Suvas 1941 01 Pustak 03 Ank 08

Author(s): Suvas Karyalay
Publisher: Suvas Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034634/1

Page #1

નિયમા-ચાં
"
સુવાસ ' દર અંગ્રેજી મહિનાની પાંચમી તારીખે પ્રગટ થાય છે. [ અનિવાય કારણે
આ અંક એક અઠવાડિયું મેડા થયા છે. ]
ગમે તે મહિનાથી ‘ સુવાસ 'નાં ગ્રાહક ખની શકાય છે.
સુવાસકાર્યાલય, રાવપુરૢ વડાદરા
*
‘ સુવાસ 'મા ઉદ્દેશ પ્રજાની સાર્વત્રિક ઉન્નતિમાં દરેક રીતે મદદકર્તા બનવાના છે. તે ઉદ્દેશને અનુકૂળ થઈ પડે એવા વિવિધ પ્રકારના લેખાતે તેમાં સ્થાન અપાશે. અભ્યાસ પૂર્ણની સાથે!સાથ જોડણીશુદ્ધ, સરળ, મૌલિક તે રસિક લેખાને પ્રથમ પસંદગી મળશે,
' સુવાસ 'માં પ્રગટ થતા દરેક લેખના લેખકને, જો પુરસ્કાર સ્વીકારવાનો તેમની ઇચ્છા હશે તેા, પાના દીઠ આડ આનાથી એક રૂપિયા સુધી પુરસ્કાર અપાશે. આવા પુરસ્કાર મેળવવા માટે લેખકે ‘ સુવાસ ’ના ‘ લેખક મંડળ ’માં જોડાવું જોઇએ. એ મંડળમાં તેડાવાથી લેખઢ્ઢા, ભેટ, પુસ્તક-પ્રકાશન, સલાહકાર મંડળ 'માં પ્રતિનિધિત્વ વગેરે અનેક લાભા મેળવી શકે છે. ‘ મંડળ ’માં જોડાવા માટે ‘ સુવાસ ’ પર એક સર્વાંગસુંદર લેખજ મેાક લાવવા રહે છે. દરેક લેખકને તેમના પ્રગટ થતા લેખની પાંચ નકલ ને ‘ સુવાસ ’ના ચાલુ અંક મેાકલાય છે.
કેટલીક વ્યક્તિએ અને સંસ્થાઓને સુવાસ ' ખૂબ જ રુચ્યું છે. પણ આર્થિક અગવડતાના કારણે તે ધણા જ એછા લવાજમે તેની માગણી કરે છે. આ માગણીને પહેાંચી વળવું અમારે માટે મુશ્કેલ હેાય છે. આ બાબત શ્રીમંત સાહિત્ય-પ્રેમીઓએ વિચારવા જેવી છે. તેવા સજ્જને એ પ્રકારના જેટલા ગ્રાહકાને માટે ગ્રાહક દીઠ અક્રેક રૂપિયા આપવાને તૈયાર થશે, એટલા ગ્રાહકા પાસેથી અમે પણ લવાજમમાં અકેક રૂપિયા એછે લઈશું. પરિણામે એવા સે'કડે! ઉત્સુક ગ્રાહકાને સવા રૂપિયામાં ‘સુવાસ ' મળી રહેશે.
"
સુવાસ 'ના પ્રચારમાં મદદ કરી શકે તેવા સાહિત્યપ્રેમી મિત્રામાંથી જેએ એક ગ્રાહક મેળવી આપે તેમને સુંદર-સુશેાભિત પોકેટ-ડાયરી; એ ગ્રાહક મેળવી આપે તેમને ‘આંખ અને ચશ્મા ' ( કાચું પૂઠું)નું પુસ્તક; ત્રણ ગ્રાહક મેળવી આપે તેમને તેજ પુસ્તક ( પાકું પૂઠું ); ચાર ગ્રાહક મેળવી આપનારને ડાયરી તે પુસ્તક બંને; પાંચ ગ્રાહક મેળવી આપનારને વિના લવાજમે ‘ સુવાસ ” મેાકલાય છે; અને તે ઉપરાંત વિશેષ ગ્રાહક! મેળવી લાવનારને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે પુરસ્કાર અપાય છે. સાહિત્યના પ્રચારકાને
આ પ્રકારના લાભ બીજે પશુ કદાચ મળી શકતા હશે, પણ સુવાસ 'માં એટલી વિશેષ સગવડતા છે કે તેમાં તેવા મિત્ર-પ્રચારા પર લવાજમ ઉધરાવવાની કે બીજા કાઈ પ્રકારની જવાબદારી નથી. તે ફક્ત નામ સૂચવે અને અમે પ્રયાસ કરીએ. તે પ્રયાસમાં જેટલી સફળતા મળે તેને યશ અને લાભ નામ સૂચવનારને ફાળે નાંધાય.
.

Page #2

સુવાસ'ને નમૂનાને એક પત્ર લખી જણાવનારને વિના મૂલ્ય મોકલવામાં આવે છે. પણ તે પત્ર મળ્યા પછી પ્રગટ થાય તે અંક મોકલાશે. નમૂનાના અંકની તરતમાં જરૂર હેય તેમણે ત્રણ આનાની ટિકિટ બીડવી.
જેમાં ઉત્તરે જરૂરી હોય એવા દરેક પ્રકારના પત્રવ્યવહારમાં, કે લેખો અસ્વીકાર્ય નીવડે તે પાછી મેળવવાને, જરૂરી ટિકિટ બીડવી જોઈએ. અને પિતાના પત્ર પર કે બુકપેસ્ટ પર, પિસ્ટલ નિયમ પ્રમાણેની, પૂરતી ટિકિટ ચડવી જોઈએ.
કાર્યાલયને લગતા પત્રવ્યવહારમાં તંત્રી કે સંચાલકનું નામ ન લખવું. કેમકે તેમ થવાથી તેમની ગેરહાજરીમાં તે પત્રની વ્યવસ્થા વિલંબજનક થઈ પડે છે.
પ્રાચીન ભારતવર્ષ” કે “Ancient India ના ગ્રાહકેને પ્રથમ વર્ષે અર્ધા લવાજમ [ લવાજમ રૂ. ૧-૮-૦ + ૦-૪-૦ પિસ્ટેજ=૧-૧૨-૦] અને ત્યાર પછી બીજા એક વર્ષને માટે પણ લવાજમે [૨-૮-૦] સુવાસ’ મળી શકશે.
સુવાસના કેટલાક ગ્રાહકનાં ત્રીજા વર્ષનાં લવાજમ, આઠ મહિના વીતવા છતાં, હજી સુધી નથી મળ્યાં.
તે ગ્રાહકોને આગ્રહભરી વિનંતિ છે કે આ અંક મળતાં તરત જ લવાજમ મોકલી આપો. - હવે પછી ચાલુ ન રહેવું હોય તે હજી પણ રૂા. ૨-૪-૦ કલાવી આપી ના લખો.
સુવાસ નું લવાજમ ભરવા માટે અમદાવાદ-મુંબઈના એજન્ટોનાં નામશિષ્ટ સાહિત્યભંડાર, પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઈ એન. એમ. ત્રિપાઠી, , , ” એન. એમ. ઠક્કર, , મહાદેવ રામચન્દ્ર જાગુષ્ટ, ત્રણ દરવાજા, અમદાવાદ ગુર્જર ગ્રન્થરત્ન કાર્યાલય, ગાંધી રોડ, શ્રી નાગરદાસ પ્રાગજીભાઈ, દોશીવાડાની પળને નાકે, ,, શેઠ મોહનલાલ સાભાઈ, બુકસેલર્સ, સજકેટ
જોઈએ છે –
- “પ્રાચીન ભારતવર્ષ' ‘Ancient India' અને “સુવાસ ફેલા વધારવાને પ્રચાર જેઓ પિતાના પ્રદેશમાં રહીને કે મુસાફરીમાં તે કામ કરી શકે; અથવા કમીશન અને પગારના ઘેરણે ચાલુ કેન્વાસર તરીકે કાઈ શકે. શરત અને લાયકાત સાથે નીચેના શરનામે તરત જણા–
શશિકાન એન્ડ કું–રાવપુરા, વડેદરા.

Page #3

છેલ્લાં પચીસ વર્ષથી હિંદી કુટુંબને સંરક્ષણ આપનારી
વેસ્ટર્ન ઈન્ડીયા વીમા કંપનીની હાઉસીંગ સ્કીમની જના પિોલીસી-હેરના હિત માટે નવું સાહસ
એજન્સી માટે
કલક૨ લખે યા મળે
વડોદરા રાજ્યના ચીફ એજન્ટસ
ન્યુ કાઠી રોડ, વડોદરા. મેસર્સ એશ્લે ગ્લાસ વર્કસના, એહર સીવરના, તેમજ પ્રભાકર
કાચામાલના અને ઓધ સોપ વર્કસના સેલ એજન્ટસ.
આ બેકારીના જમાનામાં ઉદ્યોગ એ પારસમણિ છે. એક વખતે પદ્ધતિપૂર્વક શિવણકામ (ટેલરીંગ)ને કાપકામ (કટીંગ) શીખી લે; અને ઘેર બેઠાં તમે બી. એ. અને એમ. એ. કરતાં પણ વધુ કમાઈ શકશે.
એ શિક્ષણ મેળવવા માટેની એકજ આદર્શ સંસ્થા- જ્યાં લંડન ડીપ્લોમા કોર્સ પણ શીખવાય છે. ને ફી પણ જ્યાં તદ્દન મફસર છે
મોડર્ન ટેલર એન્ડ કટર ઈન્સ્ટીટયુટ | [ પ્રોપ્રાયટર–એ. ડી સુરતી ડી. એમ. (લંડન)].
ઠે. હુમાયુન મેન્શન, કેડી પાસે, વડેદરા. નં-ચાંદી ગમે છે તે દરેકને, પણ હમણાં જરા ભાવ નથી પણાને. પરંતુ એક માર્ગ છે–
ગમે તે ધાતુ ઉપર સેનાનું, ચાંદીનું, ત્રાંબાનું કે નીકલનું હાઈકલાસ ગીલેટ કરાવી લેવું. ઇલેકટ્રીકસીટીથી એવું સુંદર ગીલેટીંગ કરનાર–
મોડર્ન ઈલેકટ્રો-સ્કેટીંગ વર્કસ
પ્ર. વી. એમ. તલેગાંવકર દાંડિયા બજાર, બાબાજીપુરા, વડેદર,

Page #4

સ્ત્રી ઉપયોગી પુસ્તકો
૦-૮ ૦-૩
૦
૬
૦-૬ ૦-૫
|
૦-૪
|
o
૪
0
|
o
-
માંદગાર
o
૪
0
o
&
o
ફ
o
+
0
|
૦
|
૦
o
o
સીશક્તિ ગ્રંથમાળા ૧ વંધ્યા ૦-૪] ૩૬ માતૃપ્રેમ
૦-૪ ૨ કાકી.
૩૭ પારસી લગ્નગીતે
૦- ૩ કાયદામાં સ્ત્રીનું સ્થાન ૦-૩૫ ૩૮ સંતતિનિયમન ૪ અગના (વાર્તા)
૦-૩ [ ૩૯ વહેમી પતિ ૫ ગૃહવ્યવસ્થાની વાત
૪૦ આરોગ્ય અને સુખ ૬ ખાંપણ (લેકગીત)
! ૪૧ સામાજિક વાતો ૭ બલિદાન (પ્રેરક ગીત)
૪૨ રમૂજી વાતો
૦-૪ ૮ ભવાટવી
૪૩ ભલી ભાભી ૯ મા (વાર્તા)
૪૪ પતિ પ્રભુ છે ૧૦ જયાના પત્રો (સેટીમય લગ્ન) ૪૪ માંદગી અને માવજત ૧૧ પતિની પસંદગી
૪૬ વાતનું વતેસર ૧૨ લીલીની આત્મકથા
૪૭ ઘરેણાંન શેખ ૧૩ ફેઈ
૪૮ પારસી સતીઓ ૧૪ પારસી વાનીઓ
| ૨૯ એકાદશી ૧૫ વિધવા (વાર્તા)
૦-૫ ૫૦ રાણકદેવી ૧૬ કેને પરણું (વાર્તા) ૧–૪ ૫૧ શિવાજીની બા ૧૭ સુઘડતા અને સુંદરતા
૦-૮ પર સાસુની શિખામણું ૧૮ હાસ્યને કુવારો
૫૩ કાયમનું અજ્ઞાન ૧૯ ભૂતના ભડકા (વાર્તા)
૫૪ નામ વગરની નવલકથા ૨૦ વિષવૃક્ષ (વાર્તા)
૫૫ નારી અભિષેક ૨૧ હાસ્યકલાપ (રમૂજી)
પ૬ માસિક ધર્મ ૨૨ દેવી ચૌધરાણી
૫૭ નવા સાથિયો ૨૩ વીર રઝા (કોળુ ગુલાબ)
૫૮-૫૯ વીર તારા (બે ભાગ) ૨૪ હાસ્ય ઝરણું (રમૂજી)
૬૦ ગોરમાનાં ગીતે ૨૫ “જરા ચાહ મૂકજો”
૧-૦૭ ૬૧ મેડમ ડમીડા ૨૬ ગરબાવળી (રાષ્ટ્રીય)
૦-૪ | ૬૨ સામાજિક વાતો ૨૭ જીવનપલટો (વાર્તા)
૦-૪ ૬૩ ગુણીયલ ગૃહિણી ૨૮ સુખી ઘર (બોધક)
| ૬૪ સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય ૨૯ ભરત ગૂંથણ
૦-૧૦
૬૫ દક્ષિણી રાંધણકળા ૩૦ ચોર્યાસીનું ચક્કર
૦-૫ ૩૧ રઝીયા બેગમ
૬૬ સતી જસમાં ૩૨ ગૃહ વિવેક
૬૭ સંસારદર્શન ૩૩ સુખીના પત્રો
| આનંદમઠ ૩૪ સ્ટવનું શાસ્ત્ર ૦-૩ | ૬૯ બાળવિધવા
૦-૨ ૩૫ શ્રી હૃદય
૦-૩ | ૭૦ સાચાં સહેદર સ્ત્રી શક્તિ ગ્રંથમાળાને આખો સેટ આજેજ વસાવે. કુલ ૭૦ પુસ્તકો બિહાર પડયાં છે. તે રૂા. ૩રમાં મળે છે. પુસ્તકો છૂટાં પણ મળી શકશે. નર જાદુ.
લખઃ સશકિત, કેળાપીઠ, સુરત
o
R
o
»
o
3
s.
૨-૪
૧-૮
છે
૦-૧૨
છે
છે
6
)
1
1
1
૧-૮

Page #5

BARODA STATE CONTRACTOR
Modern Photo Zinco
સ્વ.
BLOCK MAKERS
Raopura, Baroda. બાળક કઈ પણ પત્ર સાથે જોડાયેલું નથી
બાળક માસિક બાળકે માટે જ પ્રગટ થાય છે. સાદી ને સીધી ભાષા હોઈ આજના પ્રૌઢશિક્ષણના જમાનામાં અક્ષરજ્ઞાનની શરૂઆત કરનારાઓને તેમાંથી કંઈ કંઈ મળી રહેશે.
છતાં લવાજમ વરસના ફક્ત રૂપિયા બે તમારી સંસ્થા કે ઘરમાં બાળક અવશ્ય હેવું જોઈએ, વરસથી કેમકે નિર્દોષ બાલુડાં બાળક વાંચવા ઘણાં આતુર હોય છે ?
નવા વરસથી ઘણે ફેરફાર થયો છે. થાય
બારીક કાર્યાલય, રાવપુરા-વડોદરા
રીતે
પ્રગટ
આંખના દાક્તર બહુ ત્યારે ચશમાનો નંબર કાઢી આપશે.
પણ પછી તમે શું કરશો? (૧) પેબલ, ફલીન્ટ, ક્રાઉન ક્રીસ્ટલ ક્કસ, બ્લ, સ્મોક, એન્ટટીન, કલેફીલ, ફયુઝલ, અંબર,
પંકટાલ, ઉરે, ઉબ્રાલ, ક્કઝાઈટ, વિકસ, યે ફાયદાકારક? (૨) એવિલ, રાઉન્ડ, ૩૬, ૪૦, ૪ર પેન્ટસ (લેગ, નીયર) કુલબુ, ઓકટેગનલ, હેઝાર્ગનલમાં
કયો પસંદ કરવા યોગ્ય? (૩) ફલૅટ, પેરીસ્કંપક, રીક, સીલીન્ડર, ફેરીલ, ફેસીલીન્ડર, બાઇકલ્સ, પ્લીટ, મુન,
કર્વડ (અપર કે લોઅર) સીમેન્ટેડ, ક્રીપ્ટક, હુફો, એટેચમેંટ ઈમાં કયો સગવડવાળો? આ બધું જાણવું હોય અને ચમે ખરીદતાં છેતરાવવાની બીકમાંથી બચી જવું હોય તે
આ ખ અને ચ મા નું પુસ્તક જે અમે ત્રીસ વર્ષના અનુભવ ઉપરથી બહાર પાડયું છે તે તુરત મંગાવી લે. મુંબઈ સરકારના કેળવણી ખાતાએ લાઈબ્રેરી, પ્રાથમિક કેળવણી, ઈનામ વિગેરે માટે પણ મંજૂર કર્યું છે. પાકું પૂઠું, ૪૦ ચિત્રો, ૧૪૦ પૃો છતાં કિંમત માત્ર ૦-૧૦-૦.
શશિકાન્ત એન્ડ કુ. : રાવપુરા : વડેદરા

Page #6

==
પ્રેરક, સુંદર, રસીલી, કળામય નવલકથા -નવલિકાઓની અભિનવ ગ્રંથમાળા
કથાપરી ગ્રંથમાળા
બેરંગી છાપણી, ઉત્તમ કાગળા, મજબૂત બાંધણી, તે શેભામય ઉઠાવવાળાં પુસ્તકા બહાર પડી ગયાં છે.
૧ કથાપરી ( નલિકાઓ ) ૨-૮-૦ તૈયાર છે ૨ કથામણ ૩ કથાકલગી
૨-૪-૭
૪ કુચાકલાપ
૫ કથામધુ
,,
"3
""
9-6-3
૨૦૮૦
',
23
""
૨-૮-૦ છપાય છે
તે પછી
કથાપ્રસાદ; કથાકુંજ; કથાવિલાસ કથાંજલિ; કથાવલિ; કથાગાર
થાપરી (ગ્રંથમાળા) કાર્યાલય
આમલીરાન, સુરત
--
આ ચેાપડીઓ મળવાનાં ઠેકાણાં :અમદાવાદઃ ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, ગાંધીમાર્ગે વડાદરા : પુસ્તકાલય સ.સ. મંડળ લિ૦, રાવપુરા મુંબાઈ એન. એસ. ત્રિપાઠીની કુાં, કાલબાદેવી એન. ડી. મહેતાની કુાં,
,,

Page #7

આરોગ્ય, વ્યાયામ અને તંદુરસ્તી વિષયક સંપૂર્ણ અને સચિત્ર માહિતી સતત ૨૨ વર્ષથી આપતું માસિક
વ્યાયામ વાર્ષિક લવાજમ – હિંદમાં છે. ૨-૮-૦ પરદેશ શિલિંગ-પ. શરીર તંદુરસ્તી સિવાય બધું નકામું છે. શરીરને તંદુરસ્ત, નિરોગી અને સશક્ત કેવી રીતે બનાવવું અને આરોગ્ય પ્રાપ્ત કર્યા પછી તે કેવી રીતે ટકાવી રાખવું, તે વ્યાયામ વાંચવાથી પણ જાણી શકાશે.
આપના ઘરમાં, આપની લાયબ્રેરીમાં કે આપની વ્યાયામશાળામાં તેને બેલા; તે આપને યોગ્ય અને સાચી સલાહ આપશે. વર્ષના રૂ. ૨-૮-૦ના બદલામાં, વર્ષ આખરે દાકતરનાં બીલ માટે, ખર્ચાતી મોટી રકમને તે બચાવ કરશે.
ગમે તે માસથી તેના ગ્રાહક થઇ શકાય છે. લખે –
વ્યવસ્થાપકઃ વ્યાયામ કાર્યાલય, મુજુબુદારને વાડે, રાવપુરા, વડોદરા.
‘મ હી
ગુ જ રા ત”
સિંધમાં વસતા ત્રણ લાખ જેટલા ગુજરાતીઓનું સુપ્રસિદ્ધ મુખપત્ર (સાપ્તાહિક) • જેમાં સાહિત્ય, રાજકારણ, અર્થશાસ્ત્ર, શરીર કેળવણી, બાળજગત, સ્ત્રી સંસાર–વિગેરે
જીવનને લગતા દરેક વિષયોની સુંદર છણાવટ થાય છે. • જાણીતા સાહિત્યકાર શ્રી. ડુંગરશી ધરમશી સંપટ દર અઠવાડિયે યુદ્ધ પરિસ્થીતિ આબેહૂબ
રીતે વર્ણવે છે. • “જન્મભૂમિ ” અને “બહુરૂપી' શબ્દરચના હરિફાઇઓના ચેટ ઉકેલો અને દલીલ એક
નિષ્ણાત તરફથી નિયમિત પ્રસિદ્ધ થાય છે. » ‘મહાગુજરાત ' બુદ્ધિવર્ધક ભૂલ હરિફાઈ વગર દાખલ ફીએ સુંદર ઈનામ મેળવી આપે છે. • એના દીપોત્સવી અને બીજા ખાસ અંકોએ ગુજરાતી પત્રકારિત્વને સમૃદ્ધ કર્યું છે. • વડોદરા રાજ્યનાં તમામ પુસ્તકાલયો માટે મંજુર થયેલું છે.
વાર્ષિક લવાજમ હિંદમાં રૂા. ૪ – વિદેશ શિ. ૬ • સિંધમાં જાહેર ખબર માટે અજેઠ સાધન છે
નમૂનાની નકલ તેમજ ભાવતાલ માટે આજેજ લખેઃ એજન્ટા ન હોય તેવા સ્થળોના ન્યુઝપેપર એજન્ટો દ્વતં જ પત્રવ્યવહાર કર. મેનેજરઃ સિંધ ન્યુઝપેપર્સ લીમીટેડ, કેમ્પળેલ ટ્રીટ-કૉંચી. '
-
-

