________________
સેનેકાનું વન અને કવન ૩૧ જીવનની આલોચના કરવાનો તથા વ્યાખ્યાઓ આપવાની શક્તિ મેં કરવાથી કંઈ તે સત્યને આચરણમાં ઉતારી દેવાનું સામર્થ મળી જતું નથી એ પણ ખરું છે. સાચી વાત તો એ છે કે કોઈ પણ મનુષ્યના જીવનની કિંમત તેણે કેટલું સિદ્ધ કર્યું તે ઉપરથી નહિ, પણ તેને મારશે તેમજ આશયો કેવા હતા અને પ્રતિકુળ સંજોગોને સામને કરીને પણ તેણે કેટલી હદ સુધીની સાધન સાધી એ ઉપરથી અંકાવી જોઈએ. આ દષ્ટિબિંદુને ધ્યાનમાં લઈએ તો સેનેકાએ શું શું કર્યું અને શું શું કરવાની તેની ખાએશ હતી એ બંનેની વધારે સારી તુલના થઈ શકે તેમ છે. પછી ભલે આપણે તેનાં લખાણને તેના પિતીકા જીવનના નિયમોને બદલે તેના સ્વાનુભવરૂપે સ્વીકારીએ કે નહિ એ સવાલને વણચર્યો જ રહેવા દઈએ. હા, એટલું તો નિઃસંદેહ રીતે સ્પષ્ટ જ છે કે સેનેકા પાસે લખલૂટ દ્રવ્ય હતું અને છતાં પણ તેણે ગરીબાઈની છડેચોક પ્રશંસા જ કરી છે. પરંતુ બીજી બાજુએ એ પણ ખરું છે કે એ દલિત તેણે પ્રામાણિકપણે પ્રાપ્ત કરી હતી તેની પૂરતી સાબિતી એના ઈતિહાસમાંથી જ મળી આવે છે અને બાદશાહનીરને એ બધી દેલત વિના સંકોચે સેંપી દેવાની તેની તૈયારી એ જ તેની પ્રામાણિકતાની સાચી નિશાની છે. આ સિવાય, સેનેકાના જીવનને એક પ્રસંગ અત્યન્ત અટપટો તેમજ કેયડારૂપ છે અને તે જીલિયા સાથેના તેના સંબંધનો છે. પરંતુ એ બાબતમાં પણ આક્ષેપ તે તેના દુશ્મનને પાઠ ભજવનારી પેલી મેસેલિના તરફથી આવે છે ત્યારે તેના ગુન્હા જેટલી જ તેની નિર્દોષતા હેવાને સંભવ રહે છે. અને નીરેએ બ્રિટાનિકસનું ખૂન કરાવ્યું તેથી કંઈ એમ સાબિત થઈ જતું નથી કે તેમ થવા દેવામાં સેનેકાનો કંઈ હાથ હતો.
હવે તેને ખાનગી જીવન તરફ વળીએ. તેના લખાણ ઉપરથી જણાય છે કે તે સ્વભાવે ઘણો જ નમ્ર હતું અને બીજા પણ કેટલાક સદગુણોને વાસ તેના અંતઃકરણમાં હતે. મિત્રો તરફનો મુગ્ધ કરી દે તે તેને અનુરાગ, વિવેક અને વિશ્વાસપ્રિયતા તે ખરે જ પ્રશંસાને પાત્ર ઠરે છે. તેનાં લખાણોમાં પિતાના બંધુ માટે કરાયેલે માયાભરે ઉલ્લેખ, પુત્ર તરીકે તેની માતાનાં પોતે કરેલાં વખાણ તેની પ્રેમાળ પત્ની પ્રત્યેને તેને અપ્રતીમ મોહઃ એ સઘળાં તેના હૃદયમાં રહેલા સદગુણની સાક્ષી રૂપે છે. એવું કહેવાય છે કે સારીએ દુનિયાની દષ્ટિએ વ્યવહારનું રૂપ ધારણ કરી રહેલા કેટલાક વિલાસને વિરોધ તેણે જીવનભર કર્યો હતો. વળી જે મરદાઈથી તેમજ હિંમતથી તે મોતને ભેટયો હતો તેની કિંમત તે ભાગ્યેજ કોઈથી ઓછી આંકી શકાશે. કદાચ કેટલાકને મન તે વીરનું મૃત્યુ ન પણ હોય, પરંતુ મનુષ્યત્વને છાજતું તો તે અવશ્ય હતું જ; કદાચ અતિ ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારનું એ ભલે ન હોય, પરંતુ તે પૂરતી રીતે હૃદયદ્રાવક તે હતું જ, આજે સમસ્ત પૃથ્વીના પટ ઉપર, પિતાને જ હાથે શરીરની એકએક નસ પર કાપ મૂકીને તેમાંથી લોહી વહેવરાવતાં વહેવરાવતાં મૃત્યુનો સામનો કરી શકે એવાં કેટલાં મનુષ્ય મળી આવે તેની ગણત્રી તે સૌ કઈ કરી શકે તેમ છે. એની રહેણી-કરણીમાં રહેલી ખામીઓ તથા અમુક સિદ્ધાંતોના આચરણમાં તેને મળેલી નિષ્ફળતા એ બન્ને વસ્તુઓ જેવા છતાં પણ તેને નીતિયુક્ત સદાચાર, દયા અને ક્ષમાની તેણે ચિંતવેલી અનોખી ભાવનાઓ, માનુષી પ્રમાદ તરફ સહાનુભૂતિપૂર્વકને તેને વર્તાવ, અપ્રતિરોધના સિદ્ધાંતનું કડક પાલન, તેનું આદર્શ પરીણિત જીવન, ખરી મિત્રતાની તેની ગણના વિશ્વપ્રેમ રૂપી તેને જુસ્સઃ એ બધાં પર જ્યારે આપણે દૃષ્ટિ ફેકીએ છીએ ત્યારે જગતભરના ડાહ્યા પુરુષો માંહેના એક તરીકે–રે દુરાચાર માટે પ્રસિદ્ધ થયેલા યુગના નિષ્પાપ સાધુ માંહેના એક તરીકે તેને માનવાનું આપણને મન થઈ જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
