________________
વિશ્વામિત્ર, શ્રી હર્ષ, ભૂવડ, યશવર્મા, આમ, ભેજ, ગોવિન્દચન્દ્ર ને જયચન્દ્ર સમા પૃથ્વીપતિઓ
અને વિશાખદત્ત, બાણ, મયૂર, દિવાકર, ભવભૂતિ, વાકપતિરાજ, સિદ્ધસારસ્વત, રાજશેખર ને હર્ષ સમા સાહિત્યસ્વામીએથી અલંકૃત બનેલું–
આર્યાવર્તનું એક સમયનું પાટનગર કનોજ
ચીમનલાલ સંઘવી
કુશના પાટવીકુમાર કુશનાભ નૃપતિએ મહદય નામે એક ભવ્ય નગર વસાવેલું. તે નગરના મનહર ઉદ્યાનમાં એક સમયે તે નૃપતિની સ્વરૂપવતી કન્યાઓ ક્રીડા કરતી હતી. તે પ્રસંગે તેમના સન્દર્ય પર મેહી પડેલ પવનદેવે તેમના સમક્ષ લગ્નની માગણી મૂકી. પણ તેજસ્વી રાજકન્યાઓએ તે માગણીને તુચ્છકારી કાઢી. પવન ખીજાયો. તેણે તરતજ પિતાની અલૌકિક શક્તિના પ્રભાવથી તે કન્યાઓને કુબડી બનાવી દીધી. ત્યારથી તે નગર કન્યા-કુન્જ અથવા કાન્યકુન્જના નામે ઓળખાયું. સમય જતાં કાન્યકુબ્ધનું ટૂંકું રૂપ કનોજ થઈ ગયું. કુશ અને કુશનાભની સ્મૃતિમાં તે નગર શિક, કુશસ્થલ કે કુશીનગરના નામે પણ ઓળખાય છે. કલ્યાણના પ્રતીક તરીકે તે કલ્યાણકટક કહેવાતું. મહાભારતના સમયમાં તે નગરમાં ગાધી નામે પરમ પવિત્ર ને પ્રજાપાલક રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેના સંસ્મરણમાં તે નગરને ગાધીપુર નામ અપાયેલું.
ગાધી રાજા ઇંદ્રના ઉપનામથી ઓળખાતું. તેને વિશ્વામિત્ર નામે પુત્ર ને સત્યવતી નામે પુત્રી હતી. સત્યવતીના રૂપ પર મહેલા ભૂગુ ઔર્વ ઋષિના પુત્ર રીસિકાએ તેના હાથની માગણી કરતાં ગાધી તે નકારી ન શક્યો. પરિણામે સત્યવતી ઋષિકુલમાં ચાલી ગઈ. ત્યાં તેણે જમદગ્નિ નામે પુત્રને જન્મ આપ્યો. તે જગદગ્નિના તેજસ્વી પુત્ર પરશુરામે ક્ષત્રિયોને સંહાર કરીને બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિય લેહીના સંમિશ્રણનું દર્શન કરાવ્યું.
કને જના સિંહાસને ગાધી પછી વિશ્વામિત્ર વિરાજ્યા. તેમનામાં શક્તિ, સંસ્કાર ને તેજનું અપ્રતિમ એકીકરણ થયેલું હતું. તેમણે પૃથ્વી પર સાક્ષાત સ્વર્ગ ઉતાર્યું. પણ એક સમયે વસિષ્ઠ ઋષિની ગાય નદિનીનું હરણ કરવા જતાં જ્યારે તેમને બ્રહ્મતેજ આગળ પાછા પડવું પડયું ત્યારે સિંહાસન તેમને અકારું થઈ પડયું. તેમણે બ્રહ્મર્ષિ બનવાનો નિશ્ચય કર્યો ને અપૂર્વ આત્મસામર્થ્યથી તેમણે તે નિશ્ચય પાર પાડશે.
તે પછી કાજના ઇતિહાસ પર કંઇક તિમિરપટ પથરાય છે. ભગવાન બુદ્ધ સ્વર્ગમાંથી પાછા ફરતાં કને જમાં ઊતરેલા એટલી જ પ્રાચીન સમયની નોંધ મળે છે. તેમ છતાં વ્યાકરણ, કેશ કે સાહિત્યને લગતા અન્ય પ્રાચીન ગ્રન્થમાં, એક યા બીજે પ્રકારે, કાન્યકુન્જની સ્મૃતિ તે જળવાઈ જ રહી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