Page #8

કેટલાક અભિપ્રાય સુવાસે ” પિતાની ઉચ્ચ 8િ: સાચવી રાખી છે. તેના અમલે ખરેખર ચિંતનશીલ અને કાવ્યતત્ત્વથી ભરેલા હોય છે.
– રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈ લેખ એકંદરે સારા ...... અભ્યાસપૂર્વક લખાયેલા છે.
–અરદેશર રામજી ખબરદાર ઇચ્છીએ છીએ કે શિક્ષિત ગુજરાત સુવાસ ” જેવા પ્રયાસને આવકારે, પિષે અને સંપૂર્ણ સુવિકાસની તક આપે.
" – માનસી ગુજરાતને એક સારું માસિક મળ્યું હોવાને સંતોષ થાય છે.
–જન્મભૂમિ - એ વિશિષ્ટ પ્રકારનું સ્થાન સાહિત્ય-જગતમાં મેળવશે એવી આશા બંધાય છે.
યુવક આ નવો ફાલ અન્ય સામયિકે જેમ ખાલી નજર કરી ફેંકી દેવા જેવું નથી. “યથા નામા તથા ગુણાની જેમ ખાસ વાંચવા જેવું છે. . લેખની શૈલી ઉત્તમ કલાપૂર્વક નવી છે. ખાસ મહત્વતા ભાષાશુદ્ધિ અને જોડણીને આપેલી છે.
– ખેતીવાડી વિજ્ઞાન ' “સુવાસ'નું ધોરણ આમ વધુ વ્યાપક બનતું જાય છે તે જોઈ આનંદ થાય છે. તેને સંચાલકોને ધન્યવાદ છે. .... આ પદ્ધતિનો બધાં સામયિકેવાળા સ્વીકાર કરે તો?–અત્યારે કચરાની ટોપલીમાં નાખવા જેવું સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ થાય છે, તે ન જ થવા પામે.
-ગુજરાતી તેમાં પીરસાયેલી વિવિધ જાતની વાનગીઓ સાહિત્યપ્રેમીઓને સારે ખોરાક પૂરો પાડે છે.
–ક્ષત્રિય મિત્ર સામગ્રી સંતોષપ્રદ છે.
-પુસ્તકાલય વિદ્વતાભરેલા લેખ, વિચારણીય સાહિત્યસામગ્રીથી આ માસિક વડોદરાના બંધ પડેલા સાહિત્ય' માસિકની બેટ પૂરશે એવી આશા બંધાય છે.
–બાળક જીવન, કલા, સાહિત્ય વગેરે વિશે પરના લેખેથી ભરપૂર છે.
–સયાજી વિજય સુવાસ” એના નામ પ્રમાણે સુવાસિત છે.
– તંત્રી- દેશી રાજ્ય સુવાસ'ના કેટલાક અગ્રલેખમાં જળવાયેલ રસ, તત્વજ્ઞાન અને કવિતાત્મક ગદ્યને સંગ ટાગોર સિવાય કયાંય નથી અનુભવ્યો.
-બ, મ. પરીખ સુવાસ'ના કેટલાક વિષયની ભાષા એટલી તે હૃદયંગમ છે, કે ગુજરાતી ભાષાના કેઈપણ સાહિત્યરસિકને અનેક વખત વાંચ્યા છતાં ફરીવાર તેના વાંચનની તૃષા જ લાગી રહે.
- મિત્રપ્રિય અમારું આખું કુટુંબ "સુવાસ” ખૂબ વાંચે છે. અમારે ત્યાં ગુજરાતનાં ઘણું પત્ર આવે છે, પણ તેમાં શિષ્ટ સાહિત્ય ને “સુવાસ' જ આપે છે.'
–કિ. એલિયા જોશી

Page #9

ઉવા -
C
अज्ञानतिमिरान्धानां ज्ञानांजनशलाकया । नेत्रमुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥
* w
w
w
wwww
w
w
w
w
w w
w w
w
w w
w w
*
w
w
w
w
w
w
w
w
w
w
જ
ન્મ
પુસ્તક ૩ જું ]
જાન્યુઆરી : ૧૯૪૧
[ અંક ૮
સંસ્કૃતિમાં તેનું સ્થાન
રમણલાલ વ. દેસાઈ
[૩] કેટબિક ભાવનાથી આગળ પગલું ભરતાં આપણે ગોત્રભાવના ઉપર આવીએ છીએ. ગોત્રને અર્થ કૌટુંબિક ભાવનાને વિસ્તાર એટલું જ કહીએ તે ચાલી શકે. ધીમે ધીમે ગોત્રમાં પિતામાતાના આખા કુળ અને તેમની શાખાઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે. માનવજાતની સંસ્થાઓને અભ્યાસ કરતાં આપણે ચોખ્ખો ક્રમ જઈએ છીએ કે જેમ જેમ ગોત્રની સ્પષ્ટતા થતી જાય તેમ તેમ હિંસાની સીમા પણ મર્યાદિત થતી જાય. જેમ કુટુંબીને હણાય નહિ તેમ સગોત્રીની હિંસા પણ ગુન્હ ગણાવા લાગ્યો. જેમ કુટુંબને વડીલ કુટુંબ ઉપર નિયંત્રણ રાખતા તેમ અનેક કુટુંબના બનેલા એક વિશાળ કુટુંબ સરખા ગોત્રને વડીલ સગોત્રીઓ ઉપર નિયંત્રણ રાખતો બની ગયો. મર્યાદિત કુટુંબની ભાવનામાં માનવી, સ્ત્રી, પતિ અને બાળક સિવાય સર્વની હિંસા કરવા માટે સ્વતંત્ર હતા. ગત્રનો વિકાસ થતાં એ સ્વતંત્રતા મર્યાદિત થઈ પોતાના બાળકના બાળક, તેના બાળક, ભાઈનાં કુટુંબ અને તેમનો વિસ્તાર વગેરે એકજ વંશની જુદી જુદી શાખાઓ અહિંસાના વર્તુળમાં આવી. કૌટુંબિક લાગણીઓ, આમ વિસ્તૃત બનીને આખા ગોત્ર ઉપર પથરાઈ ગઈ અને કુટુંબમર્યાદિત અહિસા ગોત્ર સરખી મેટી મર્યાદા ઉપર ફેલાઈ ગઈ.
અહિંસાના અપવાદ કુટુંબમાં કે ગોત્રમાં નથી કે ન હતા એમ વિધાન કરવાની જરૂર નથી. મહત્વને પ્રશ્ન એજ કે હિંસાના પ્રસંગે કુટુંબ અને ગોત્ર માટે માત્ર અપવાદ જ નહિ પરંતુ ગુન્હા તરીકે ગણવા લાગ્યા. હિંસાની પાત્રતા આમ ગેત્રની

Page #10

૩૩૮ સુવાસ: જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ બહાર જઈને બેઠી અને સ્વરક્ષણ અર્થે સામાજિક અને રાજકીય વિકાસ સાધતી માનવજાતે અહિંસાનો ગોળ વધારી કુટુંબ અને રાષ્ટ્રને તેમાં સમાવી લીધાં. મિલક્તની વહેંચણી તથા વ્યવસ્થા, પરસ્પર વર્તનના નિયમ અને અંગત તથા સામાજિક જવાબદારીની ભાવના જાગૃત થઈ અને એ નિયમો તથા ભાવનાના ભંગનો પ્રસંગ વ્યક્તિગત નહિ, પરંતુ સામાજિક પ્રસંગ બની ગયે. માનવી જાતે પોતાને જ ન્યાયાધીશ બનતા અટકી ગયે. આમ સમાજને વિકાસ અહિંસાને જ વધારતો જાય છે.
હિંસા ગોત્ર બહાર તે ચાલી ગઈ. ગોત્રમાં સમાતી વ્યક્તિઓએ પોતાને માટે અહિંસા સ્વીકારી લીધી. પરંતુ એક ગોત્ર અને બીજા ગોત્ર વચ્ચેના સ્વાર્થઘર્ષણ પ્રસંગે હિંસા જ પ્રથમ દર્શનીય ઈલાજ તરીકે આગળ થાય છે. જમીન માટે, મિલ્કત માટે, એક ગાત્ર બીજા ગોત્રની સામે હિંસાને ઉપયોગ માન્ય રાખે છે અને અંતે વિવિધ ગે પરસ્પર લડી, ઝઘડી થાકે છે; લડતાં ટોળાંમાંથી મિત્ર ટોળાં બનાવે છે, અને યુદ્ધની નિરર્થકતા કે લાભની અલ્પતા સમજતાં એવી નિશ્ચિત ભૂમિકા ઉપર આવે છે કે જ્યાં તેમને સમજાય છે કે ગોત્ર કે ગોત્રના સ્વાર્થ માટે હિંસા કામની નથી, જરૂરની પણ નથી. આ સત્ય તેમને ધીમે ધીમે સમજાય અને મૈત્રી-સંબંધ વધે તેમ તેમ જુદાં જુદાં રાત્રે એકબીજાની સાથે ભળી જાય છે અને વિવિધ ગાત્રો ભેગાં થતાં આપણે માનવ વિકાસની -Clan અગર tribe-જાતિ વિશિષ્ટતાની ભૂમિકાએ પહોંચીએ છીએ. જાતનું બંધારણ ઘડાતાં અહિંસાનું વર્તુળ નાનકડા ગાથી આગળ વધે છે અને ગોત્રસમૂહના પરિણામ સરખી આખીયે જાતને તે પોતાની મર્યાદામાં સમાવી દે છે. આમ જે અહિંસા કુટુંબમાં મર્યાદિત હતી, જે અહિંસા વિસ્તૃત બની ગોત્રમાં મર્યાદિત થતી હતી તે હવે આખી જાતને પિતાને આશ્રય લઈ લે છે. જાતમાં ભળવાને પ્રથમ નિયમ જ એ રચાય છે કે સ્વજાતિની હિંસા દૂષિત છે. એટલું જ નહિ તે ગુન્હો પણ છે. સમગ્ર જાતિનું રક્ષણ એ સર્વની કરજ ખરી અને તેને માટે અન્ય દુશ્મન જાત સામે સશસ્ત્ર આક્રમણ કરી શકાય; પરંતુ જાતની અંદર કોઈને પણ હણવો એ અક્ષમ્ય અપરાધ તરીકે લેખાય છે.
આમ એકલવાયો મનુષ્ય સ્વરક્ષણ અર્થે કુટુંબ રચે છે, એકલવાયું કુટુંબ સ્વરક્ષણ અર્થે ગોત્ર રચે છે. અને એકલપણામાં નિબળતા અનુભવતાં ગાત્ર હિંસા છોડી અન્ય ગોત્રોમાં ભળી જઈ એક આખી રાત ઊભી કરે છે. કૌટુંબિક અહિંસા આમ ફેલાતી આખી જાત ઉપર વિસ્તાર પામી. રક્ષણની ભાવના હિંસા માગે છે કે અહિંસા એ આટલા માનવવિકાસ ઉપરથી પણ સહજ સમજાઈ જાય છે. એક માનવી પિતાનું રક્ષણ કરી શકે એના કરતાં તે કુટુંબવ્યવસ્થિત બને તે વધારે સારી રીતે પિતાનું રક્ષણ કરી શકે છે, પિતાનું જ માત્ર નહિ પરંતુ કુટુંબી ગણાતી સર્વ વ્યક્તિઓનું. એક કુટુંબ એકલું રહી પિતાનું રક્ષણ કરી શકે તેના કરતાં તે ગોત્રમાં ગોઠવાઈ જઈને પિતાનું વ્યક્તિગત તેમ જ અન્ય કુટુંબીઓનું વધારે સારું રક્ષણ કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. એક ગોત્ર બીજા ગોત્રની સાથે હિંસાહારા જેટલું રક્ષણ મેળવી શકે તેના કરતાં અહિંસાનો સ્વીકાર કરી ગોમાંથી જાત ઉપજાવી વધારે સફળ રક્ષણ સાધી શકે છે. સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ આ આખો ક્રમ એક જ વસ્તુ સૂચવે છે કે માનવી અહિંસાને જેમ જેમ વિસ્તાર જાય છે તેમ તેમ તે વધારે સારું રક્ષણ મેળવતા જાય છે.

Page #11

અહિંસા-સંસ્કૃતિમાં તેનું સ્થાન ૩૩૯
આ અહિંસાને વિકાસક્રમ માનવજાતની સાચી સમૃદ્ધિમાં છે શો વધારે કરે છે તે પણ આપણે સહજ જોઈ લઈએ. કુટુંબ માણસને રસવૃત્તિ, પ્રેમશૌર્ય, અને વાત્સલ્ય આપે છે. ગોત્રભાવના પૂજ્યભાવ, વ્યવસ્થા, આજ્ઞાધારકપણું અને સંસ્કાર પરંપરા-tradition આપે છે. સાથે સાથે કુટુંબે આપેલા ગુણ પિતે કાયમ રાખે છે તેટલું જ નહિ પરંતુ તેમને વિસ્તૃત કરે છે. ગોત્રમાંથી જાતમાં સંકળાતાં માનવજાત સ્થિરતાને પામે છે; રાજ્ય, કાયદા, શાસનતંત્ર વગેરે મેળવે છે; કલા અને તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે અને એક વ્યવસ્થિત મહાન માનવ
મૂહ તરીકે રહેણીકરણીની ઉચ્ચતા અને ભાવના જાગ્રત કરી રક્ષણ અર્થે માત્ર બળ નહિ પરંતુ સંસ્કાર અને સભ્યતાનો બહુ જ ઉપયોગ કરવાની પાત્રતા મેળવી લે છે. એ પાત્રતા માંથી જ માનવપ્રજાએ વિકાસની મહા ફલંગ ભરેલી છે. જે માનવી એકલે હેત, માત્ર કસુંબી હોત, ફક્ત ગોત્રમાં જ ગોઠવાઈ રહ્યો હોત તો તે ન સિદ્ધ કરી શકત.
જાતમાંથી વિકાસ પામતે માનવી પ્રજાકક્ષાએ આવી પહોંચે છે. કુટુંબ, ગોત્ર એ બંનેમાં જે એક લેહીની માન્યતા હતી તે માન્યતા આખી જાતમાં ફેલાય છે ત્યારે આપણો વિકાસક્રમ આપણને વિરપૂજા, પૂર્વજ પૂજા, પ્રકૃતિપૂજા જેવાં એકતાનાં તો, ભાષા અને ભૂમિ તેમ જ જાતિ-અભિમાન અર્પે છે. અને આખી જાતને એક કુટુંબ તરીકે ગણવાના પાઠ આપણને શીખવે છે. કુદરતને સંબંધ, જન્મ, મૃત્યુ, પૂર્વજોનાં સંસ્મરણો એ સઘળું એક વ્યાપક તત્ત્વજ્ઞાનમાં ગોઠવાઈ જાય છે, અને એક જાતધર્મ પાળી પ્રજાનાં સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. પ્રજાની કક્ષાએ પહોંચતાં આપણને પ્રાપ્ત થયેલે ધર્મ આપણી જાતને, આપણી ભૂમિને અને આપણું ભ્રાતૃભાવને ખૂબ વિસ્તૃત સ્વરૂપ આપે છે અને વ્યાપક રક્ષણની ભાવના આખી પ્રજા ઉપર ફરી વળે છે.
એક જ જાતિમાં રહેતા પ્રત્યેક મનુષ્યને ભાલા અને તલવારની અણીથી પિતપોતાને ન્યાય ચૂકવવાની છૂટ મળી હોત તો સમાજનું બંધારણ રચાયું જ ન હોત. હિંસકવૃત્તિને દાબી પિતાની જાતમાં ગણાતી પ્રત્યેક વ્યક્તિ પ્રત્યે માનવીએ બંધુભાવના વિકસાવી ન હેત તે વિવિધ જાતિઓના સંગઠ્ઠનમાંથી પ્રજાભાવના ખીલવવી અશક્ય બનત. યુગયુગથી હિંસાનો નિષ્ફળ અખતરો કરતો મનુષ્ય જાણે અજાણે અહિંસાની કિંમત સમજતો જ જાય છે, અહિંસામાં પોતાના સ્વાર્થને ઓળખતો જાય છે. સ્વાર્થ ખાતર પણ હિંસાની વધારે અને વધારે સાંકડી મર્યાદાઓ બાંધી અહિંસાને લંબાવવામાં તે પોતાનું રક્ષણ સચોટ રીતે જોઈ શકે છે. હિંસાને અળગી કરતાં તે અનેક માનસિક સમૃદ્ધિ પામતો જાય છે એ પણ તે ભૂલી શકે એમ નથી.
આમ વ્યક્તિત્વના મધ્ય બિંદુથી ધીમે ધીમે ચારે પાસ ફેલાતી અહિંસાએ પ્રથમ કુટુંબ, પછી ગોત્ર, તેમાંથી જાત અને તેથી આગળ વધતાં પ્રજાના સમૂહને પિતાની મર્યાદામાં સ્વરક્ષણના સિદ્ધાંત ઉપર જ લાવી મૂક્યા છે. અહિંસાના વિજય સર્વદા શાન્ત, સૌમ્ય અને છતાં ભારે અસરકારક હોય છે. હિંસાના વિજયની માફક તેમાં રુધિરની રતાશ નથી. મૃત્યુને આર્તનાદ નથી અને નશાબાજ જે ઉદ્ધત અસ્થાયી આનંદ નથી. ઢોલ વગડાવીને, ઢઢેરો પીટાવીને, ધજાઓ ફરકાવીને કે જયનાદો લાવીને અહિંસા પિતાને વિજય જાહેર કરતી નથી. પોતાના વિજયચિહ્ન તરીકે અહિંસા વગર બોલે કુટુંબ સરખી સંસ્થા ખીલવે છે, કાઈટ કે બુદ્ધ સરખા માનવદે આપણું વચમાં ઉપજાવે છે; રામાયણ સરખાં કાવ્ય કેઈની ક૯૫નામાં ઉધાડે છે, વીણું સરખું વાજિંત્ર જગત આગળ ધરે છે, ગીતા

Page #12

ઉ૪ - સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ સરખું ગંભીર તત્વજ્ઞાન કેઈની પાસે ગવરાવે છે અગર ઈલેરા કે અજન્તાની વછાટમાંથી અદ્દભુત માનવમૂર્તિઓ કોતરાવી આપે છે. આ બધાં વિજયચિહ્નો ઊભાં કરીને પણ અહિંસા એમ કહેતી નથી કે તેણે જ આ સઘળું કર્યું.
આને અર્થ ભાગ્યે જ કોઈ એમ કરે કે એક જાત બીજી જાત સાથે અને એક પ્રજા બીજી પ્રજા સાથે હિંસારહિત ભાવ રાખી રહેલી છે. રાજ્યસત્તા, ધર્મસત્તા વગેરેને નામે જગતને શરમાવનારા અનેક ખૂનખાર ઝઘડાઓ થયા છે. રાજ્યધર્મ અને પ્રજાને નામે મનુષ્ય પિતાના પાશવ સ્વભાવનું ખૂબ પ્રદર્શન કરાવ્યું છે. છતાં એટલું તે ચક્કસપણે સમજી લઈએ કે રક્ષણ અર્થે માનવીએ અહિંસાને આશ્રય લઈ કુટુંબ મેળવ્યું, ગોત્ર મેળવ્યું, જાત મેળવી અને પ્રજા મેળવી. જેમ કુટુંબને એક માણસ હિંસા દ્વારા પિતાની ઉન્નતિને અવકાશ જોઈ શકતા નથી, તેમ એક પ્રજામાં ગોઠવાઈ ગયેલે માનવસમૂહ પણ પરસ્પરની હિંસાહારા પાતાની ઉન્નતિની શક્યતામાં માનતા નથી. કુટુંબી બનવું હોય તે હિંસા છોડ કુટુંબરક્ષણ મળે. એ જ પ્રમાણે સમગ્ર પ્રજાનું રક્ષણ જોઈતું હોય તે પ્રજાની વ્યક્તિએ વ્યક્તિ પૂરતી હિંસા અવશ્ય વર્વ કરવી જોઈએ. અંદર અંદર હિંસા કરનાર કુટુંબી કે પ્રજાજન કુટુંબ કે પ્રજાનું રક્ષણ પામતો નથી. તેને પ્રજાનું રક્ષણ જોઈતું હોય તે એક જ શર્ત કે તેણે પોતાના પ્રજાસમૂહ પરત્વેની હિંસા વન્ય કરવી.
આથમતા સૂર્યને–
મહેન્દ્રકુમાર દેસાઈ [ચન્દ્ર! જરા જતાં જતાં તે બાપુ! ભ—એ ઢાળ] સૂર્ય! અસ્ત થાતાં પહેલાં તે ઘડી થોભ.
ક્ષિતિજ-કેર હું સજાવું
રંગ સોનલે મઢાવું અસ્ત થાતાં પહેલાં તે ઘડી થોભ.
પુષ્પ પાંખડીની માળ ગૂંથી રાખી,
મીઠી હૈયાની હેતગ્રન્થી બાંધી; મારી પૂજાની વેળ ના વીતાવું, વધાવું હું, સૂર્યદેવ !–
રૂપરંગ મધુરાં ના લસી રહ્યાં,
રસ-ગંધનાં ઊંડાણ ના ભલે રહ્યાં . માત્ર યાચું, પૂજનમાંહી સ્થાપું આ અર્થ હું, સૂર્યદેવ!
સમગને સમય આ વહી જશે,
મારા મનની મુરાદ સૌ રહી જશે, ખીલ્યું જીવન જે સ્વાર્પણને સારૂં, તે વારૂં હું, સૂર્યદેવ

