે અને વ્યાપક રક્ષણની ભાવના આખી પ્રજા ઉપર ફરી વળે છે.
એક જ જાતિમાં રહેતા પ્રત્યેક મનુષ્યને ભાલા અને તલવારની અણીથી પિતપોતાને ન્યાય ચૂકવવાની છૂટ મળી હોત તો સમાજનું બંધારણ રચાયું જ ન હોત. હિંસકવૃત્તિને દાબી પિતાની જાતમાં ગણાતી પ્રત્યેક વ્યક્તિ પ્રત્યે માનવીએ બંધુભાવના વિકસાવી ન હેત તે વિવિધ જાતિઓના સંગઠ્ઠનમાંથી પ્રજાભાવના ખીલવવી અશક્ય બનત. યુગયુગથી હિંસાનો નિષ્ફળ અખતરો કરતો મનુષ્ય જાણે અજાણે અહિંસાની કિંમત સમજતો જ જાય છે, અહિંસામાં પોતાના સ્વાર્થને ઓળખતો જાય છે. સ્વાર્થ ખાતર પણ હિંસાની વધારે અને વધારે સાંકડી મર્યાદાઓ બાંધી અહિંસાને લંબાવવામાં તે પોતાનું રક્ષણ સચોટ રીતે જોઈ શકે છે. હિંસાને અળગી કરતાં તે અનેક માનસિક સમૃદ્ધિ પામતો જાય છે એ પણ તે ભૂલી શકે એમ નથી.
આમ વ્યક્તિત્વના મધ્ય બિંદુથી ધીમે ધીમે ચારે પાસ ફેલાતી અહિંસાએ પ્રથમ કુટુંબ, પછી ગોત્ર, તેમાંથી જાત અને તેથી આગળ વધતાં પ્રજાના સમૂહને પિતાની મર્યાદામાં સ્વરક્ષણના સિદ્ધાંત ઉપર જ લાવી મૂક્યા છે. અહિંસાના વિજય સર્વદા શાન્ત, સૌમ્ય અને છતાં ભારે અસરકારક હોય છે. હિંસાના વિજયની માફક તેમાં રુધિરની રતાશ નથી. મૃત્યુને આર્તનાદ નથી અને નશાબાજ જે ઉદ્ધત અસ્થાયી આનંદ નથી. ઢોલ વગડાવીને, ઢઢેરો પીટાવીને, ધજાઓ ફરકાવીને કે જયનાદો લાવીને અહિંસા પિતાને વિજય જાહેર કરતી નથી. પોતાના વિજયચિહ્ન તરીકે અહિંસા વગર બોલે કુટુંબ સરખી સંસ્થા ખીલવે છે, કાઈટ કે બુદ્ધ સરખા માનવદે આપણું વચમાં ઉપજાવે છે; રામાયણ સરખાં કાવ્ય કેઈની ક૯૫નામાં ઉધાડે છે, વીણું સરખું વાજિંત્ર જગત આગળ ધરે છે, ગીતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