Page #13

અંતિમ સંગીત
પંકજ
" નાવિક, આપણે કયાં જઇએ છીએ ?”
‘દેવ, આપણે પાતાલ દ્વિષપુંજો તરફ જઇ રહ્યા છીએ.’
પ્રેમ, ત્યાં જવાથી શું લાભ થશે?'
દૈવ, લાભ કે હાનિને વિચાર હું કરી શકતા નથી. હું તે ફક્ત સમ્રાટની આજ્ઞાનું પાલન કરૂં છું.’
* સમ્રાટને પાતાલ દ્વિપકુંજો તરફ મને મોકલવાનું શું કારણ મળ્યું?
દેવ, એ બધી વિગત પાતાપપુંજમાં રહેતા આપણે ત્યાંના સેન્રી ધર્મચંદ્ર આપશે.' તૂતક પર ઊભા રહી વાતા કરતા નાવિકે એકાએક દૂરથી એક નાકાાત આવતું જોયું. તે ચમકીને મેલ્યા, ‘ કર્ણદેવ, તમે જરા ઊભા રહેા, હું મારૂં દૂરદર્શક યંત્ર લઈ આવું.’
નાવિક નીચે ગયા અને કર્ણદેવ ચૂપચાપ તૂતક પર ફરવા લાગ્યા. કર્ણદેવ ઉયિનીતા વાસી હતા અને એક સમર્થ ગાયક અને વાજિંત્રકાર હતા. તેના સંગીતમાં હ્રદય હતું અને વ્યથા હતી. એ સંગીત સાંભળવા માટે પશુપક્ષી પણ એકતાન થતાં. પ્રકૃતિ પણ શાંતપણે એના સંગીતને સાંભળતી. લાકવાયકા તા એને અનેક દિવ્ય ગુણાથી વિભૂષિત કરતી હતી. ક્રાઇ કહેતું કે એ સંગીતના ધ્વનિથી રાજપ્રાસાદને ભૂમિ પર પાડી શકતા હતા ત્યારે ક્રાઇ કહેતું કે તેાકાને ચઢેલા દુર્દાત મહાસાગર પણ એનું સંગીત સાંભળી શાંત થઇ જતા. એણે પેાતાની કળા પ્રતિષ્ઠાનના દરબારમાં રજૂ કીધી. સર્વે એની કળા પર મુગ્ધ થઈ ગયા. એકાએક એક દિવસે કર્ણદેવને સમ્રાટ તરફથી આજ્ઞા મળી કે, ‘તેણે અશોક નાવિકની નૌકામાં પ્રયાણ કરવું.' સમ્રાટની આજ્ઞાને માન આપી તે નૈકામાં ખેડે,
કણુ દેવે તૂતક પર ઊભા રહી તે આવતા નાકાપાતને ધારીને જોવાની ચેષ્ટા કીધી. થાડીવારે અશાક પણ નીચેથી દૂરદર્શક યંત્ર લઇને આવ્યા.
‘દેવ, આપણે ધણા ખાટા ફસાયા છીએ. આ ા મૂર રાક્ષસેાનું નાકાપાત છે, ’ શું કહે છે? '
દ્વા દેવ, એ જ મૂર્રા સમુદ્રમાં ભગવાન કૃષ્ણના સમયથી ઉત્પાત કરે છે. તે સમયે ભગવાન કૃષ્ણે એમના ભારે સહાર કીધા હતા, પરંતુ એ પુનઃ દુષ્ટતા કરવા લાગ્યા છે.'
' પણ હવે શું થશે?'
* ધ્રુવ, શાક ક્ષત્રિય છે, સંગ્રામથી બ્હીતેા નથી. જુઓ હું મારા માણસાને તૂતક પર ભેગા કરૂં છું. '
અશેકે રણશીંગડું કાઢી વગાડયું, સર્વે નાવિકા અને નૈકાના રક્ષકા તૂતક પર એકઠા થઈ ગયા. અશાક ખેલ્યા, · ભાઇ, આજે આપણા નૌકાપાત પર આક્રમણ કરવા
:

Page #14

૩૪૨ - સુવાસ: જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ મૂરો આવી રહ્યા છે. આપણે પ્રતિષ્ઠાનની કીર્તિને કલંક લાગવા દેવું નથી. ભારત નું પ્રથમ મૂરોને ચેતાવી દે કે આ નૌકા પ્રતિષ્ઠાનના સમ્રાટ સાતવાહનની છે.” - ભરતે નમન કરી એક શર પિતાના ધનુષ્ય પર ચઢાવીને માર્યું. એ શરમાં પ્રતિષ્ઠાનનું રાજચિન્હ હતું.
સામી નૌકામાંથી બીજું શર આવ્યું. અશકે તે ઉપાડી જોયું અને બોલ્યા, “આ નૈકાપિત આપણી અવગણના કરી યુદ્ધ માગે છે. ભરત, આક્રમણ શરૂ કરો અને બતાવો કે હજુ પણ પ્રતિષ્ઠાનના વાસીઓ પિતાના નૈરવની રક્ષા કરી શકે છે.”
સામસામાં શો છૂટવા લાગ્યાં. પરંતુ સામી નૌકાપતની પાછળ બીજી સહાયક નૈકાત આવી પહોંચતાં અશોકની ધીરજ ખૂટી. એકાએક એક આગ્નેયાસ્ત્ર પ્રતિષ્ઠાનની નૈકામાં આગ લગાડી. પુષ્કળ ધાંધલ થવા લાગી અને જોતજોતામાં સામેની નૈકાના યોદ્ધાઓએ આવી અશોક અને તેના અન્ય સાથીઓને બંદી બનાવ્યા.
દેવ, આજે બંદી અવસ્થામાં મારે કબૂલ કરવું પડે છે કે સમ્રાટની ઈચ્છા પ્રથમ પાતાલ અને પછી પારસદેશમાં તમારી કળાને પરિચય કરાવવાની હતી.”
પરંતુ મને સ્પષ્ટ કહ્યું કેમ નહીં ?
ના, એમાં એક કારણ હતું. સમ્રાટની ઈચ્છા એ વાત ગુપ્ત રાખવાની હતી, અને પાતાલમાં પહોંચ્યા પછી ત્યાંના સમર્થ ગાયક જયદ્રથની સામે તમને સ્પર્ધામાં ઉતારવાના હતા.'
‘શું જયદ્રથ એક મહાન સંગીતજ્ઞ છે?'
“હા, એની કીર્તિ સર્વત્ર ગવાય છે. એ સાગરના તરંગને પણ પોતાના સંગીતથી માહી શકે છે, અને મહાસાગરના જળચરોને મંત્રમુગ્ધ કરી શકે છે.”
કંઈક ચૂપ રહ્યા પછી કર્ણદેવ બોલે, “હા, મારી પણ ઈચ્છા તેની સામે સ્પર્ધા કરવાની થાય છે; પરંતુ હવે તે આપણે બધા બંદી છીએ.'
એક પ્રહરીએ આવી બંદીગૃહ ઉઘાડયું અને બોલ્યો, “બંદીઓ જે પ્રતિષ્ઠાનથી તમારા છટકારાને માટે એક લક્ષ મુદ્રા એક માસમાં નહીં આવશે તો તમારે જળસમાધિ લેવી પડશે. તમે પ્રતિકાન પત્ર લખી આપે તે ત્યાં પહોંચાડવામાં આવશે.'
સર્વે ચૂપ રહ્યા. અશોક કંઈક વિચાર કરી બોલ્યા, ‘વારુ, હું પત્ર લખી આપું છું.”
• “અશોક, પ્રતિષ્ઠાનથી મુદ્રા આવી લાગતી નથી અને હવે ત્રણ દિવસ શેષ રહ્યા છે.'
હા દેવ, આપણે શુભ મુહૂર્તમાં નીકળ્યા ન હતા. દેવ, તમે કંઈ ન કરી શકે ?” હા, કરી શકે એમ છું; પરંતુ એમાં મારી એક ઈચ્છા અપૂર્ણ રહી જશે.” કઈ ઈચ્છા ?' જયદ્રથને પરાસ્ત કરવાની.'
આપણી સ્વતંત્રતા મેળવવામાં કદાચ મારું મૃત્યુ થાય એમ પણ સંભવિત છે.”
અશક એક અજ્ઞાત ભયથી કંપી ઊઠ્યો. થોડીવારે બોલ્યો, “દેવ, એ બનશે નહીં. તમારા વગર એ સ્વતંત્રતા અમને પાચન થશે નહીં.”

Page #15

અંતિમ સંગીત ૩
એકાએક દ્વાર ખૂલ્યું અને પ્રહરી બોલ્યો, “પ્રતિષ્ઠાનથી આજે પણ મુદ્રા આવી નથી અને હવે પરમ દિવસે અમારા નવમેધ યજ્ઞની પૂર્ણાહુતિ થશે.”
સમસ્ત રાત્રિમાં બંદીગૃહમાં ગડમથલ થઈ રહી હતી. કર્ણદેવ એક પ્રબળ ઠંધ અનુભવી રહ્યો હતો. એકાએક તે બોલ્યો, “અશક!”
દેવ, શું કહે છે?”
‘જો હું તે ઉપાય અજમાવું છું. મારું મૃત્યુ કદાચ થશે, તે મારા મૃતદેહને પણ સાચવીને પાતાળ લઈ જજો, અને જયદ્રથને દેખાડીને કહેજો કે કર્ણદેવનું શરીર આ છે અને આત્મા અનંતનું સંગીત સાંભળવા તન્મય બન્યા છે.'
દેવ શું મૃત્યુ અવશ્યભાવિ છે?'
હા, કારણ કે હું આ નિશાચરોની પાસે વીણા વગાડવાની રજા માગવાને છું. હું જે સંગીત સંભળાવીશ તેમાં એ બધા મત્ત થઈ જશે. તમે સર્વે પણ તેમ જ થશે. એમની એ મૂછને લાભ લઈને મારે એમને નિઃશસ્ત્ર કરવા છે. જુઓ એ સંગીતના ગાવા પછી વીસ ઘટિકા પછી મને મૂછ આવશે. એ જ મૂછ કદાચ મૃત્યુમાં પણ ફેરવાઈ જાય.'
દેવ એને કંઈ પ્રતિકાર નથી ?'
હા, જો એ મૂછિત અવસ્થા ત્રણને સાઠ ઘટિકા રહે તે કઈ સંગીત મારામાં ચેતના પુનઃ આણી શકે છે.’ | સર્વે ચૂપ રહ્યા. કર્ણદેવ બોલ્યો, “અશોક, જો આ મારું અંતિમ સંગીત થાય તે બસ વિદાય લઉં છું.'
બંદીજનો સર્વે કકળી ઊઠયા. પરંતુ ઉપાય હતે નહીં. સર્વે આંસુભરી દષ્ટિએ કર્ણદેવને જોઈ રહ્યા.
સાગરદસ્યઓના અધિપતિ, આજે તમે મારા કેદી છે અને હવે તમારી આહુતિ આપવાની છે” અશોક બોલ્યો.
ભલે, તમે અમને સમુદ્રમાં નાંખી દે, પરંતુ જે દિવ્ય સંગીત અમારા કર્ણપટ પર સંભળાયું છે તેને માટે તે તમને ધન્યવાદ આપ ઘટે છે. કર્ણદેવની મૂછ પણ કદાચ મૃત્યુમાં ફેરવાઈ જાય એવી વાત જ્યારે મેં સાંભળી ત્યારે મારું પણ મને મૂંઝાઈ ગયું છે.”
“અસ્તુ, પરંતુ એને ઉપાય અમે કરી રહ્યા છીએ. જોઇએ કદાચ જયદ્રથ એ કાર્યમાં સફળ થાય.' , “શું કહે છે? તમે પાતાળ સુધી ક્યાંથી પહોંચી શકશે ?”
હા, ત્યાં પહોંચતાં એક સપ્તાહ થઈ જશે. જોઈએ કેમ થાય છે.'
કંઈક વિચારી દસ્યુપતિ બોલ્યો, ‘વારૂ, કર્ણદેવને ખાતર હું તમને એક શીધ્ર પહોંચવાનો રસ્તો બતાવું છું. તમે પાતાળ પહોંચ્યા પછી અમને સમુદ્રમાં પધરાવજો.’
અશોકને લાગ્યું કે દસ્યુપતિ સત્ય કહી રહ્યો હતો. તે બોલ્યો, “વારૂ, તમારી સહાયતા જે અણમેલ થઈ જશે તે અમે તમને મુક્તિ આપશું.'
પાતાળના બંદરે પ્રતિષ્ઠાનની નૈકાઓ આવી એ વાતને ફેલાતાં કંઈ વાર લાગી નહીં, અને એ નકાને દસ્યુઓએ લુંટી હતી એ વાત પણ જાહેર થઈ ગઈ. એ જ નૈકામાં પ્રતિષ્ઠાનને પ્રસિદ્ધ સંગીત મૂર્થિત પણે છે, જાણ ઘણુને આશ્ચર્ય થયું. અશોક તાબડ જ્યદયને ઘેર આવ્યો અને બોલ્યા, દેવ, કર્ણદેવનું નામ તમે સાંભળ્યું હશે ?”

Page #16

૩૪૪ સુવાસ જાન્યુઆરી ૧૯૪૧
હા, શું તે આવ્યા છે ?' “હા આવ્યા છે, પરંતુ મૂર્ણિત અવસ્થામાં.”
કેમ! શું થયું ?”
અશે કે સર્વ વિગત કહી અને બોલ્યો, “દેવ, કર્ણદેવનું જીવન બચાવવા માટે દસૃપતિ પણ મરણિયે બની સમુદ્રના તરંગો સાથે લડે છે. અમને આશા છે કે એમની મૂછ તમે દૂર કરી શકશે.” - જયદ્રથ થંડી વાર ચૂપ રહી બોલ્યો, “પરંતુ એ કાર્ય પણ મહાન અને ગંભીર છે. એમાં મારા જીવને પણ જોખમ છે.'
અશોક ચૂપ ઊભો રહ્યો. તેની આંખમાં આંસુ ભરાઈ આવ્યાં અને બે, ત્યારે કર્ણદેવની મૂછ મૃત્યુમાં ફેરવાઈ જશે ?”
જયદ્રથ ચૂપ હતો.
દેવ, સંગીતથી મંત્રમુગ્ધ થતા સર્વેને સાંભળ્યા છે, પણ મુછિત પ્રાણીને સચેતન થતાં નથી સાંભળ્યાં. એ સંગીતની આશાએ અમે પાતાળ જીવના જોખમે પણ આવ્યા છીએ, અને આજે આમ નિરાશ થવું પડશે એની આશા ન હતી.”
શું કરું, હું લાચાર છું.’ શું તમે ભયથી લાચાર છે કે ઈર્ષાથી લાચાર છે?” “તમારા પૂછવાને હેતુ શું છે?”
જે તમે તમારા જીવને જોખમ ધારીને ભય પામો છો તે કર્ણદેવ તમારા કરતાં વધારે ચડિયાતા છે, જેમણે પિતાને દેહ અન્ય મનુષ્યોના રક્ષણ માટે અર્પણ કરી દીધે, અને કર્ણદેવ પુનર્જીવિત થઈ તમને સ્પર્ધામાં હરાવશે એ ઈર્ષાથી તમે જે એ કાર્ય નહીં કરતા છે તે પણ તેમાં કર્ણદેવ તમારા કરતાં ચડિયાતા છે એ વાત પુરવાર થઈ જાય છે.”
જયદ્રથના મનમાં પ્રબળ વિટંબણાઓ ઉત્પન્ન થઈ. થોડીવારે તે બોલ્યો, “ચાલો, હું આવું છું.”
જયદ્રથનું સંગીત ચાલુ થયું. સર્વે ચૂપ બેઠા. પ્રકૃતિ પણ તેના સંગીતને સાંભળવા જાણે એકતાન થઈ હોય તેમ શાંત થઈ ગઈ. જયદ્રથની આંગળીઓ વીણાના તારની સાથે શ્રોતાઓની હૃદયતંત્રીના તારે પણ હલાવતી હતી. થોડીવારે કર્ણદેવના શરીરમાં હલનચલન થવા લાગ્યું અને જયદ્રથનું સંગીત વધારે મર્મસ્પર્શી અને ધીમું થવા લાગ્યું. એકાએક કર્ણદેવ બેઠે થઈ ગયે પણ સંગીત બંધ પડી ગયું. સર્વેએ દેડીને જોયું તે જયદ્રથનું શરીર નિજીવ થઈ ગયું હતું અને એના મુખમાંથી રક્તની ધારા વહેતી હતી.
કર્ણદેવે ઊઠીને જયદ્રથના શબ પાસે આવી તેની ચરણરજ લીધી અને બોલ્યો, “મારું અંતિમ સંગીત પણ આવા સત્કામાં થાઓ એ જ પ્રભુ પાસે પ્રાર્થના છે.'
થોડીવાર તે જયદ્રથના મુખ તરફ જઈ રહ્યો અને પાછા વળી અશોકને કહ્યું, “અશક, સ્પર્ધામાં જ્યદ્રથદેવ મને હરાવી અનંતને રસ્તે જઈ ચૂક્યા છે. હાય, એ પરાજયને હું કેમ સહન કરી શકીશ !”
મહાન સંગીતાની આખોમાંથી આંસુ નીકળી મૃત સંગીતાના રામાં મિશ્રિત થઈ પાતાલભૂમિની પૃથ્વીનું સિંચન કરતાં હતાં.

Page #17

વિશ્વામિત્ર, શ્રી હર્ષ, ભૂવડ, યશવર્મા, આમ, ભેજ, ગોવિન્દચન્દ્ર ને જયચન્દ્ર સમા પૃથ્વીપતિઓ
અને વિશાખદત્ત, બાણ, મયૂર, દિવાકર, ભવભૂતિ, વાકપતિરાજ, સિદ્ધસારસ્વત, રાજશેખર ને હર્ષ સમા સાહિત્યસ્વામીએથી અલંકૃત બનેલું–
આર્યાવર્તનું એક સમયનું પાટનગર કનોજ
ચીમનલાલ સંઘવી
કુશના પાટવીકુમાર કુશનાભ નૃપતિએ મહદય નામે એક ભવ્ય નગર વસાવેલું. તે નગરના મનહર ઉદ્યાનમાં એક સમયે તે નૃપતિની સ્વરૂપવતી કન્યાઓ ક્રીડા કરતી હતી. તે પ્રસંગે તેમના સન્દર્ય પર મેહી પડેલ પવનદેવે તેમના સમક્ષ લગ્નની માગણી મૂકી. પણ તેજસ્વી રાજકન્યાઓએ તે માગણીને તુચ્છકારી કાઢી. પવન ખીજાયો. તેણે તરતજ પિતાની અલૌકિક શક્તિના પ્રભાવથી તે કન્યાઓને કુબડી બનાવી દીધી. ત્યારથી તે નગર કન્યા-કુન્જ અથવા કાન્યકુન્જના નામે ઓળખાયું. સમય જતાં કાન્યકુબ્ધનું ટૂંકું રૂપ કનોજ થઈ ગયું. કુશ અને કુશનાભની સ્મૃતિમાં તે નગર શિક, કુશસ્થલ કે કુશીનગરના નામે પણ ઓળખાય છે. કલ્યાણના પ્રતીક તરીકે તે કલ્યાણકટક કહેવાતું. મહાભારતના સમયમાં તે નગરમાં ગાધી નામે પરમ પવિત્ર ને પ્રજાપાલક રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેના સંસ્મરણમાં તે નગરને ગાધીપુર નામ અપાયેલું.
ગાધી રાજા ઇંદ્રના ઉપનામથી ઓળખાતું. તેને વિશ્વામિત્ર નામે પુત્ર ને સત્યવતી નામે પુત્રી હતી. સત્યવતીના રૂપ પર મહેલા ભૂગુ ઔર્વ ઋષિના પુત્ર રીસિકાએ તેના હાથની માગણી કરતાં ગાધી તે નકારી ન શક્યો. પરિણામે સત્યવતી ઋષિકુલમાં ચાલી ગઈ. ત્યાં તેણે જમદગ્નિ નામે પુત્રને જન્મ આપ્યો. તે જગદગ્નિના તેજસ્વી પુત્ર પરશુરામે ક્ષત્રિયોને સંહાર કરીને બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિય લેહીના સંમિશ્રણનું દર્શન કરાવ્યું.
કને જના સિંહાસને ગાધી પછી વિશ્વામિત્ર વિરાજ્યા. તેમનામાં શક્તિ, સંસ્કાર ને તેજનું અપ્રતિમ એકીકરણ થયેલું હતું. તેમણે પૃથ્વી પર સાક્ષાત સ્વર્ગ ઉતાર્યું. પણ એક સમયે વસિષ્ઠ ઋષિની ગાય નદિનીનું હરણ કરવા જતાં જ્યારે તેમને બ્રહ્મતેજ આગળ પાછા પડવું પડયું ત્યારે સિંહાસન તેમને અકારું થઈ પડયું. તેમણે બ્રહ્મર્ષિ બનવાનો નિશ્ચય કર્યો ને અપૂર્વ આત્મસામર્થ્યથી તેમણે તે નિશ્ચય પાર પાડશે.
તે પછી કાજના ઇતિહાસ પર કંઇક તિમિરપટ પથરાય છે. ભગવાન બુદ્ધ સ્વર્ગમાંથી પાછા ફરતાં કને જમાં ઊતરેલા એટલી જ પ્રાચીન સમયની નોંધ મળે છે. તેમ છતાં વ્યાકરણ, કેશ કે સાહિત્યને લગતા અન્ય પ્રાચીન ગ્રન્થમાં, એક યા બીજે પ્રકારે, કાન્યકુન્જની સ્મૃતિ તે જળવાઈ જ રહી છે.

Page #18

૩૪૬ સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧
વિક્રમની છઠ્ઠી સદીના મધ્યભાગમાં ત્યાં, મોટે ભાગે મર્ય રાજવંશમાંથી જ ઊતરી આવેલા, મૌખરી રાજવંશને હરિવર્મન રાજા રાજ્ય કરતું હતું. તેના સમયમાં કાજે ભારતીય જીવન-ઘડતરમાં સુંદર ફાળો નોંધાવેલો. તેની પછી અનુક્રમે આદિત્યવર્મન, ઈશાનવર્મન, સર્વવર્મન ને અવન્તીવર્મને તે પ્રદેશ પર શાસન ચલાવ્યું. “મુદ્રારાક્ષસ” ને પ્રખ્યાત કર્તા વિશાખદત્ત અવંતીવર્તનના આશ્રયે રહેલો.
અવંતીવર્તનની પછી સહવર્મન કાજના સિંહાસને આવ્યો. તેનાં લગ્ન થાણેશ્વરપતિ પ્રભાકરવર્ધનની કુંવરી રાજયશ્રી વેરે થયાં.
વર્ગનેના આ શાસનકાળ દરમિયાન માળવાના ગુપ્ત રાજવંશીઓએ કનેજ પર કાબૂ મેળવવા મથામણ કરેલી, પરંતુ તેમાં તેમને પાછા પડવું પડેલું. હવે ગ્રહવર્ગને લગ્નસંબંધથી થાણેશ્વર સાથે મૈત્રી સાંધતાં ગમોને માટે કાજ એક ભયસ્થાન થઈ પડયું. પરિણામે માળવાના દેવગુપ્ત કનેજની વિરૂદ્ધમાં ગડ (બંગાળ)પતિ શશાંક સાથે કરાર કર્યો. તે સંવત ૬૬૨ માં પ્રભાકરવર્ધનનું મૃત્યુ થતાં પશ્ચિમેથી દેવગુપ્ત ને પૂર્વેથી શશાંકે એકસાથે કનીજ પર આક્રમણ કરી એક ભયંકર યુદ્ધમાં પ્રવમનને હણી નાંખ્યો ને તેની રાણી રાજ્યશ્રીને કેદ કરી.
' પ્રભાકરવર્ધનને રાજ્યવર્ધન ને હર્ષવર્ધન નામે બે કુમાર હતા. પ્રભાકરવર્ધનના મૃત્યુ પ્રસંગે યુવરાજ રાજ્યવર્ધન સરહદી દૂણે સાથે યુદ્ધમાં સંકળાયેલે હતા. થાણેશ્વર પાછા ફરતાં તેને પિતાનું મૃત્યુના સમાચાર મળ્યા. શોકમગ્ન રાજ્યવર્ધને હર્ષને રાજ્ય સેપી સંન્યાસી બનવાની ભાવના દર્શાવી. પરંતુ એટલામાં ગ્રહવર્મનને વધના ને રાજ્યથી કેદ થયાના સમાચાર આવ્યા. તે રાજ્યવર્ધન તરતજ સંન્યસ્તને બાજુએ મૂકી, હર્ષને રાજ્ય સોંપી, સેનાપતિ ભંડીને સાથે લઈ, દશ હજાર ઘોડેસ્વાર સાથે દેવગુપ્ત સામે ધસી ગુ.
તેણે માળવસૈન્યનો ઘાણ કાઢી નાખ્યો. પણ શશાંકે તેને પોતાના તંબુમાં હેત ને ત્યાં કપટથી તેનું ખૂન કરાવી નાંખ્યું. પછી સેનાપતિ ભંડીનું ધ્યાન બીજે દેરવાને તેણે રાજ્યશ્રીને કેદમાંથી છોડી તેને વિંધ્યાચળ બાજુ રવાના કરી દીધી.
રાજયવર્ધનના ખૂને થાણેશ્વર-કનેજ ને ગડ વચ્ચે ભયંકર શત્રુતાનાં બીજ વાવ્યાં. થાણેશ્વરમાં એ સમાચાર પહોંચતાં કમકમાટી પ્રસરી ગઈ. તરતજ હશે રાજદંડ હાથમાં લીધે ને તે કનેજ પર પંજો જમાવી બેઠેલા શશાંકની સામે ધસી ગયો.
શશાંકના વધતા બળથી પ્રાજોતીષ (આસામ)ના રાજા ભાસ્કરવર્તનને ભય પેદા થયો હતો. પરિણામે શશાંક સામે ધસતા હર્ષ પ્રત્યે તેણે મિત્રતાને હાથ લંબાવ્યો ને હર્ષ તે તરતજ સ્વીકારી લીધો.
હર્ષ ઝડપથી કુચ કરીને થોડા જ દિવસમાં માળવસૈન્ય પર કાબૂ જમાવી બેઠેલા બંડીને આવી મળે. ભડીએ તેને રાજ્ય શ્રી ચિંધ્યાચળના જંગલોમાં હવાના ને તેની શોધ નિષ્ફળ નીવડ્યાના સમાચાર આપ્યા. હર્ષ પિતાના સૈન્યને ગંગાકિનારે ફેરવી બહેનની શોધમાં વિંધ્યાચળ ચાલ્યો. તે જંગલમાં વસતા દિવાકરમિત્ર નામે એક બ્રાહ ભિક્ષુકની મદથી તેણે ચિત્તા પર ચડવાને તત્પર બનેલો બહેનને શોધી કાઢી. બહેને તે પ્રસંગે ભિક્ષણ બનવાને આગ્રહ કરતાં હશે કહ્યું, “હજી આપણે રાજધર્મ બજાવવાના છે, પછી સાથે જ સંન્યસ્ત સ્વીકારીશું.”

Page #19

કને જે ઉર્ક બહેનને લઈ હર્ષવર્ધમ સિન્યને આવી મળે. સૈન્યમાં હર્ષ ફેસશે. સર્વેએ કનોજે પરે ધસાર કર્યો. પરંતું શશાંક તો ભાસ્કરવમન પાછળથી ગૂડ હિલ્લાવશે. એ ભયે કનોજ છેડી ચાલ્યો ગયો હતો, પરિણામે હર્ષે, કોઈ પણ પ્રકારનો સામનાં વિના બહેન સાથે, કમજમાં વિજય પ્રવેશ કર્યો.
આ પ્રસંગે કનોજનો કે સ્વામી નહોતે. કાજમાં મંત્રીમંડળે હર્ષને ગાદી રવીકારવા વિનંતી કરી. હર્ષે પ્રથમ તે આનાકાની કરી પણ પછી બહેન અને પ્રજાના આગ્રહથી તે કબૂલ થયો. તેણે તે વિષયમાં તે યુગના નામાંકિત બધિસત્વ અવલોકિતેશ્વરની સલાહ પૂછી. અવલોકિતેશ્વરે તેને સિંહાસન પર પગ ન મૂકવાની ને કનેજિના મહારાજાને ઇલકાબ ન ધારણ કરવાની શિખામણ સાથે ગાદી સ્વીકારવા અનુમતિ આપી. હર્ષે તે શિખામણ માથે ચડાવી ને “શિલાદિત્ય'ના ઉપનામ સાથે તેણે કનાજને રાજદ સ્વીકાર્યો. તે પછી થાણેશ્વર અને કનોજના રાજ્યને જોડી દઈ પટિનગર તરીકે તેણે કનાજને જ પસંદગી આપી.
બોલપણથી કેટલાક બૌદ્ધ ભિક્ષુકેના સંસર્ગમાં રહેવાથી તેને બદ્ધ ધર્મ પ્રત્યે એનું રાગ હતો. કાશ્મીરના એક બૌદ્ધ તીર્થમાં બુદ્ધ ભગવાનનો એક દાંત જળવાઈ રહ્યો છે તેવાં સમાચાર મળતાં તે કાશ્મીરની યાત્રાએ ચાલ્યો. પણ તે દાંત ઉઠાવી જશે એવા ભયે કાશ્મીરના સંઘે દાંત સંતાડી દીધો અને હવને જાત્રાની અનુમતી આપવા પણ ન કહીં. હર્ષે રોષે ભરાઈને લશ્કરી આક્રમણની યોજના ઘડી અને કાશ્મીરપતિએ તેનાથી ગભરાઈને તે દાંત હર્ષને ભેટ છે. હર્ષ તે કને જેલ લઈ ગયો.
તેના સમયમાં નામાંકિત ચીની યાત્રી હ્યુએનસંગ ભારતવર્ષની મુસાફરીએ આવેલો. તે આસામતિ ભાસ્કરવમનના દરબારમાં રહેતો હતો. હર્ષે તેને તેડું મોકલાવ્યું. ઉત્તરમાં, મુસાફર પર મોહી પડેલા ભાસ્કરવામને કહાવ્યું કે, “કહો તે મારું માથું મોકલાવું પણ યાત્રિક તે અહીં જ રહેશે.” હર્ષે ઉત્તર મોકલાવ્યું, “સારું, ત્યારે તમારું માથું મોકલાવી આપે.માથું મોકલવાની તો ભાસ્કરવમનની તૈયારી હતી જ નહિ. એટલે બદલામાં તેણે હ્યુએનસંગને જ હર્ષના દરબારમાં મોકલાવી આપે.
કાશ્મીર અને આસામ પર આ રીતે આડકતરી પ્રભુતા જમાવી હર્ષ માળવા, સિંધ, વલ્લભી, ગાંડ નેપાળ, પ્રયાગ, અહીછત્રા, કસાબી, શ્રાવસ્તી, અયોધ્યા, વારાણસી, ચંપા, કણસુવર્ણ, ઓરિસ્સા વગેરે પ્રદેશ પ્રતિ નજર દોડાવી ને એક પછી એક તે દરેક પ્રદેશને તે પોતાના સીધા કે આડકતરા કાબૂ નીચે લાવ્યો. ને એ રીતે ઉત્તર ભારતવર્ષના સમ્રાટ (સકાઁત્તરાપથપતિ) બની તેણે પિતાને સંવત્સર પ્રવર્તાવ્યો. તે સંવત્સરનાં પ્રમાણ નેપાળના ઇતિહાસમાં સારા પ્રમાણમાં મળી આવે છે.
સંવત ૬૮૮માં હર્ષે દક્ષિણ ભારત પર વિજય મેળવવાને પોતાના સૈન્યને એ દિશાએ દે. પણે ચાલુક્યવંશી પુલકેશી બીજાના હાથે હાર ખાઈને તેને પાછા ફરવું પડયું. તે પછી તેણે સામ્રાજ્ય વિસ્તારવાની લાલસાને તજી દીધી, અને પિતાની બધી શક્તિ જમાવેલ સામ્રાજ્યને વધારે સુદઢુ બનાવવા પાછળ વાપરવા માંડી.
કલા અને સાહિત્યના વિષયમાં હર્ષનું સ્થાન વિક્રમ અને ભાજની લગોલગ છે. તેણે હ્યુએનસંગને બાદશાહી માન સાથે પિતાના દરબારમાં આશ્રય આપેલ. કાદંબરીને જ વિખ્યાત કર્તા બાણ તેને રાજકવિ અને મિત્ર હતા. બાણને તેણે આપેલી મદ એકંદર”

Page #20

૩૪૮ સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ સરવાળો એક અબજ સેનામહોર જેટલો થાય છે. કવિવર મયુર ને માતંગ કવિ દિવાકર પણ તેના આશ્રિત હતા. જયસેન નામના વિદ્વાનને તેણે ઓરિસ્સાનાં એંશી ગામની ચાલુ ઉપજ આપવાની ઇરછા દર્શાવેલી પણ તે વિદ્વાને સંપત્તિ કરતાં ત્યાગને વધુ પસંદગી આપતાં હર્ષ તેને શિષ્ય સમો થઈ રહ્યો. નાલંદા વિદ્યાપીઠને તેણે લાખ્ખનું દાન આપેલું. કલાકારોનું પણ તે એટલું જ સન્માન કરતો. ને કલા-સાહિત્યનો તે કેવળ પૂજારી કે આશ્રયદાતા જ નહતો. તે પોતે પણ મહાકવિ હતા. તેણે રચેલાં ત્રણ નાટકે-રત્નાવલી, પ્રિયદર્શિકા ને નાગાનંદ-નું સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અમર સ્થાન છે.
પ્રવાસી હ્યુએનસંગ ને કવિવર બાણે હર્ષનું, તેના સામ્રાજ્યનું ને તેની પ્રજાનું યથોચિત વર્ણન લખ્યું છે. તે જોતાં જણાય છે કે હર્ષ એક આદર્શ સમ્રાટ હતા. તેની રાજ્યવ્યવસ્થા કુનેહભરી ને પ્રજાહિતવર્ધક હતી. જેમાસાના ચાર મહિના વર્ષને તે બાકી બધું સમય સામ્રાજ્યમાં કરવામાં વિતાવતો. તે સમયે તે દુષ્ટોને દંડવામાં, નિર્દોષને એગ્ય સંરક્ષણ આપવામાં, પ્રજાનાં દુઃખદર્દ દૂર કરી તેમનાં સુખ-સૌભાગ્ય વધારવામાં તેમજ રાજ્યવ્યવસ્થા પર ઝીણી નજર રાખવામાં અહોનિશ પ્રવૃત્ત રહેતા.
સામ્રાજ્યની પ્રજા એકંદરે સુખી, સમૃદ્ધ, સશક્ત ને નીતિમાન હતી. ચોરીને પ્રસંગ જવલ્લેજ બનતે. ધર્મ, કલા અને સંસ્કારનાં વહેણો કદી સૂકાતાં નહિ.
હર્ષના સમયમાં કાજે કેવળ ઉત્તરાપથના જ નહિ, અખિલ ભારતવર્ષના પાટનગર સમી કીર્તિ સંપાદન કરી હતી. સમૃદ્ધિ, સંસ્કાર, ભવ્યતા ને મનહરતામાં તે ઈન્દ્રપુરી સાથે સ્પર્ધા કરતું. શ્રેણીઓ, મંત્રીઓ, સેનાપતિઓ કે કવિવરનાં વિશાળ ભવનની જેમ મંદિરની ગણતરી પણ ત્યાં હજારથી થતી. વિદ્યાપીઠ, વિહારો ને વિદ્વાનોની ત્રિપુટી ત્રિવેણી સંગમ સમી શોભતી.
ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં હર્ષને ઘણો જ રસ હતો. તેના નેતૃત્વ નીચે પાંચ પાંચ વર્ષના અંતરે પ્રયાગમાં એક ભવ્ય ધાર્મિક ઉત્સવ ઊજવાતે. તે ઉત્સવ ૭૫ દિવસ સુધી ચાલને. ને ભારતભરના સંતે, કવિઓ, રાજવીઓ ને લાખો પ્રજાજનો તે ઉત્સવમાં ભાગ લેતાં. ઉત્સવને છેલ્લે દિવસે હર્ષ રાજતિજોરીની બધી જ બચત ને પિતાનાં વસ્ત્રાલંકાર પણ દાનમાં દઈ દે ને રાજયશ્રી બહેન પાસેથી એકાદ ફાટયાતૂટયા વસ્ત્રની ભીખ માગી લઈ તે રાજર્ષિ બનતે ને પ્રભુએ બક્ષેલી ફરજ તરીકે ફરીથી તે રાજકાજમાં પરોવાતે.
કનોજમાં પણ તેણે એ જ એક ભવ્ય ઉત્સવ ઊજવેલે. તે ઉત્સવ પ્રસંગે ત્રણ હજાર બૌદ્ધ ભિક્ષુકે, ત્રણ હજાર જેન મુનિવરે ને બ્રાહ્મણ સંન્યાસીઓ ને નાલંદા વિદ્યાપીઠના
* * કહેવાય છે કે, મયુરની પુત્રી બાણ વેરે પરણાવેલી હતી. એક સમયે રાત્રે પ્રેમકલહમાં તે રીતે ભરાણી અને પરોઢ થવા છતાં રીસ ચાલુ રાખી તે બાણની પ્રાર્થના પ્રત્યે બેદરકાર રહી. બાણ તેને “સુબ્ર” કહીને પગે પડવા જતાં તેણે તેને લાત મારી. નીચેથી પસાર થતા મયૂરે આ કલહ સાંભળે ને તે બોલી ઊઠ, “તેને સુભ્ર નહિ. ચંડી કહેવી જોઈએ.” બાણુપત્ની સાવધ બની ને પુત્રીની પ્રેમક્રીડા અવકનાર પિતા પર કોષે ભરાઈ તેણે તેના પર ઊંચેથી પાનની પિચકારી છાંટી. મયૂરના અંગેઅંગ પર કોઢ ફાટી નીકળ્યો.
બીજે જ દિવસે મયૂરે સૂર્યની અભુત પ્રશંસાથી ભરેલું “સૂર્યશતક રચી એ કોઢ દૂર કર્યો. તે પ્રસંગે મયુરની કીર્તિ વધી ગયેલી જોઈ બાણે પિતાના હાથપગ કપાવી નાંખી, ચંડીદેવીની અદભૂત પ્રશંસાથી ભરેલું “ચંડીશતક' રચી એ હાથપગ પાછા મેળવ્યા,

Page #21

• ૩૪૯
એક હજાર વિદ્વાનોની પરિષદ મળેલી. આ ઉત્સવના વરઘોડામાં અલંકૃત હાથીઓ પર ને મને હર માં શોભતી હજારો સુવર્ણની પ્રતિમાઓ, જુદા જુદા રાજાઓના સેંકડો હાથીઓ, મંત્રીઓ ને સેનાપતિઓના ત્રણસો હાથી, હજારો અશ્વો ને લાખો નરનારીઓ પૃથ્વીના કંઠ સમા કજની આસપાસ મુક્તાહાર જેવાં જણાતાં. એ વરઘોડામાં ભવ્ય રાજહસ્તી પર બેઠેલે હર્ષ મેતી અને સોનામહોર ઉછાળતા.
કલા, સાહિત્ય ને ધર્મની પાછળ આટલે અનુરાગ છતાં લશ્કરી બળને હર્ષે જરા પણ કાચું ન પડવા દોધેલું. શાંતિના સમયે પણ તેની પાસે સાઠ હજાર લગભગનું હસ્તીદળ, એક લાખ ઘેડેસ્વારો ને પાંચ લાખ લગભગનું પાયદળ તૈયાર રહેતું. રાજ્યવ્યવસ્થામાં પણ તે એટલી જ પ્રભુતા દાખવતા. મંત્રીમંડળ ને કર્મચારીઓના તેણે પાડેલા વર્ગ ને તે ઘોરણે ચાલતી સુંદર વ્યવસ્થા આજની રાજસત્તાઓને પણ પ્રેરક નીવડે એવી છે.
પરંતુ વૃદ્ધાવસ્થામાં હર્ષ કંઈક વિશેષ શાંતિપ્રિય બનવા લાગ્યો. તે રાજકર્તાની એ શાંતિ કર્મચારીઓને ઉત્તેજક નીવડી. પરિણામે વિ. સં. ૭૦૩માં તે મૃત્યુ પામતાં દેશમાં બળો ફાટી નીકળ્યો ને અર્જુન નામે એક લશ્કરી મંત્રી સમ્રાટ બની બેઠે.
ચીનના શહેનશાહે હર્ષની સાથે મૈત્રી સાધવાને એક એલચી મોકલેલો. હર્ષના મૃત્યુ પ્રસંગે તે એલચી માર્ગમાં જ હ. તેની પાસે કેટલુંક સૈન્ય હતું. તે સૈન્ય જે કનેજની હદમાં પ્રવેશે તો બીજા હકદારોની સાથે મળી પોતાને નુકશાન પહોંચાડશે એમ માની અર્જુને માર્ગમાં જ તે સૈન્યની કતલ કરાવી નાંખી. પણ એલચી એ કતલમાંથી બચીને ભાગી છૂટયો, અને એવા સ્વરૂપમાં ચીન પાછા ફરવું શરમજનક માની તે નેપાળ ને તિબેટની મદદ મેળવી કજ પર ચડી આવ્યો. અને અર્જુનને હરાવી, તેને કેદ કરી તે તેને ચીનના શહેનશાહની હજૂરમાં લઈ ગયા.
તે પછી હર્ષનું સામ્રાજ્ય પાનાંના મહેલની જેમ તૂટી પડયું. ગૌડના સામંત આદિત્યસેને પિતાને સ્વતંત્ર રાજવી તરીકે જાહેર કર્યો. આસામ પતિ ભાસ્કરવમને કર્ણસુવર્ણ ને તેની આસપાસના પ્રદેશ જીતી લીધે. ને બીજા પ્રદેશે પણ તે તે પ્રદેશની સમીપના રાજવીઓએ ઝડપથી જીતી લઈ પોતાના મુલકમાં ભેળવી દીધા. દક્ષિણના ચાલુક્યોએ પણ તે લૂંટમાં પિતાને ભાગ પડાવ્યો.
તે પછી કને જે ચાલુક્યવંશના આશ્રયે પિતાનું મહત્ત્વ વિકસાવ્યું. આઠમી સદીના મધ્યભાગમાં કાજના સિંહાસને આવેલે ભૂવડ (ભૂદેવ) એક તેજસ્વી રાજવી નીવડશે. તેણે પચાસર પર વિજય મેળવ્યો; ને ધીમે ધીમે કનોજને મહારાજ્ય તરીકેની કીર્તિ તેણે પાછી અપાવી. તેણે પોતાની પુત્રીને પહેરામણીમાં ગુજરાત આપેલું તે જોતાં તે વિશાળ મહારાજ્યને સ્વામી હોવા સંભવ છે.
એક સમયે એક સ્વરૂપવતી રમણ સબંધમાં તેણે કુવિચાર સેવ્યો. પણ રમણીએ તેને યુક્તિથી સન્માર્ગે વાળ્ય. ભૂવડને પશ્ચાતાપ થયો. તેણે રાજગાદી તજી દીધી ને સંન્યાસી બની તે જંગલમાં ચાલ્યા ગયા.
તે પછી મર્ય-મૈખરીઓએ કને જનું સિંહાસન પાછું મેળવ્યું. આઠમી સદીના અંતભાગમાં મૌર્ય થશેવર્માએ પોતાના પૂર્વજોએ ગુમાવેલી કીર્તિ પાછી મેળવી. કને જના રાજ્યને વ્યવસ્થિત કરી તેણે આસપાસનાં નાનાં નાનાં રાજ્યોને જીતી લીધાં. તે પછી તેણે ગૌડ

Page #22

૩ સુવાસ: જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ પર આક્રમણ કર્યું ને તેમાં ગૌડપતિ મરાયો. આ સંગ્રામમાં ગૌડના રાજકવિ વાપતિરાજને કેદ કરી તે તેને કને જ લાવ્યો. વાકપતિરાજે યશોવર્માએ કરેલ શૈડપતિના વધ-પ્રસંગને અનુલક્ષો ગૌડવો” નામે એક રસપૂર્ણ કાવ્ય લખ્યું, ને યશોવર્માએ તેથી ખુશ થઈ તેને મુક્ત કરી કિંમતી ભેટે બક્ષી. ‘ઉત્તમરામચરિત્ર' નામે અમર નાટક લખી યશસ્વી બનેલા મહાકવિ ભવભૂતિને પણ યશવર્માએ સન્માનપૂર્વક પિતાના દરબારમાં રાખેલે. ને આ રીતે યશોવર્માએ કનાજને તેની કીર્તિ, લક્ષ્મી ને સંસ્કારસરિતાઓ પાછી અપાવી.
યશોવર્માને બે મુખ્ય રાણીઓ હતી. તેમાંની સુયા નામે એક રાણીને ગર્ભ રહેતાં બીજી વાંઝણુએ ઠેષથી પ્રેરાઈ થશેવ પાસે, કે કેયીની જેમ પૂર્વના કેઈક વચમની યાદ દેવરાવી, સુયશાને દેશવટે મેકલવાની માગણી મૂકી. યશોવર્માને તે માગણી કબૂલવી પડી. પરિણામે ગર્ભવતી રાજરાણું સુયશા જંગલની ભિખારણું બની. ત્યાં તેણે આમ્રવૃક્ષની છાયામાં આમ નામે એક રાજકુમારને જન્મ આપ્યો. બપ્પભટ્ટસૂરિ નામના એક જૈનાચાર્યે સુયશાને રામસણમાં ભગિનીભાવે આશ્રય આપતાં તે પુત્રની સાથે સુખથી રહેવા લાગી ને રાજકુમારને પણ નાનપણથી જ અભ્યાસની સગવડતા મળી.
સમય જતાં દેવલી રાણી મરણ પામી. ને યશોવર્માએ તરતજ સુયશાને તેના કુમાર સાથે કને જ તેડાવી. પણ તેજસ્વી આમને પિતાની માતા પ્રત્યેનું પિતાનું વર્તન અઘટિત જણાયું. તે અંગે પિતાપુત્ર વચ્ચે સંધર્ષણ જામતાં આમને દેશવટ મળે. આમ ફરી પિતાના મિત્ર ને ગુરુ બપ્પભટ્ટસૂરિ પાસે ચાલ્યો ગયો. બપ્પભટ્ટસૂરિએ તેને રાજકર્તાને યોગ્ય શિક્ષણ આયું.
આ અરસામાં યશોવર્મા કાશ્મીર સામે યુદ્ધમાં ઉતરતાં તે કાશ્મીર પતિ લલિતાદિત્યને હાથે માર્યો ગયો. મંત્રીઓએ તરતજ આમને કને જ તેડી તેને રાજતિલક કર્યું.
ગાદીએ બેસતાં જ આમે પિતાનાં અધૂરાં કામોને ઝડપથી પૂરાં કરવાની પ્રવૃત્તિ આદરી. તેણે સૈન્યમાં ત્વરાએ વધારો કર્યો ને પિતાની સૈન્યશક્તિ દશલાખ પાયદળ, બે લાખ અશ્વ દળ, હજારો હાથી ને ચાદસો રથ જેટલી હદે પહોંચાડી, તેણે શ્રીહર્ષની લશ્કરી શક્તિને પણ ઝાંખી પાડી. તે પછી પિતાએ ઘડેલા મહારાજ્યની હદ વિસ્તારીને તેણે તેને સામ્રાજ્ય બનાવ્યું.
બપ્પભટ્ટસૂરિ પ્રત્યેના ગાઢ સ્નેહભાવના કારણે તેણે તેમને કનોજમાં જ રોકી રાખેલા, પરંતુ એક સમયે આમના સ્નેહમાં ક્ષતિ જણાતાં સૂરિ ત્વરિત વિહાર કરી ગૌડની રાજધાની લક્ષણાવતી તરફ ચાલ્યા ગયા. કવિવર વાકપતિરાજ પણ યશોવર્માએ તેને મુક્ત કર્યા પછી નવા ડપતિ ધર્મપાલની રાજસભામાં પાછા ફરે. ને ધર્મપાલે તેને, યશોવર્માને ખુશ કરવાને તેણે “ગૌડવહે લખ્યું છે તે જાણવા છતાં વાર્ષિક એક લાખ સુવર્ણમુદ્રાની આવકને ગ્રાસ બાંધી આપેલ. - કનોજમાં બપ્પભટ્ટસૂરિના વિરહથી આમ બેચેન બને. એક પ્રસંગે તેણે એક મણિધર નાગ જોયો અને તે નાગના મસ્તકેથી તેણે હિંમતપૂર્વક મણિ ઉતારી લીધો. તે પ્રસંગને અનુલક્ષી તેણે અર્ધક બનાવ્યો અને બાકીને અર્ધ બનાવનાર માટે એક લાખ સુવર્ણ મુદ્રાનું ઇનામ જાહેર કર્યું. એક ચાલાક જુગારી તે અર્ધલેક સાથે લક્ષણવિતી પહેઓ ને ત્યાં બપ્પભટ્ટસૂરિના પ્રસંગમાં આવતાં તે તે લેકને ઉત્તરાર્ધ મેળવી શક્યો. તરત જ કને જ પાછા ફરી તેણે તે અંગે ઇનામ મેળવ્યું, ને આમે તેને પાસેથી બપ્પભદ

Page #23

કને જપા સરિની હકીકત જાણી. ઉપરોક્ત પ્રસંગને અનુલક્ષો બપ્પભટ્ટસૂરિએ આમને “નાગાવલોક'નું બિન્દ આપ્યું. ત્યારથી તેને વંશ પણ નાગાવલેકના નામે ઓળખાવા લાગ્યો.
આમે બપભદસરિને તેડવાને મંત્રીઓ મોકલ્યા. પરંતુ બપભટ્ટસૂરિને સત્કારતી વખતે ધર્મપાલે તેમના પાસેથી એક વચન મેળવેલું કે આમ જાતે તેડવા આવે તે સિવાય તેઓ કજ પાછા નહિ ફરે. અંતે તે વચન જાળવવાને આમ જાતે જ ગુપ્ત વેશે લક્ષણાવતી ગયો, ત્યાંની રાજસભામાં તેણે ગૂઢાર્થમાં પિતાની ઓળખ આપી બપ્પભટ્ટસૂરિને કનોજ તરફથી આમંત્રણ આપ્યું, ને તે નગરમાં પિતાનું વ્યક્તિત્વ સૂચવતાં કેટલાક સાધનો મૂકી તે ત્વરાએ પાછો ફરી ગયે. બીજે દિવસે બપ્પભટ્ટસૂરિએ વિદાય માગી ને ધમપાલને ન છૂટકે તે આપવી પડી.
કનોજમાં આમે બપ્પભટ્ટસૂરિની અનેક વિષયમાં ગુપ્ત રીતે પરીક્ષાઓ કરેલી. તેમના ચારિત્રની આંકણી માટે તેણે તેમના આવાસમાં સ્વરૂપવતી ગણિકાઓ મોકલાવેલી. પણ દરેક પરીક્ષામાં બપ્પભટ્ટસૂરિ સુવર્ણની જેમ નિર્મળ નીવડતાં આમ તેમને અનન્ય શિષ્ય બની રહ્યો. કેટલેક પ્રસંગે બપ્પભટ્ટસૂરિ આમના ગૂઢ પ્રશ્નોના પણ એટલી ઝડપથી ઉત્તર આપી દેતા કે આમે તેમને “સિદ્ધસારસ્વતીનું બિરુદ આપ્યું. તેમણે તારાગણ આદિ બાવન પ્રબંધો રચેલા છે.
આમના પિતાએ ગેડ પર વિજય મેળવેલ હોઈ ગેડપતિ ધર્મપાલ વેર લેવા તલપી રહ્યો હતો, પણ લશ્કરી બળમાં તો તે આમને પહોંચી શકે એ સંભવિત નહતું, એટલે તેણે એક યુક્તિ લડાવી. તેની સભામાં સરસ્વતીનું વરદાન પામેલે વર્ષનકુંજર નામે એક વિદ્વાન હતું. તેની મદદથી આમને હરાવવાનો નિશ્ચય કરી તેણે કહાવ્યું કે, 'લશ્કરી યુદ્ધમાં લાખને નાશ થવા સંભવ છે. એને અટકાવવાને હું મારા તરફથી એક વિદ્વાન રજૂ કરૂં છું, તમે તમારા તરફથી એક રજૂ કરો. તે બંને વાદ કરે. તેમાં જે હારે તે પક્ષે હાર કબૂલવી.” આમ આ આવ્હાનને અવગણે તો તેની અને તેની સભાની કીર્તિને કલંક લાગે.
એટલે તેણે ધર્મપાલનું કહેણ તરતજ સ્વીકારી લીધું, ને પોતાના તરફથી બપ્પભટ્ટસૂરિને રજૂ કર્યા. દિવસ સુધી બંને વિદ્વાને વચ્ચે વાદ ચાલ્યો અને અંતમાં બપ્પભટ્ટસૂરિએ વર્ધનકુંજરને સખત હાર આપી. ધર્મપાળને એ હાર કબૂલવી પડી.
- એક પ્રસંગે આમે એક સ્વરૂપવતી નદી પર મોહાંધ બની તેને રાજમંદિરમાં તરી. રાજાને આ કુમાર્ગથી વાળવાને બપ્પભટ્ટસૂરિએ રાજધર્મની પવિત્રતા સૂચવતા કેટલાક અસરકારક
કે રચી તે રાજમંદિરની ભીતિ પર લખાવ્યા. રાજાની આંખે તરત જ ખૂલી ગઈ. તેણે મનથી પણ ચિંતવેલ પાપના પ્રાયશ્ચિત માટે બળી મરવાને નિશ્ચય કર્યો. તે પ્રસંગે બપભટ્ટસૂરિએ કહ્યું, “તું જે શરીરથી પાપ કરી ચૂકય હેત તે તેના પ્રાયશ્ચિત પેટે તારે શરીર હમવું પડત. પણ તારું પાપ હજુ મનમાં જ મર્યાદિત છે. મનને પવિત્ર બનાવી એ પાપ જોઈ નાંખ”—ને તે પછી આમ રાજર્ષિ સમાન બની રહ્યો.
એક ચિત્રકારે આમનું એક સુંદર ચિત્ર દેરી તે તેની સમક્ષ રજૂ કર્યું. આમ તેની ખરી કિંમત આંકી ન શક્યો; પરંતુ બપ્પભટ્ટસૂરિ કલાકારની પ્રતિભાને તરત પારખી ગયા. તેમણે કલાકારને સુંદર ઇનામ અપાવ્યું. તે જ કલાકારે ભગવાન મહાવીરનાં પણ ચાર અદભુત ચિત્રો દોરેલાં. તેમાંથી એક કનોજમાં, બીજું મથુરામાં, ત્રીજું સત્તારકપુરમાં ને ચોથે પાટણમાં મૂકવામાં આવ્યું.*
* મુસલમાનેએ પાટણને નાશ કર્યો તે પહેલાં તે ચિત્ર ત્યાંના મોઢચૈત્યમાં હતું.

Page #24

ઉપર - સુવાસ : જન્યુઆરી ૧૯૪૧
એક સમયે સારડની યાત્રાએ નીકળતાં આમને ગિરનારમાં કેટલાક રાજાએ સાથે યુદ્ધના સંયોગામાં મુકાવું પડેલું. પણ તે પ્રસંગે પણ બપ્પભટ્ટસૂરિએ વિદ્વાનેા વચ્ચે વાદ ગાઢવી લશ્કરી યુદ્ધને વાર્યું, અને એ વાદમાં પોતે જીત મેળવી આમને જીત અપાવી. રાજરિ દૂર્ગ જીતવામાં પણ ખ્પભટ્ટસૂરિએ આમને નૈમિત્તિક સહાય કરેલી.
આમની પછી કનેાજના સિંહાસને તેને પુત્ર દુંદુક આવ્યા. તે કંટી નામે એક વેશ્યાના મેાહુપાશમાં ફસાઇ ગયેા. વેશ્યાએ પેાતે જ ભવિષ્યમાં રાજમાતા બનવાની મહેચ્છાથી દંદુકના કુંવર ભાજના વધની યેાજના ધડી. પણ તે યેાજના અમલમાં આવે તે પહેલાં જ બપ્પભટ્ટસૂરિએ બાજને તેની માતા સાથે તેને મેાશાળ–પાટલીપુત્ર મેાકલાવી આપ્યા. વેશ્યાની દેરવણીથી દુંદુકે ભાજને કનેાજમાં પાછેા લાવવા માટે બપ્પભટ્ટસૂરિને આગ્રહ કર્યાં. બપ્પભટ્ટસૂરિએ એક બાજુએ પોતાના સમાજ પરત્વે રાજકાપ અને બીજી બાજુએ ભાજને કંટીના પંજામાં ધરવાનું અપકૃત્ય-બંનેમાંથી બચી જવાને પાટલીપુત્રની ભાગાળે જ રહી ઉપવાસપૂર્વક પ્રાણ તજ્યા.
તે પછી કનાજમાં કંટીની સત્તા વિશેષ જામતાં ભેજે મેાસાળપક્ષની મદદ સાથે કનેાજ પર આક્રમણ કર્યું તે વેશ્યાધીન પિતાનેા વધ કરી તે કનેાજના સિંહાસને બેઠા. તેણે ચેડાંક વર્ષ પણ કીર્તિભર્યું શાસન ચલાવ્યું. તેના મરણ પછી અનુક્રમે વાયુદ્ધ, ઇન્દ્રાયુદ્ધ તે ચક્રાયુદ્ધે થાડા થોડા સમય કનેાજનું રાજ્ય ભોગવ્યું. પણ ઉજ્જૈનપતિ પ્રતિહારવંશી નાગભટ્ટ ખીજાએ ચક્રાયુદ્ધના હાથમાંથી નેાજનું સિંહાસન ઝૂંટવી લીધું ને પેાતાની રાજગાદી તેણે કનેાજમાં ફેરવી. તે પછી ગૌડ, આંધ્ર, સિંધુ, વિદર્ભ, કલીંગ, આનર્ત્ત, માળવા, પૂર્વરજપૂતાના, વત્સ ને નેપાળ જીતી લઈ તે ચક્રવર્તી સમ્રાટની જેમ ભારતવર્ષનું શાસન ચલાવવા લાગ્યા. તેણે તૂર્કાને હરાવી આર્ય એકતા સિદ્ધ કરી. તેના સમયમાં કનેાજની જાહેાજલાલીમાં પણ સારા ઉમેરા થયા.
નાગભટ્ટની પછી તેને પુત્ર રામભદ્ર કનેાજના સિંહાસને આવ્યા. તે ત્રણ વર્ષ રાજ્ય કરી અવસાન પામ્યા. તેની પછી તેને પુત્ર પ્રભાશ ગાદીએ આવ્યેા. તેને મિહિર, ભેાજ । અધિરાજના નામે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તે ગોડમાં પાલવંશના હાથે હારી ગયા. પણ તેના દક્ષિણના વિજયાએ એ હારને ઢાંકી દીધી. તેણે સૈારાષ્ટ્રમાં પણ પોતાની સત્તા જમાવેલી.
એક સમયે તેને, ગિરનારના ડુંગરામાં, હરણીએના ટાળાની સાથે એક હરણીમુખી રમણી પણ ભમે છે એવા સમાચાર મળતાં તેણે માટી સેના માકલી તે રમણીને કનાજ તેડાવી. તે રમણીએ તેની સમક્ષ પોતાની સ્થિતિ, તેના કારણભૂતપૂર્વ જન્મનાં પોતાનાં મૃત્યા વગેરે વર્ણવી તેને ધ`પન્થે વાગ્યે. પ્રભાશ પાતાના પુત્ર મહેન્દ્રપાલને ગાદી સોંપી સારાષ્ટ્રની જાત્રાએ ચાહ્યો.
મહેન્દ્રપાલ નિર્ભયરાજના નામે પણ ઓળખાતા. તે પિતાસમે જ તેજસ્વી નીવડયે. કર્પૂરમંજરી, બાલરામાયણુ, બાલભારત, કાવ્યમિમાંસા, જીવનકાશ, રવિલાસ વગે૨ે અમર કૃતિએને કર્તા રાજશેખર તેને રાજકિવ હતા.
મહેન્દ્રપાલ પછી તેને પુત્ર ભેાજ ગાદીએ આવ્યા. પણ ઘેાડા જ સમયમાં તેને ઉઠાડી મૂકી તેના ભાઇ મહીપાલે રાજગાદી કબજે કરી. મહીપાલને ક્ષીતિપાલ, વિનાયકપાલ તે હરંબપાલના નામે પણ એળખાવવામાં આવે છે. તેને આંતરવિગ્રહ અને અવ્યવસ્થાના કારણે

Page #25

: કનોજ - ૩૫૩
શરૂઆતમાં કેટલીક હાર ખમવી પડી, પણ પાછળથી તેણે કીર્તિકર વિજય મેળવ્યા. વાલિયરમાં તેણે બેસુમાર નાણું ખર્ચીને ભવ્ય જળાશય બંધાવેલાં.
મહીપાળની પછી અનુક્રમે મહેન્દ્રપાલ બીજે, મહીપાળ બીજો, દેવપાળ, વિજયપાળ ને રાજયપાળ કનાજની ગાદીએ આવ્યા. આ સમય દરમિયાન કને જની જાહોજલાલી ઘટવા માંડી. ઉપરાઉપરી હારોથી સામ્રાજ્ય છિન્નભિન્ન થઈ ગયું. અગ્યારમી સદીની મધ્યમાં મુસ્લીમ સામેના ઉત્તરહિંદના સંયુક્ત હિંદુ સામનામાં હાર મળતાં કને જને વિશેષ ખમવું પડયું. ' સં. ૧૦૭૪માં મહમૂદે કનેજ પર આક્રમણ કર્યું. તે સમયે પણ કનોજ ભારતના એક ભવ્ય નગર તરીકેનું સ્થાન તો ભગવતું જ હતું. મુસ્લીમ લેખકેએ જણાવ્યા પ્રમાણે મહમૂદની આ સ્વારીના પ્રસંગે કને જમાં દશહજાર રમણીય મંદિર હતાં. રાજ્યપાલ એવા ભવ્ય નગરને દુશ્મને સામે બચાવ કરવાને બદલે ભયથી નાસી ગયો. મહમૂદે નગર લૂટયું, બાળ્યું, મંદિરો તેડી નાંખ્યાં, નિર્દોષ પ્રજાજનોની કતલ ચલાવી. ને લુટમાં મળેલી અફાટ સંપત્તિ લઈ તે પિતાના સૈન્ય સાથે પાછો ગીઝની ચાલ્યો ગયો.
રાજ્યપાલે યવન આક્રમણકર્તા સામે બતાવેલી નામર્દાઈથી બીજા હિંદુ રાજાઓ તેના પર કોધે ભરાયા. ને તેમણે રાજ્યપાલના યુદ્ધમાં વધ કરી તેના પુત્ર ત્રિલોચનપાલને કનોજની ગાદી સોંપી. આ સમાચાર મળતાં મહમૂદ ફરી હિંદ પર ચડી આવ્યો ને ત્રિલેચનપાળ તેમ જ બીજા હિંદુ રાજાઓને પણ તેણે કુટિલતાપૂર્વક હરાવ્યા.
ત્રિલોચનપાળ પછી અનુક્રમે યશપાલ અને ગોપાલ કનોજની ગાદીએ આવ્યા. ગોપાલના હાથમાંથી કાશીપતિ ચન્દ્રદેવ ગઢવાલે કનેજની ગાદી ખૂટવી લીધી. ને બંને રાજ્યોને જોડી દઈ તેણે કારમાં ફરી પ્રાણ પૂર્યા. તેના પુત્ર મદનપાલે પણ તે વિષયમાં તેનું અનુકરણ કર્યું. મદનપાલના પુત્ર ગેવિન્દચન્દ્ર તૂને સખત હાર ખવરાવી, ગેડ અને દશાર્ણ પર વિજય મેળવ્યો ને કનોજની આસપાસને પ્રદેશ જીતી લઇ કનેજની જાહોજલાલીને તેણે પુનર્જીવન બક્યું. સારનાથના લેખમાં તેની પત્ની કુમારદેવીએ તેને ઈશ્વરના પ્રતિનિધિ તરીકે ઓળખાવેલ છે.
ગોવિન્દચન્દ્ર પછી તેને પુત્ર વિજયચન્દ્ર અથવા માલદેવ કનોજના સિંહાસને બેઠે. તેને શાકંભરીપતિ વિગ્રહરાજ ને ગૂર્જરપતિ કુમારપાળના હાથે હાર ખમવી પડેલી, છતાં તે એક વીર હતે. યવનોને તે કટ્ટર વિરોધી હતા. અમીર ખુશરૂને તેણે સખત હાર આપેલી.
વિજયચન્દ્રનો પુત્ર જયચન્દ્ર. “પૃથ્વીરાજ રાસો'ના વાચકે તેને ભારતના કપૂત તરીકે પિછાને છે, પણ તેના જેવા રાજવીએ જગતમાં ઘણા ઓછા થયા છે. આ
- તે સં. ૧૨૨૬માં કજની ગાદીએ આવ્યો. તેણે કનેજની પ્રજાને પ્રબળ જીવન બક્ષ્ય. કનોજની કીર્તિને તેણે ઉન્નત બનાવી. જગવિખ્યાત બનૈષધ'* મહાકાવ્યના કર્તા કવિવર હર્ષને
A કવિ હર્ષ “કાવ્યપ્રકાશ’ના જગવિખ્યાત કર્તા મમ્મટનો ભત્રીજો થતો. તેણે જ્યારે પોતે લખેલું નૈષધ મહાકાવ્ય મમ્મટને બતાવ્યું ત્યારે મમ્મટે કહ્યું, “ભાઈ, “કાવ્યપ્રકાશ તૈયાર થઈ ગયા પૂર્વે જ મને આ બતાવવું હતું ને. તેના સાતમા સર્ગમાં મેં કાવ્યના દેનું દર્શન કરાવ્યું છે. તારું કાવ્ય મારા પાસે હતા તે દોષોના દાખલા ટાંકવાને માટે મારે બીજાં કાવ્યો શેાધવાં ન પડત.”
હર્ષ આ ટીકાથી લજવાઈ ગયો. તેણે પિતાની એ અમર કૃતિને રાત્રે નદીમાં ફેંકી દીધી. તેના કેટલાક શિષ્યને એની ખબર પડતાં તેમણે નદીમાંથી પણ તે કાવ્યનો ઘણોખરો ભાગ બચાવી લીધો-જે આજે “નૈષધ મહાકાવ્યના ૨૨ સર્ગ તરીકે મળી આવે છે,

Page #26

A - સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧
તેણે પેાતાના રાજકવિ તરીકે સ્થાપ્યા. કનેાજની લડાયકશક્તિને તેણે ૨૦૦૦૦૦ ખાણુાવલીએ તે પરશુધારીએ; ૮૦૦૦૦ અખ્તરધારીએ; ૩૦૦૦૦ ઉચ્ચકક્ષાનું Àડેસ્વાર સૈન્ય; ૩૦૦૦૦૦ પ્રયળ ને હજારાના હસ્તાદળની હદે પહેાંચાડી. યવનેના ધાણુ કાઢી નાંખી તેણે નિખિલ– યવન–ક્ષયકરનું બિરુદ મેળવ્યું. ચંદેલાઓને તેણે સખત હાર ખવરાવી. કનેાજતે તેણે મહારાજ્ય બનાવ્યું. તે ` અને આમની જેમ તે ભારતીય સામ્રાજ્ય જન્માવવાના કાડ સેવવા લાગ્યા.
પણ ભારતના કમભાગ્યે એ સૂર્ય સાથે જન્માવ્યા, જયચંદ્રને કનેાજનું સામ્રાજ્ય સિદ્ધ કરવું હતું; પૃથ્વીરાજ દિલ્હીનું સામ્રાજ્ય સર્જવા માગતા હતા. પૃથ્વીરાજ ન હેાત તા જયચંદ્ર ભારતના સમ્રાટ બનત, જયચન્દ્ર ન હેાત તેા પૃથ્વીરાજનું સ્વપ્ન સિદ્ધ થાત. પણ કમભાગ્યે બંને એકી સમયે અને એકજ દેશમાં જન્મ્યા.
જયચન્દ્રે દેવગરના યાદવરાજ પર વિજય મેળવવાને સૈન્ય રવાના કર્યું. પણ પૃથ્વીરાજે યાદવરાજની મદદે પોતાના મહાસામંત ચામુંડરાયને મોકલતાં જયચન્દ્રને પાછું કરવું પડયું. પરિણામે પૃથ્વીરાજ પ્રત્યે તે રાષે ભરાયેા. તે એ રાષમાં જ શાહબુદ્દોનના પૃથ્વીરાજ સામેના આક્રમણ પ્રસંગે તે તટસ્થ રહ્યો. પૃથ્વીરાજ અને શામુદ્દીન પરસ્પરની શક્તિને હણી નાંખે તે પછી તે બંને પર વિજય મેળવી સમ્રાટ બનવાની તે આશા સેવવા લાગ્યા. પણ શાહબુદ્દીનની કુટીલતાએ તે આશાને નિષ્ફળ બનાવી. તે સં. ૧૨૫૦ માં દશ લાખ માણસા સાથે શાહબુદ્દીન સામે યુદ્ધમાં ઊતરવા છતાં તે હાર્યાં અને મરાયા. તે પૃથ્વીરાજ તે તેની સાથે જ હિંદુ સામ્રાજ્યનાં સ્વપ્ન પશુ લગભગ ઓલવાઈ ગયાં.
જયચન્દ્રને હરાવ્યા પછી શામુદ્દીને અસ્તીના કિલ્લા પર આક્રમણ કર્યું ને ત્યાં સૈકાઓથી સંધરાયેલી કનાજની અફાટ સંપત્તિ તેણે કબજે કરી. તે પછી બનારસ જીતી તે ગીઝની પાના ફર્યાં. આ પ્રસંગે તે ભારતમાંથી ૧૪૦૦ ઊટ ભરીને કિંમતી ખજાના લેતા ગયેલા. કનેાજની ગાદીએ જયચન્દ્ર પછી તેને ખાલપુત્ર હરિશ્ચંદ્ર બેઠા. તે શાહમુદ્દીનના દિલ્હીના સૂબાને આધીન હતા. પેાતાના સૂમે સમ્રાટ ન થઈ બેસે તે માટે શાહબુદ્દીને હિંદુ રાજાઓને નામના ટકાવેલા પણુ શાહમુદ્દોનના ખૂન પછી કુતુબદ્દીને હિંદના સમ્રાટનું પદ્મ ધારણ કર્યું ને હિંદુ રાજાએને ઠેકાણે મુસ્લીમ સૂબાએ નીમવા માંડયા. તે પ્રસંગે મહારાય તે સામ્રાજ્ય બનેલા કનેાજે રાજ્ય તરીકેનું પણ સ્થાન ગુમાવ્યું. તે મુસ્લીમ સૂબાઓને મહાલવાનું કમ્રસ્થાન બની રહ્યું.
કાફિલ બે ટહુકે
( અંજની)
મનગમતી મમતાની વાડી મક્રમઘતી ફૂલેની ઝાડી નિમ્યું ત્યાં રહેવાનું જાણી કોકિલ એ ટહુકે !
કાન્તિલાલ હું. પરીખ
*

Page #27

સેનેકાનું જીવન અને કવન
ત્રિભુવન વી. હેમાણી
મહાન પુસનાં જીવનચરિત્રો અનેકરીતે બેધદાયી હોય છે, તેનાં શ્રવણ અને મનનથી આપણે પણ આપણું જીવન ઉન્નત કરી શકીએ છીએ અને કાળની રેતી પર આપણી પાછળ શુભ પગલીઓ પાડી જઈએ છીએ.”
–ગલે લ્યુસિયસ એનિયસ સેનેકા સ્પેઈનમાં આવેલા કેબ (હાલના કેડેવા ) શહેરમાં, પયગમ્બર ઈસુ ખ્રિસ્તની પહેલાં ત્રણ ચાર વરસે જમ્યો હતો. ઘણાખરા મહાપુરુષની બાબતમાં બનતું આવ્યું છે તે મુજબ તેની પણ ખરેખરી જન્મતિથિ હજુ સુધી અપ્રાસ જ છે. તેના બાપનું નામ માર્કસ એનિયસ સેનેકા હતું અને તે કેડુબાની પાઠશાળામાં અલંકારશાસ્ત્ર ( Rhetorics) ને અધ્યાપક હતા. તેની માતાનું નામ હેવિયા હતું. તદ્દન નાની વયે એ સેનેકાને તેની માસીની સંભાળ નીચે રોમ મેકલવામાં આવ્યું હતું. ત્યારપછી થેડા વખતમાંજ તેનો બાપ પણ કુટુંબ સહિત ત્યાં રહેવા ગયો હતો. રેમમાં તેનું નસીબ એવું તે ઝળકી ઊઠયું હતું કે ઈ. સ. ૩૭ માં તેના અવસાન સમયે, તેના કુટુંબને દરેક પ્રકારનાં પૂરતાં સાધનોને વારસે તે આપી શક્યા હતા.
લ્યુસિયસના શરીરનો બધો મૂળથી જ નબળો હતો, છતાં પણ શરૂઆતમાં તેના બાપ પાસેથી અલંકારશાસ્ત્ર શીખી લેવા પાછળ તેણે મન પરોવ્યું, પરંતુ પાછળથી તસ્વજ્ઞાનને તેણે પિતાના અભ્યાસનો વિષય બનાવ્યો અને ઘણું જ ઉત્સાહપૂર્વક એ ફિસ્કીની પાછળ તે મંડયા રહ્યો. વળી એ જ અરસામાં તેણે “ સ્ટેસિઝમ'* ની દીક્ષા લીધી અને તેના સિદ્ધાંતનું પાલન કડક રીતે તે કરવા લાગ્યો. એ નવા સિદ્ધાંતને અપનાવ્યા પછી તેને પુનર્જીવનના સિદ્ધાંત પર અતૂટ શ્રદ્ધા ઉપજી એટલે તેણે માંસાહારને વર્જ્ય ગણ્યો; પરન્તુ એ જમાનામાં નિર્મસાહારી થવામાં ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડતો. એ યુગમાં ફક્ત ખ્રિસ્તીઓ જ વનસ્પત્યાહારી હતા, તેથી રોમન લોકે સેનેકાને ખ્રિસ્તી માનવા લાગ્યા. પરિણામે તેના આખા કુટુંબને ધાર્મિક સતામણી થવાની બીકે તેના બાપે તેને તેની આ પ્રણાલિકા ફેરવી નાંખવા માટે વીનવ્યો, અને ત્યારથી ફરીવાર સેનેકાને માંસને ખોરાક તરીકે ઉપયોગ કરવો પડ્યો. આ બધું છતાં ખાનપાનમાં સાદાઈને પ્રથમ સ્થાન
* “ ઈસિઝમ' (stoicism ) ને આધકચારક ઝીન નામને મહાન ફિલસુફ હતો અને તે સાઈપ્રસ વતની હતે. “ ઈક રૂલ' સ્થાપી તે પહેલાં, જુદા જુદા વક્તાઓનાં ભાષણે સાંભળવામાં તેણે તેના જીવનનાં વીસ વરસો ગાળ્યાં હતાં. અને તે પોતે “ઝીને ધી ઈલ” (Zeno the stoic) એ નામથી ઓળખાતા હતા. તેના અનુયાયીઓ “ટોઈકસ' (stoics) કહેવાતા. એ ઝીનેના અવસાન પછી કેટલાયે વરસે બાદ નવી “સ્ટેઈક સ્કૂલ” ને સ્થાપનાર શિપિકટેટસ થઈ ગયો છે. આ સ્ટેઈસિઝમના ઘણાખરા સિદ્ધાંત જૈન, બૈદ્ધ તેમજ ખ્રિસ્તી ધર્મને ક જ મળતા આવે છે,

Page #28

૩પદ સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ આપવાનું તે કદી પણ ચૂકયો નહોતો. તેના ખાનપાનના વિચારે સંબંધી તેણે એક પત્રમાં લખ્યું હતું તે સમજવા જેવું છેઃ “મારા ગુરુએ મને પાઇથેગોરાસના ઉપદેશ તરફ પ્રેર્યો
અને જે કારણોને લઈને માંસને વર્જ્ય ગણ્યું હતું તે સઘળું તેણે મને સમજાવ્યું. એને લગતી તેની બધી દલીલો મારા હૃદયમાં સોંસરી પેસી ગઈ અને પરિણામે મેં માંસાહારનો ત્યાગ કર્યો. એક વરસની આખરે મને નિર્મસાહારી ભોજન ઘણું જ આનંદદાયક થઈ પડયું હતું. પરંતુ એ સમયે પ્રત્યેક રેમન તેમજ ખુદ બાદશાહના સંશયનો વિષય આ ખ્રિસ્તી ધર્મ જ થઈ પડ હતા અને તેવા બીજા કોઈ ધર્મમાં અમુક મનુષ્ય શ્રદ્ધા રાખે છે તેની સાબિતી તે માંસત્યાગરૂપી વહેમમાં જ સમાયેલી હતી. તેથી પૂરતો વિચાર કરીને તેમજ મારા પિતાની ઘણી જ આતુર ઈચ્છાને વશ થઇને હું ફરી વાર માંસને ખોરાક તરીકે ઉપયોગ કરવા પ્રેરાયો હતો.'
એ રીતે તેના બાપની ઈચ્છાને માન આપવા જતાં સેનેકાને તેની આખી જીવનપ્રણાલિકા બદલાવવી પડી, અને ત્યારથી તેણે કાયદાના અભ્યાસમાં મન પરોવવા પ્રયાસ આદર્યો. એ કાર્યમાં તેણે પોતાની સ્વતંત્ર તેમજ અલૈકિક વસ્તૃત્વશક્તિના પ્રભાવે એટલી બધી નામના તથા ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી કે તે વખતના રોમન બાદશાહ કાલીગુલાએ, વક્તા તરીકેની સેનેકાની વધતી જતી કીર્તિની અદેખાઈ આવવાથી તેમજ તેની વકીલાતના કાર્યની સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી અંજાઈ જવાથી, તેનું ખૂન કરાવવાની તદબીર વેજી; પરન્તુ તે વખતે
શરીરનો નબળો બાંધે તેની મદદે આવ્યા. કારણ કે બાદશાહને તેની એકાદી માશૂકે એવું સમજાવ્યું કે સેનેકા એટલા બધા નબળા બાંધાને છે કે થોડા વખતમાં જ તે આપોઆપ મરણશરણુ થશે. પરિણામે બાદશાહે તેને મારી નંખાવવાની વાત જતી કરી, છતાં પણ સંજોગો એવા ઉપસ્થિત થયા હતા કે સેનેકાને વકીલાત તો સદતર બંધ જ કરવી પડી અને ફરી પાછા પેલા તત્ત્વજ્ઞાનનો આશરે તેને લેવો પડયો. આવા વિષમ અનુભવ પછી તે એ ફીલ્સફીના અભ્યાસ પાછળ ફરીથી તેના તે જ સ્વાભાવિક ઉત્સાહ તેમજ આનંદથી તે મંડો રહ્યો. એ રીતે જગતને એક ફિલ્શફની ભેટ થઈ. - ત્યાર પછી તે બીજા રેમન બાદશાહના રાજ્યઅમલ દરમ્યાન ફરીવાર એ સેનેકાની જિદગીના જોખમનો પ્રસંગ આવી લાગ્યો. તે બાદશાહનું નામ કર્લોડિયસ હતું. તેની રાણી મેસેલિના બદચાલતી હતી અને તેને એ દુર્ગુણને એ તો છંદ લાગ્યો હતો કે ઘેરઘેર તેના એ ખરાબ આચરણની વાત થતી હતી. એ મેસેલિનાને જુલિયા નામની એક ભત્રીજી હતી. એ જુલિયા કહે તેટલું જ બાદશાહ કરતે, તેથી મેસેલિનાને તેની એ ભત્રીજીની ' હરહંમેશ ઈર્ષા થતી. અગાઉ તેને એક વખત તો દેશનિકાલ કરાવવામાં એ ફાવી હતી, પરંતુ થોડા વખતમાં જ બાદશાહે તેને ફરીવાર રેમમાં બોલાવી લીધી હતી. બીજી વખત એ જુલિયાને દેશવટે મોકલવા માટે મેસેલિનાએ એવું કાવત્રુ રચ્યું હતું કે જુલિયા તથા સેનેકાને આડો વ્યવહાર હતો એવું બાદશાહને સમજાવવામાં તે ફત્તેહમંદ થઈ. એ બાબતમાં એ સચોટ મેળ મળી જવા પામ્યું કે મેસેલિનાએ જુલિયા તથા સેનેકા એમ બન્ને માટે દેશનિકાલનો હુકમ કઢાવ્યો. તેને પરિણામે કેસિકાના ટાપુમાં તેઓને દેશનિકાલ તરીકે આઠ વરસ સુધી રહેવું પડયું. આ વખત દરમ્યાન સેનેકાએ “આશ્વાસન” (On Conso'lation) શીર્ષક બે ગ્રંથ લખ્યા હતા તેમને એક તે તેની મા હેલ્વિયાને સંબોધીને

Page #29

સેનેકાનું જીવન અને કવન ૩પ૭ લખાયો હતો. અને બીજો રાજાના પ્રીતિપાત્ર ઠરેલા પિલિનિયસને સંબોધ્યા હતા. તેમાં તેની શિક્ષા માફ થાય એવી આશાથી બાદશાહનાં અયોગ્ય વખાણું પણ તેણે કર્યા હતાં. એ પુસ્તકે પરથી જ આપણે જાણી શકીએ છીએ કે વર્ષો પહેલાં જયારે તેણે “ધ ' (On Anger) નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું ત્યારે સેનેકા પર હતા અને “આશ્વાસન લખાયું ત્યારે તે વિધુરાવસ્થામાં હતા. એ સમયે સંતાનમાં તેને એક પુત્ર તથા એક પુત્રી હતાં અને કેસિકા જવાને ઊપડ્યો તે પહેલાં થોડા દિવસે જ તેને બીજો પુત્ર ગુજરી ગયો હતો.
બીજી બાજુએ, ઈ. સ. ૪૯ માં વિશ્વાસઘાતના ગુન્હા માટે મેસેલિનાને ફાંસીને માંચડે લટકાવવામાં આવી અને બાદશાહ પેલી જુલિયાની બહેન એગ્રેપિનાને પરણ્યો. તેની લાગવગથી સેનેકાને પાછા બોલાવવામાં આવ્યા અને તેને “કન્સલ” ની પદવી આપવામાં આવી તથા રાજકમાર નીરના અધ્યાપક તરીકે પણ તેને નીમવામાં આવ્યો. ઈ સ. ૫૪ માં બાદશાહ કલૈંડિયસને ઝેર દઈને એગ્રેપિનાએ મારી નંખાવ્યો અને તેથી અઢાર વરસની જુવાન વયનો નાનો નીરે બાદશાહ થયો, અને સેનેકા મુખ્ય પ્રધાન બન્યો. રાજમાતા એપિનાને તેના દીકરા પર સત્તા ચલાવવાને શેખ હતો એટલે શરૂઆતમાં તો તે કહેતી તેટલું જ નીર કરતા. પરતુ નીરે કઈ એકટ નામની સ્ત્રીના પ્રેમમાં પડયાની વાત બહાર આવી. એપિનાને તેની જાણ થતાં તેણે નીરોને પદભ્રષ્ટ કરવાનું અને બ્રિટાનિકાસને ગાદીએ બેસાડવાનું કાવતરું રચ્યું. પરંતુ બ્રિટાનિકસનું ખૂન થઈ જવાથી થોડા વખત માટે માદીકરા વચ્ચે સમાધાન થયું અને એ મિત્રાચારી ચારેક વર્ષ સુધી ટકી રહી.
આ બધા વખત દરમ્યાન નીરોના સલાહકારોની સ્થિતિ ઘણી જ ગૂંચવણભરેલી થઈ પડી હતી. તેમાં પણ સેનેકા પાસે પુષ્કળ દ્રવ્ય એકઠું થયેલું હોવાથી બધાની શંકાભરી નજર તેના તરફ વળી હતી; આમ હોવાથી કયા પક્ષને ટકે આપ તે વિષે છેવટને નિર્ણય કરવાનું જ એને માટે બાકી રહ્યું હતું. એ વખતે નીરો કોઈ પિપિયા નામની સ્ત્રીના પાપી પ્રેમમાં પડે હતા. એ પાયાને મહારાણી પદની અત્યંત આકાંક્ષા હતી, પરંતુ એપિના જીવતી હોય ત્યાંસુધી તેમ થવું અશક્ય હેવાથી તેણે નીને સમજાવ્યું કે એપિના તેમની બન્નેની વિરુદ્ધમાં કાવતરાં કરતી હેઈને તેને દૂર કરવાની જરૂર છે. નીએ પોતાના સલાહકારેને બેલાવીને તેમની સલાહ પૂછી, પણ કઈ કંઈ યુક્તિ સુઝાડી શકયું નહિ. તેથી કોઈ જલ્લાદ મારફત એ કરપીણ કૃત્ય નીરોએ કરાવ્યું અને એમ કરવામાં અયોગ્ય તેમજ પાપ જેવું કંઈ નથી એવી મતલબના સેનેટ પર લખાયેલા પત્રને લખવાનું માન (!) ઘણું કરીને સેનેકાને ભાગે જાય છે એવું કહેવાય છે.
હવે સેનેકાના જીવનની દિશા બદલાઈ. તેની સઘળી સત્તા તે પડી ભાગી હતી, પરંતુ બાદશાહ તેના તરફ પક્ષપાતી હવાને ડોળ કરતા હતા અને તેને નિવૃત્તિ લેવાની ના પાડયા કરતું હતું. તે ઉપરાંત વળી ગુન્હાના વિષય રૂ૫ થઈ પડેલી તેની લતને મોટો ભાગ સેનેકાએ બાદશાહને આપવા માંડે તે પણ તેણે સ્વીકાર્યો નહિ. એ વખતથી સેનેકા જાહેર કામકાજમાં બહુ જ ઓછું માથું મારતે; આખો દિવસ તેના મકાનમાં જ ભરાઈ રહેતો; ઘણું જ થેડા મિત્રોની મુલાકાત લેતે અને માત્ર તત્ત્વજ્ઞાનની પાછળ જ મંડ રહેલો માલુમ પડત. તેને હવે બે જ વાનાં જેવાનાં બાકી રહ્યાં હતાં. એક અપમાનાયેલ

Page #30

પર સુવાસ : જાન્યુમારી ૧૯૪૧
ઘડપણ અને બીજાં અપકીર્તિભર્યું મૃત્યુ, સેનેકાએ લખેલાં સધળાં લખાણામાં માટે ભાગ આ સમય દરમ્યાન લખાયલે હતા એમ સંશેાધકાનું માનવું છે.
આ અરસામાં જ નીરાએ રામને આગથી બન્યું અને તેને ફરીવાર સમરાવવા માટે દ્રવ્યની જરૂર પડી એટલે તેણે દેવળા છૂટયાં. આતે કારણ તરીકે આગળ ધરીને સેનેકાએ રાજીનામું આપ્યું, પણ તે સ્વીકારવામાં આવ્યું નહિ. તેથી તે નજીકના ગામડામાં જતા રહ્યો અને એ બધાંના પરિણામ રૂપ ભોગવવાની સજાની રાહ જોવા લાગ્યા. થે।ડા સમયમાં જ એવી ગપ ઉડાડવામાં આવી કે પિની સરદારી હેઠળ રચાયલાં કાવત્રાંમાં સેનેકાને પણ હાથ હતા. નીરાતે તે એટલું જ જોઇતું હતું. એ બાબતમાં સેનેકાનેા ખુલાસે માગવાનો વિધિ પૂરી થઈ ન થઈ ત્યાં તે તેને દેહાંતદંડની શિક્ષા ફરમાવવામાં આવી અને તે ખબર તેને પહાંચાડવા માટે ક્રુતાને પણ રવાના કરવામાં આવ્યા. પેાતાને ઘેરથી પાહે કરતાં સેનેકા, રામથી થાડેક દૂર આવેલા એક ગામડામાં થાડા વખત રેકાયા હતા. ત્યાં તેને આ દૂત મળ્યા. તેણે એ શિક્ષાની સઘળી વાત શાંતિપૂર્વક સાંભળી લીધી અને એ તેની સાથે જ તે રામ પાછા ફર્યા તથા પોતાનું સઘળું કામકાજ આટોપી લેવા માટે થોડા વખતની રાહત મળવા માટે માગણી કરી. તે વિનંતિને પણ અનાદર કરવામાં આવ્યેા. બાદશાહે તે તેને શિક્ષાનું ફરમાન સંભળાવ્યું અને જે પ્રકારનું મેાત જેવું હેાય તે પસંદ કરવાનું સેનેકા પર રાખવામાં આવ્યું. સેનેકાએ પેાતાના હાથે પેાતાના શરીરની દરેક નસ પર ચપ્પુ વડે કાપ મૂકી તેમાંથી લેાહી વહેવરાવીને મેાતને ભેટા કરવાનું ઇચ્છયું. તેના મિત્રાને તે છેલ્લી મુલાકાત આપી રહ્યો કે તરતજ તેણે ચપ્પુ વડે પોતાના હાથની નસ ખાલી નાંખી. એ જ વખતે તેની સ્ત્રી પાલિનાએ (કાર્સિકાથી પાછા ફર્યા પછી તરતજ સેનેકા ફરી વાર પરણ્યા હતા ) પોતાને માટે પણ પતિના જેવા જ મેાતની માગણી કરીને પેાતાના શુદ્ધ પ્રેમ પ્રદર્શિત કર્યાં. તેથી તેની નસ પણ ખેલવામાં આવી, પરન્તુ એશુદ્ધ થઈ જવાથી તેની મરજી વિરુદ્ધ તેને બચાવી લેવામાં આવી. બીજી બાજુએ સેનેકાનું શરીર તે। અલ્પાહારના કડક પાલનથી તેમજ ધડપણની અસરથી ઘણું જ નંખાઈ ગયું હતું તેથી લેાહી પૂરેપૂરું વધું નહિ આ ઉપરથી મેાતને! તુરતજ સામને કરવા માટે તેના પગની નસે। પણ ખાલી નાંખવામાં આવી. એ અંતિમ સ્થિતિના સમયે પણ તેના મિત્રને અપાયેલો તેના છેવટના સંદેશ તે વખતે તે લખી લેવામાં આવ્યેા હતેા, પરન્તુ અત્યારે તે પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી.
એ રીતે એ મહાન વૈમન ઈ. સ. ૬૫માં મૃત્યુ પામ્યા.
***
અહીં સેનેકાનું જીવનવૃત્તાંત પૂરું થાય છે. તેનાં ઉપદેશાત્મક લખાણના સાર તારવવા જેવા છે. સુખી જીવન ગાળવાને મનુષ્યે કેવું વર્તન ચલાવવું તે તેણે તેમાં સચેષ્ટ રીતે દર્શાવી આપ્યું છે. તેણે ઉપદેશેલા તત્ત્વજ્ઞાનમાં અવ્યવહારિક જેવું તે કશુંય નથી. તે કહેતો કે અપાર જ્ઞાનવાળા હેાય તે નહિ પણ શુદ્ધ આચરણવાળા મનુષ્ય જ સુખી હેાય છે. સદ્ગત મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદીએ સેનેકાના ઉપદેશને સારગર્ભ રજૂ કર્યાં છે તે પણ સમજવા જેવા છે: ‘એ (સેનેકા)ના લેખમાં તત્ત્વચર્ચા કે પારમાર્થિક વિષયા સંબંધે વિવાદના મુદ્ધિવિલાસા નથી. વ્યાવહારિક જીવન ગાળ્યા છતાં વિશુદ્ધ, સંતુષ્ટ અને સુખીજીવન કેમ ગાળી

Page #31

સેનેકનું જીવન અને કવન : ૩૫૯ શકાય તે જ એના લેખને પ્રધાન આશય છે. જનસ્વભાવમાં દેવી અને આસુરી પ્રકૃતિને જે વિરહ સર્વદા વિદ્યમાન છે તેને વિચાર કરીને દૈવી પ્રકૃતિ આસુરીને પરાજય શા પ્રકારે સાધી શકે એ સમજાવવાને સેનેકાને પ્રયત્ન છે......આ જીવન એક શાળા છે, અનુભવ એ તે શાળાનું શિક્ષણ છે, સમત્વની અપરોક્ષ પ્રાપ્તિ એ તે શાળામાંથી પ્રાપ્ત કરવાનું ફળ છે. એ શાળામાંથી વિરક્ત થઈ નાસી જવામાં, ત્યાગમાં, અનુભવ કે અનુભવનું ફળ સેનેકાએ સ્વીકાર્યું નથી. અનુભવને અર્થે જે ઇંદ્રની અપેક્ષા છે, દષ્ટા અને દસ્ય રૂપ હિંદ વિના જે અનુભવ અશક્ય છે, દશ્યમાં વિરોધી & વિના-શીત–આતપ, પ્રકાશતિમિર, સુખ-દુખ એ કંઠ વિના–જે અનુભવ અશક્ય છે, તે પ્રાપ્ત કરવાને ત્યાગ એ માર્ગ નથી. શ્રીમદ્દભગવદ્દગીતામાં જેને સમત્વને નામે યોગ એમ કહી શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને પિતાના પ્રિય શિષ્યને અભિપ્રવૃત્તિપરાયણ કરતાં પણ ઉપદેશ્ય છે તે જ સેનેકાને પણ સુખના સાર રૂપે પ્રિય છે અને એ સમત્વ, ધના અનુભવ માત્રમાં ફળાભિસંધિરહિત રહેવાથી સિદ્ધ થાય છે એવું તેનું પણ માનવું છે. આવા ત–નિશ્ચ સેનેકાએ પ્રત્યક્ષ રીતે પોતાના લેખમાં ઘપિ આપ્યા નથી, તથાપિ તેણે જે સિદ્ધવત વ્યાવહારિક ઉપદેશ કર્યો છે તે આવા નિશ્ચયોને આધારે કર્યો છે એમ માની શકાય છે.'
- સેનેકાનાં સઘળાં લખાણને સાર એટલેજ છે કે આત્મા એ તે દિવ્ય ચૈતન્ય એટલે શરીરની અંદર વસતા દેવને પ્રવાહ છે અને શરીર તે પશુસૃષ્ટિને માત્ર એક ભાગ છે. તાત્પર્ય એટલું જ કે શરીરને ચૈતન્યના અંકુશમાં રાખવામાં જ એ મહાન રેમનની સુખ મેળવવાની પદ્ધતિ સમાયેલી છે. તે કહે કે નૈતિક જીવન એ તે દિવ્ય તેમજ પાર્થિવ એવા બે સિદ્ધાંતનું કયુદ્ધ માત્ર છે. વળી જિંદગીના ધ્યેય તરીકે સુખને આગળ કરતી વખતે ઉપભોગમાં જ તેને રૂંધી ન રાખવાની ચેતવણી આપવાનું પણ તે ચૂક્યો નથી. જીવનને તે લશ્કરના પડાવ જેવું–જીવતા જાગતા સૈનિકોના કામ જેવું ગણતે. બીજી બાજુએ જનસમાજના સુખમાં જ વ્યક્તિઓનું સુખ સમાયેલું છે એવું તેણે સરસ રીતે બતાવી આપ્યું છે અને સધળા માનુષી સંબંધોમાંથી મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચેની દસ્તીની ગાંઠને તેણે જુદી તારવી કાઢી છે. મનુષ્યોએ પોતાના મિત્રો માટે, પિતાનાં માતપિતા માટે અને પિતાના દેશને માટે જીવન નિર્વહવું જોઈએ અને એ બધાંને માટે જીવનના ઉલ્લાસને જતા કરવા જોઈએ એવો આદેશ આપતાં પણ એ સેનેકા અચકાયો નથી. એ બધા ઉપરાંત ગુલામો તરફ તેના શેઠો માયાળુ વર્તન ચલાવવા પ્રેરાય એ દષ્ટિબિંદુને ખ્યાલમાં રાખીને તેણે સચોટ દલીલોવાળાં લખાણો લખ્યાં છે. તે કહે કે “ગુલામો પણ મનુષ્યો છે. નમ્ર મિત્રો છે, સહભા છે આ સંસારરૂપી રણમેદાન પર લડનારા સહોદ્ધા જેવા છે. ”
સેનેકાએ ઘણું લખ્યું છે. તેનાં પુસ્તકોમાંનાં ઉત્તમોત્તમની યાદી આ રહીઃ “૧. “ધ” (On Anger); 2. 2418184' (On consolation); 2. 1942? (On Provi
* મેનેજા કૃત “સુખી જીવન” (On a Happy Life)ના રા. ભૂપતરાય દયાળજી બુચે કરેલા ભાષાંતરની પ્રસ્તાવના (સને ૧૮૯૫ની આવૃત્તિ): પૃ. ૪-૫. સદ્ગત મ. ન. દવેદીએ એ પ્રસ્તાવના તા. ૧૬-~૧૮૯૫ના રોજ લખી હતી. એ લખાણ “સુદન ગઘાવલિ'માં સંગ્રહાલું વહી જવા પાર
તેમાં સેનેકાના કવનને સારગ એ સદગત સાક્ષરે અચ્છી રીતે રજૂ કર્યો છે,

Page #32

૩૦ સુવાસ ૯ જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ dence); x Full lort' (On Tranquility of Mind); 4. Ruleatatla' (On Elemency); ૬. ‘જીવનની ક્ષણભંગુરતા’ (On the shortness of life); ૭. સુખી જીવન” ( On a Happy Life); ૮. “દયાભાવ” (On kindness; ૯. ‘લ્યુસિલિયસને ૧૨૪ પત્રો' (Epistles of Lucilius-124 in number); ૧૦. “સૃષ્ટિશાસ્ત્રને લગતા પ્રો ' (Questions on Natural History)નાં સાત પુસ્તકે; આ ઉપરાંત કેટલાંક કરુણરસપ્રધાન નાટકે પણ તેણે રચ્યાં હતાં. એના લખાણની શૈલી જ એટલી તે જોશીલી તેમજ સચોટ છે કે ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુઓને એ રેમન ફીલસુફનાં લખાણને પ્રમાણ તરીકે રજૂ કરવાની ટેવ પડી ગઈ છે અને સાધુજીવન જીવવાને લગતા નિયમોની તારવણી એ પ્રાચીન ચિંતકનાં લખાણમાંથી હજુ આજે પણ કરવામાં આવે છે. એ રીતે એ લખાણ તરફ જનસમાજનું આકર્ષણ પૂરતું માલમ પડયું છે, પરંતુ સુપ્રસિદ્ધ આંગ્લ-લેખક મેકેલેને આ રેમન વિચારક માટે ખાસ પ્રકારનો ઊંચે મત નહતો. “ સેનેકાના જીવન પર એક ઊડતી નોંધ' રૂપે તેણે લખ્યું છે કે, “The business of a philosopher [Senecca] was to declaim in praise of poverty with two millions sterling out at usury, to maditate epigrammatic conceits about the evils of luxury, in gardens which moved the envy of sovereigns, to rant about liberty, while fawning on the insolent and pampered freedmen-of a tyrant, to celebrate the divine beauty of virtue with the same pen which had just before written a defence of the murder of a mother by a son (વીસ વીસ લાખ પૌડ ફેરવવા છતાં પણ ગરીબાઈના ગુણ ગાવા નીકળવું, ભલભલા બાદશાહને પણ ઈર્ષ્યા આવે એવા બગીચાઓમાં બેસીને મોજશેખમાંથી નિપજતાં અનિષ્ટો પર સૂત્રાત્મક ભાવનાઓ વિચારવી, કઈ જુલ્મગારના ઉદ્ધત તેમજ હૃષ્ટપુષ્ટ બનેલા મુક્ત ગુલામ (freedmen) ને ‘જી લખે’ કરતાં કરતાં સાથોસાથ જડબાંડ શબ્દો વાપરીને સ્વાતંત્ર્ય પર નિરર્થક બડબડાટ કરે, એક પુત્રે તેની માતાના કરેલા ખૂનનો બચાવ લખનારી કલમ દ્વારા જ સદગુણેમાં રહેલાં દિવ્ય સાંદર્ય માટે રાચવું-એ બધામાં જ એ (સેનેકા) ફિલ્સનાં કાર્યની સમાપ્તિ થતી] આમ હોવા છતાં પણું એટલું તે કહેવું જ જોઈએ કે સેનેકાનાં સઘળાં લખાણમાં દર્શાવાયેલા વિચારો પોતે, મનુષ્યના રોજિંદા જીવનનાં કાર્યોમાં યોજી શકાય એવાં દૃષ્ટાંત રૂપે છે. મનુષ્યની સામાજિક તેમજ નૈતિક ફરજને ભાગ્યે જ કોઈ એ ભાગ હશે કે જે વિષે તેણે લખ્યું નહિ હોય. બાઈબલના ઉપદેશને તેનું લખાણ મળતું આવતું હોવાથી ઘણુઓ પહેલાં તે એને ખ્રિસ્તી હેવાનું પણ ધારતા હતા.
*
*
સેનેકાનાં સઘળાં લખાણમાં દર્શાવાયેલું ઉચ્ચ નૈતિક જીવન અને તેના જીવન દરમ્યાન તેણે આચરેલાં કેટલાંક કૃત્યોમાં તરી આવતું તેનું સંદિગ્ધ વર્તન-ટૂંકમાં તેનું જીવન અને કવનઃ આ બંનેએ લેડ મેકોલેની માફક કેટલાંયે મગજેને તુલનાત્મક સરખામણીમાં ગરકાવ કરી દીધાં છે. એનાં જીવન અને કવનમાં અસંગતિ તો છે જ, પરંતુ શુદ્ધ નૈતિક
• Maccaulay's Essays : Page 393

Page #33

સેનેકાનું વન અને કવન ૩૧ જીવનની આલોચના કરવાનો તથા વ્યાખ્યાઓ આપવાની શક્તિ મેં કરવાથી કંઈ તે સત્યને આચરણમાં ઉતારી દેવાનું સામર્થ મળી જતું નથી એ પણ ખરું છે. સાચી વાત તો એ છે કે કોઈ પણ મનુષ્યના જીવનની કિંમત તેણે કેટલું સિદ્ધ કર્યું તે ઉપરથી નહિ, પણ તેને મારશે તેમજ આશયો કેવા હતા અને પ્રતિકુળ સંજોગોને સામને કરીને પણ તેણે કેટલી હદ સુધીની સાધન સાધી એ ઉપરથી અંકાવી જોઈએ. આ દષ્ટિબિંદુને ધ્યાનમાં લઈએ તો સેનેકાએ શું શું કર્યું અને શું શું કરવાની તેની ખાએશ હતી એ બંનેની વધારે સારી તુલના થઈ શકે તેમ છે. પછી ભલે આપણે તેનાં લખાણને તેના પિતીકા જીવનના નિયમોને બદલે તેના સ્વાનુભવરૂપે સ્વીકારીએ કે નહિ એ સવાલને વણચર્યો જ રહેવા દઈએ. હા, એટલું તો નિઃસંદેહ રીતે સ્પષ્ટ જ છે કે સેનેકા પાસે લખલૂટ દ્રવ્ય હતું અને છતાં પણ તેણે ગરીબાઈની છડેચોક પ્રશંસા જ કરી છે. પરંતુ બીજી બાજુએ એ પણ ખરું છે કે એ દલિત તેણે પ્રામાણિકપણે પ્રાપ્ત કરી હતી તેની પૂરતી સાબિતી એના ઈતિહાસમાંથી જ મળી આવે છે અને બાદશાહનીરને એ બધી દેલત વિના સંકોચે સેંપી દેવાની તેની તૈયારી એ જ તેની પ્રામાણિકતાની સાચી નિશાની છે. આ સિવાય, સેનેકાના જીવનને એક પ્રસંગ અત્યન્ત અટપટો તેમજ કેયડારૂપ છે અને તે જીલિયા સાથેના તેના સંબંધનો છે. પરંતુ એ બાબતમાં પણ આક્ષેપ તે તેના દુશ્મનને પાઠ ભજવનારી પેલી મેસેલિના તરફથી આવે છે ત્યારે તેના ગુન્હા જેટલી જ તેની નિર્દોષતા હેવાને સંભવ રહે છે. અને નીરેએ બ્રિટાનિકસનું ખૂન કરાવ્યું તેથી કંઈ એમ સાબિત થઈ જતું નથી કે તેમ થવા દેવામાં સેનેકાનો કંઈ હાથ હતો.
હવે તેને ખાનગી જીવન તરફ વળીએ. તેના લખાણ ઉપરથી જણાય છે કે તે સ્વભાવે ઘણો જ નમ્ર હતું અને બીજા પણ કેટલાક સદગુણોને વાસ તેના અંતઃકરણમાં હતે. મિત્રો તરફનો મુગ્ધ કરી દે તે તેને અનુરાગ, વિવેક અને વિશ્વાસપ્રિયતા તે ખરે જ પ્રશંસાને પાત્ર ઠરે છે. તેનાં લખાણોમાં પિતાના બંધુ માટે કરાયેલે માયાભરે ઉલ્લેખ, પુત્ર તરીકે તેની માતાનાં પોતે કરેલાં વખાણ તેની પ્રેમાળ પત્ની પ્રત્યેને તેને અપ્રતીમ મોહઃ એ સઘળાં તેના હૃદયમાં રહેલા સદગુણની સાક્ષી રૂપે છે. એવું કહેવાય છે કે સારીએ દુનિયાની દષ્ટિએ વ્યવહારનું રૂપ ધારણ કરી રહેલા કેટલાક વિલાસને વિરોધ તેણે જીવનભર કર્યો હતો. વળી જે મરદાઈથી તેમજ હિંમતથી તે મોતને ભેટયો હતો તેની કિંમત તે ભાગ્યેજ કોઈથી ઓછી આંકી શકાશે. કદાચ કેટલાકને મન તે વીરનું મૃત્યુ ન પણ હોય, પરંતુ મનુષ્યત્વને છાજતું તો તે અવશ્ય હતું જ; કદાચ અતિ ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારનું એ ભલે ન હોય, પરંતુ તે પૂરતી રીતે હૃદયદ્રાવક તે હતું જ, આજે સમસ્ત પૃથ્વીના પટ ઉપર, પિતાને જ હાથે શરીરની એકએક નસ પર કાપ મૂકીને તેમાંથી લોહી વહેવરાવતાં વહેવરાવતાં મૃત્યુનો સામનો કરી શકે એવાં કેટલાં મનુષ્ય મળી આવે તેની ગણત્રી તે સૌ કઈ કરી શકે તેમ છે. એની રહેણી-કરણીમાં રહેલી ખામીઓ તથા અમુક સિદ્ધાંતોના આચરણમાં તેને મળેલી નિષ્ફળતા એ બન્ને વસ્તુઓ જેવા છતાં પણ તેને નીતિયુક્ત સદાચાર, દયા અને ક્ષમાની તેણે ચિંતવેલી અનોખી ભાવનાઓ, માનુષી પ્રમાદ તરફ સહાનુભૂતિપૂર્વકને તેને વર્તાવ, અપ્રતિરોધના સિદ્ધાંતનું કડક પાલન, તેનું આદર્શ પરીણિત જીવન, ખરી મિત્રતાની તેની ગણના વિશ્વપ્રેમ રૂપી તેને જુસ્સઃ એ બધાં પર જ્યારે આપણે દૃષ્ટિ ફેકીએ છીએ ત્યારે જગતભરના ડાહ્યા પુરુષો માંહેના એક તરીકે–રે દુરાચાર માટે પ્રસિદ્ધ થયેલા યુગના નિષ્પાપ સાધુ માંહેના એક તરીકે તેને માનવાનું આપણને મન થઈ જાય છે.

Page #34

વ્યાજ અને ન
નર્મદારકિર હ વ્યાસ ચાજ એટલે પારકાની મૂડીના ઉપયોગ બદલ આપવું પડતું વળતર. વ્યાજને મૂડીની કિંમત પણ કહી શકાય.
પ્રાચીન કાળમાં વ્યાજ પરત્વેનું દૃષ્ટિબિંદુ આજના કરતાં જુદા પ્રકારનું હતું. વ્યાજને ધર્મ અને નીતિનાં બંધન સેવવાં પડતાં. વ્યાજ અને વ્યાજખોરાઓ પ્રત્યે સમાજ ઘણાની ભાવના સેવતો. એરીસ્ટોટલ અને પ્લેટ જેવા તત્ત્વજ્ઞા વ્યાજને ધિક્કારતા અને મુસ્લિમ તેમજ ઇસાઈ સંસ્કૃતિઓમાં વ્યાજને ધર્મથી તિરસ્કૃત ગણવામાં આવતું. આજે પણ સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ આ ધર્મોમાં વ્યાજને સ્થાન નથી, છતાં અર્થપ્રધાન જગતમાં જીવતા માનવીએ ધર્મ અને વ્યવહારને જીવનનાં બે જુદાં પાસાં ગણી વ્યાજને સ્વીકાર્યું છે. વ્યાજ પર ધૃણાની જે ભાવના સેવવામાં આવતી તે સહેતુક હતી. તે જમાનામાં મૂડીને ઉપયોગ મુખ્યત્વે ઉપભોગને માટેજ હતો. અને ઉપભોગાથે આપવામાં આવતી એટલે કે ધીરવામાં આવતી મૂડી ઉપર વ્યાજરૂપી વળતર લેવું અનિચ્છનીય ગણાતું. આજે મૂડીની લેણદેણનું સ્વરૂપ તદ્દન બદલાઈ ગયું છે. મૂડીને ઉપયોગ મુખ્યત્વે કરીને ઉત્પાદક સ્વરૂપમાં જ કરવામાં આવે છે, અને ઉત્પાદક મૂડીના વળતરરૂપે વ્યાજને અર્થ શાસ્ત્રમાં સંપૂર્ણ સ્થાન પ્રાપ્ત થયેલ છે. જેવી રીતે જમીનના વળતરરૂપે કિરાયું, મજૂરીના વળતરરૂપે વેતન તેવી જ રીતે મૂડીના વળતરરૂપે વ્યાજ અને વ્યવસ્થાના વળતરરૂપે નફો. એમ ઉત્પાદનનાં ચાર અંગેના વળતરરૂપે કિરાયું, વેતન, વ્યાજ અને નફો અર્થશાસ્ત્રના વહેચણ વિભાગનાં ચાર મુખ્ય અંગ બની રહેલ છે.
વ્યાજની ઘટનાના આવિર્ભાવ અંગે જુદા જુદા મત પ્રચલિત છે. એક મત એ છે કે વ્યાજ, મૂડીની બચત કરવામાં આપવા પડતા ભેગના બદલારૂપે છે. આ સિદ્ધાંત શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ બરાબર નથી કારણ કે તેમાં માત્ર મૂડીની પૂરતીને જ વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, મૂડીની માંગની બાજુનો ઉલ્લેખ તેમાં નથી. ઉપરાંત મૂડીની બચત કરવામાં સાધારણ રીતે ભોગ આપવા જેવું બહુ ઓછું હોય છે. મૂડીની બચત તો મૂડીદારોને ત્યાં જ થાય છે, જેમને ભોગનો ખ્યાલ સરખો પણ નથી હોતે.
મૂડીની ઉત્પાદકતાને પરિણામે વ્યાજ શક્ય બને છે, અથવા તે મૂડીના ઉપયોગ બદલ કરજ લેનાર ધીરનારને વ્યાજ આપે છે. માત્ર મૂડીની ઉત્પાદકતા વ્યાજનો દર નક્કી નથી કરી શકતી. વ્યાજનો દર મૂડીની માંગ અને પૂરતીના પ્રમાણથી નક્કી થાય છે. પરિણામે વ્યાજને મૂડીની કિંમત તરીકે, જેવી રીતે બજારમાં અન્ય વસ્તુને ભાવ માંગ અને પૂરતીના પ્રમાણુથી નક્કી થાય છે, તેવી રીતે સમજી શકાય. પણ વ્યાજ અન્ય વસ્તુના બજારભાવ અથવા કિંમત કરતાં કંઈક વિશેષ છે. મૂડી માત્ર પદાર્થ નથી પણ જગતના સર્વ પદાર્થો પર કાબૂ મેળવનાર, પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરનાર જબરજસ્ત શક્તિ છે. એટલે વ્યાજ માત્ર મૂડીની કિંમત કરતાં વધારે વ્યાપક છે.

Page #35

વ્યાજ અને નફે રૂદવું
ઘણી વખત વ્યાજના દરમાં તફાવત માલુમ પડે છે. અન્ય પદાર્થની કિંમતમાં જે એકધારાપણું બજારમાં જણાય છે તે વ્યાજની બાબતમાં નથી જણાતું કારણ કે વ્યાજને દર મૂડીના પ્રત્યેક રોકાણના સ્વરૂપથી નક્કી થાય છે. જે રોકાણમાં સંપૂર્ણ સંગીનતા અને સહરતા, તેવા રોકાણમાં વ્યાજનો દર બરાબર મૂડીની ખરેખરી કિંમત પ્રમાણે હશે. તેનાથી ઊલટું જે રોકાણમાં માત્ર સાહસ અને અનિશ્ચિતતા વિશેષ પ્રમાણમાં હશે, તેવા રોકાણને વ્યાજ દર ઘણો ઊંચો રહેશે. એટલે પઠાણોના, શાહુકારોના તથા ધીરધાર કરનાર વ્યાજખેરાઓના વ્યાજના દર હમેશાં ઊંચા જ રહેવાના.
શાખની પદ્ધતિને જેમ વિકાસ થતો ગયો તેમ વ્યાજ વધારે વ્યાપક અને શાસ્ત્રીય બનતું ગયું. જગતમાં જેટલું આર્થિક વ્યવહાર રોકડ નાણુથી થાય છે, તેના કરતાં અનેક ગણો શાખથી થાય છે અને તે જ પ્રમાણે જેટલું મૂડીની વ્યવસ્થાનું પ્રમાણ છે તેના કરતાં અનેકગણું વ્યાજની વ્યવસ્થાનું પ્રમાણ મોટું છે. વ્યાજ મૂડી કરતાં વધારે મહત્વનું બન્યું છે અને મૂડી કરતાં પણ અગ્રસ્થાન આર્થિક જગતમાં ભોગવતું થયું છે. આપણામાં એક જૂની કહેવત પ્રચલિત છે કે “ વ્યાજના ઘડાને ન પહોંચાય”, અને તેથીજ વર્તમાન સરકારો વ્યાજની ઘડદડ ઉપર કાબૂ મૂકે છે. વ્યાજના દરને અંગે અને વ્યાજના પ્રમાણને અંગે ઘણાંખરાં રાષ્ટ્રોમાં સરકારથી કાયદાઓ ઘડવામાં આવ્યા છે. જેમ પ્રાચીન કાળમાં વ્યાજને ધર્મ અને નીતિનું બંધન હતું તેમ આજના જમાનામાં વ્યાજ કાયદાનું બંધન સેવતું થવા લાગ્યું છે.
સમાજવાદી વિચારણામાં તે વ્યાજને બિલકુલ સ્થાન નથી. તેમની દૃષ્ટિએ વ્યાજ એ માત્ર મૂડીદારથી થતું મજૂરીનું અને શ્રમજીવીઓનું શોષણ જ છે. વાસ્તવિક રીતે પ્રત્યેક પદાર્થની કિમત કે ઉપયોગીતા શ્રમને પરિણામે ઉદભવે છે, અને જ્યારે શ્રમને વળતરરૂપે પૂરેપૂરૂં આપવામાં નથી આવતું પણ માત્ર થોડા ટુકડાઓ ફેંકી પતાવી દેવામાં આવે છે ત્યારે મૂડીદારને સારું એવું વ્યાજ પ્રાપ્ત થાય છે.
અમુક અંશે વ્યાજના દરની અસર લોકેની બચત કરવાની વૃત્તિ ઉપર થાય છે, પણ બચત માટે વ્યાજનો દર બહુ મહત્ત્વનું નથી. માનવીની સંગ્રહ કરવાની ટેવ પાછળ વ્યાજના દર ઉપરાંત ઘણી મહત્વની બાબત હોય છે. પ્રથમ તે સંગ્રહ કરવો એ તેને મૂળભૂત સ્વભાવ છે તે વૃદ્ધાવસ્થાને વિચાર કરે છે, તે માંદગીને પહોંચી વળવાના ખર્ચને વિચાર કરે છે, તે પિતાની પાછળ કુટુંબના ભરણપોષણની ચિંતા સેવે છે, તે પોતાનાં સંતાનોની કેળવણી માટે યોજનાઓ ઘડતા હોય છે, આવા બધા જીવનના અનેક આવશ્યક ખર્ચાઓના પ્રસંગને પહોંચી વળવા તે બચત કરે છે. છતાં માનવીની સંગ્રહવૃત્તિ પાછળ મુખ્ય હેતુ તે અન્ય માનવીઓ ઉપર પિતાની સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિથી સરસાઈ ભોગવવાને જ હોય છે. ગમે તેમ હેય પણ માનવી બચત કરે છે અને એ બચત સહજ રીતે વ્યાજને સ્વાદ ચખાડે છે. એટલે વ્યાજના દરની બચત ઉપર જેટલી અસર છે, તેના કરતાં બચતની અસર વ્યાજના દર ઉપર વિશેષ છે તેમ કહેવું વધારે યોગ્ય છે.
ઉત્પાદનના ચેથા અંગ વ્યવસ્થાના વળતરરૂપે જે મળે છે તે નફો ઉત્પાદનનાં ચાર અંગે જમીન, મૂડી, શ્રમ અને વ્યવસ્થા વાસ્તવિક રીતે બે અંગે જ છે. તે નીચે પ્રમાણે બરાબર સમજી શકાશે

Page #36

૩૬૪ - સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧
ઉત્પાદન
પદાર્થ
માનવી
મૂડી
નફે
જમીન
શ્રમ
વ્યવસ્થા
(શારીરિક) (માનસિક કામ) કિરાયું વ્યાજ
વેતન જ્યાંસુધી જથ્થાબંધ ઉત્પાદન શરૂ નહિ થયેલ અને ઉત્પાદન અર્થે પારકી મૂડીને ઉપયોગ ખાસ થતો નહતો ત્યાંસુધી વ્યાજ અને નફે બે જુદાં અંગે છે તેમ સમજવામાં નહોતું આવતું. વ્યાજ અને નફા વચ્ચે તફાવત માનવામાં ન આવતે અને ઉત્પાદનના પરિણામે જે કઈ મળતું તે મૂડીના વ્યાજ રૂપેજ ગણું લેવામાં આવતું. પણ અઢારમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અને ઓગણીસમી સદીમાં ભાગીદારી પદ્ધતિ અને સંયુક્ત મૂડીથી ઉત્પાદનની પ્રથા વિકાસ પામવા લાગી અને જેમ જેમ પારકી મૂડથી ઉત્પાદન થવા લાગ્યું તેમ તેમ વ્યાજ અને નફે જુદાં થવા લાગ્યા, અને નફાને અંગે ખાસ વિચારણે થવા લાગી.
નફ એ વ્યવસ્થાશક્તિનું વળતર છે. ઉત્પાદનની યોજના ઘડનાર અને ઉત્પાદનનું સાહસ ખેડનાર વ્યક્તિ પિતાની બુદ્ધિમત્તાથી ઉત્પાદનના અંગોનું જમીન-મૂડી અને મજુરીનું એવી રીતે સંયોજન કરે છે કે તેને પરિણામે સારામાં સારી રીતે ઉત્પાદન પરિણમે અને જમીન, મડી તથા મજારીના વળતર રૂપે કિરાયું, વ્યાજ અને વેતન આપતાં તેને માટે નફાના સ્વરૂપમાં સારું એવું પ્રમાણ ઉત્પાદનમાંથી પ્રાપ્ત થાય.
નફાને પણ સમાજવાદી વિચારણામાં સ્થાન નથી. ઉત્પાદનનાં અન્ય અંગોને પ્રમાણસર પૂરેપૂરું વળતર ન આપવાને પરિણામે જ નફે ઉપસ્થિત થાય છે. ઉત્પાદનનાં અંગોને, ઉત્પાદનનું સાહસ ખેડનાર પિતાનાં શક્તિ અને ચાતુર્યથી ઓછી કિંમતે મેળવી શકે છે અને તેના સફળ સંયોજનથી પિતાને માટે જબરદસ્ત નફે પ્રાપ્ત કરે છે. ન્યાય અને સમાનતાના ધોરણે નફાને સમાજમાં કાયદેસર સ્થાન હોઈ ન શકે, કારણ કે એ માત્ર બુદ્ધિશાળી માનવીથી શ્રમજીવીઓની થતી શેષણલીલા છે છતાં વ્યવહારમાં નફાને કાયદેસર સ્થાન છે, અને જ્યાં સુધી જગત ઉપર સમાજવાદનો સિધ્ધાંત સંપૂર્ણ રીતે સિધ્ધ ન થાય ત્યાંસુધી નફાનું સ્થાન અચળ છે.
કુદરતી રીતે જ અમુક વ્યક્તિઓમાં એવી પ્રતિભા અને શક્તિ વિકસેલાં હોય છે કે તે જે કઈ વસ્તુને હાથ ઉપર લે છે તેને સફળ અને યશસ્વી બનાવે છે. આધુનિક જગતમાં આવા વિરલ ઉદ્યોગપતિઓ અને ઉત્પાદકે માલુમ પડે છે. જેમ કવિ અને સેનાનાયક ઘડી શકાતા નથી પણ જન્મથી જ હોય છે તેમ ઉત્પાદનનું સાહસ ખેડનાર
વ્યક્તિઓ ઘડી શકાતી નથી પણ જન્મથી જ એ શક્તિ તેમને પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે, જેવી રિીતે કવિત્વશક્તિ કવિની જન્મસિદ્ધ વસ્તુ છે, નેતાગીરી નેતાની જન્મસિદ્ધ વસ્તુ છે તેમ નતિ પ્રાપ્ત કરવાની શક્તિ તેમની જન્મસિદ્ધ વસ્તુ છે. જે તે ઉદાર હય, કેમળ હોય તે

Page #37

વ્યાજ અને નફે ૩૬૫ જગતમાં રોકફેલર અને કાર્નેગીની માફક દાનવીરનું બિરુદ પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને નહિ તે નક્કર મૂડીવાદી તે જરૂરી બની જ રહે છે.
નફાનું આવું સ્વરૂપ હેઇને તેને કિરાયા સાથે સરખાવવામાં આવે છે. જેવી રીતે કિરાયું જમીનની મૂળભૂત ફળદ્રુપતાનું પરિણામ છે તેમજ નફે માનવીની અસાધારણ શક્તિનું પરિણામ છે. દરેક જમીનમાંથી કિરાયું પ્રાપ્ત નથી થતું તેમ પ્રત્યેક માનવી-વ્યાપારી કે ઉત્પાદકનફો પ્રાપ્ત સ્થી કરી શકતો.
કિરાયું, વ્યાજ, વેતન અને નફાના સંબંધમાં એક વસ્તુ ખાસ સમજવા જેવી અને ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે, અને તે એ છે કે કિરાયું ને નફે ઉત્પાદન ખર્ચનાં અંગ નથી
જ્યારે વ્યાજ અને વેતન ઉત્પાદન ખર્ચના અંગે છે. પરિણામે વસ્તુની કિંમતના નિર્ણયમાં કિરાયાનું અને નફાનું પ્રમાણ વિચારવામાં આવતું નથી, બલકે વિચારી શકાતું નથી, જ્યારે વ્યાજ અને વેતનનું પ્રમાણ કિમત નક્કી કરવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. વ્યાજ અને વેતનને દર કિંમત નક્કી કરે છે જ્યારે કિરાયું અને નફે કિંમતને પરિણામે પ્રાપ્ત થાય છે. કિરાયું અને નફો વિશેષ છે માટે કિંમત વિશેષ છે તેમ નહિ, પણ કિંમત વિશેષ છે માટે કિરાયું અને નફે વિશેષ માલુમ પડે છે, તેમ સમજવાનું. કિરાયું અને નફે બંને આકસ્મિક લાભ છે. વ્યાજ અને વેતન જેટલાં નિશ્ચિત અને સ્થિર છે તેટલાં જ કિરાયું અને નફે અનિશ્ચિત અને અસ્થિર છે.
અંધારને ઉલેચનારે
[ રવિબાબુના ‘તારા સ્વજન તને જાય છાંડી” એ ભજન પ્રમાણે ].
તારે ને ભવું છાજે
દીપક એના પ્રાણને બૂઝે ઉઠને ભાઈ અંધારા ઉલેચવા કાજે છે. પગ નીચે ના ભોમકા સૂઝે
ભાંગેલ એના મનોરથ પીડિત પારાવાર જાગે
ભુક્કો થઈને ઉડવા લાગે ન્ય જે માનવતા માગે
તારે ના ભવું છાજે ધરતી એની ખુંદનારા જે
ઉઠને ભાઈ અંધારાં ઉલેચવા કાજે રે.
એની કાયાનો થાંભલે થાજે દેડતા આગે આગે
કેડિયાનું ભાઈદીવેલ થાજે, તારે ના ભવું છાજે
તારે ના થોભવું છાજે ઉઠને ભાઈ અંધારાં ઉલેચવા કાજે રે, ઉઠને ભાઈ અંધારા ઉલેચવા કાજે રે.
સુરેશ ગાંધી

Page #38

જીવન ઝરણ
प्रभा
અમદાવાદમાં સોમચંદ શેઠને ત્યાં જાગીરદારો પોતાની વિપુલ સમૃદ્ધિ જમે મૂકી જતા. પરિણામે કેટલાક વેપારીઓ ઈર્ષાથી બળવા લાગ્યા ને તેમણે શેઠને ફસાવવાને નિર્ણય કર્યો.
એક પ્રસંગે શેઠની બધી જ મૂડી વ્યાપાર અંગે પરદેશ ગયેલાં વહાણોમાં રોકાઈ ગયેલી જોઈ વેપારીઓએ એક જાગીરદારને પાણી ચડાવ્યું. ને શેઠને વૈભવ ખલાસ થઈ જવાની તૈયારીમાં છે કહી, જાગીરદારના હિતવી તરીકે તેમણે તેને તેના સવા લાખ રૂપિયા તરતજ ઊંચકી લેવાની સલાહ આપી.
જાગીરદારે શેઠ પાસે નાણાં માગ્યાં. શેઠ વસ્તુસ્થિતિ તરતજ પારખી ગયા. તેમણે હિમત જાળવી રાખી પૂછયું:
રોકડ નાણું જોઈએ કે હૂંડી?”
“દૂછી જ આપેને.” જાગીરદારને નાણુ જોઈતાં નહેતાં. તેને તે શેઠની પરીક્ષા જ કરવી હતી.
શેઠે રડતાં રડતાં ધોળકાના નામાંકિત વેપારી સવચંદના નામ પર હૂંડી લખી નાંખી. તેમને આશા હતી કે એકાદ અઠવાડિયામાં વહાણો આવી પહોંચશે અને તે ઝડપથી ધોળકા નાણાં મેકલાવી દઈ શકશે. પણ શેઠનાં વહાણોને ઢીલ થઈ. ને બીજી બાજુ જાગીરદાર હૂંડી લઈને સવચંદની પેઢીએ પહોંચ્યા. શેઠે અજાણુ અક્ષરની હૂંડી જોઈ મુનિ પાસે જૂના ચેપડા તપાસરાવ્યા. પણ સેમચંદ શેઠના નામે એક પાઈ પણ જમે નહતી.
સવચંદે હૂંડીનું બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કર્યું. તેમણે કાગળ પર લખનારનાં આંસુ પારખ્યાં. ને એક દુઃખમાં ભીડાયેલ વેપારીને બચાવી લેવાને તેમણે જમીનદારને તરતજ સવાલાખ રૂપિયા ચૂકવી આપ્યા.
મોડે મોડે પણ સેમચંદનાં વહાણે અખૂટ મૂડી સાથે પરદેશથી આવી પહોંચ્યાં. તે સાથે જ હૂંડી સ્વીકરાઈ ગયાના સમાચાર પણ તેમને જાગીરદાર મારફત મળી ચૂક્યા. સોમચંદ સવચંદની ઉદારતાથી અંજાઈ ગયા. તે નાણાંનાં ગાડાં ભરી ધોળકા પહોંચ્યા. તેમણે સવચંદ શેઠને બમણું મૂડી આપવા માંડી. પણ સવચંદે જે વ્યાપારિક ભાવનાથી પોતે તે નાણાં આપેલાં તેને હવે, તે મૂડી પાછી લઈને ધોઈ નાંખવાની ચોકખી ના કહી.
ને તે મૂડી “સવા-સોમ” ના નામે શત્રુંજય પર મદિર બંધાવવામાં વપરાણી.
જગદેવ પરમારની કીર્તિ પર મહેલા તલપતિ પરમદદેવે તેને પોતાની રાજસભામાં આમં. જગદેવ તે આમંત્રણને સ્વીકાર કરી પરમદદેવને મળવાને ગયા. તે પ્રસંગે દ્વારપાળે જ્યારે કુંતલપતિને તેના આવ્યાના સમાચાર આપ્યા ત્યારે રાજસભામાં એક સ્વરૂપવતી વારાંગના નમ-નૃત્ય કરી રહી હતી. જગદેવનું નામ સાંભળતાં જ તે અંગ પર વસ્ત્ર ઓઢી

Page #39

જીવન ઝરણુ - ૩૬૭ એક ખૂણામાં છુપાઈ ગઈ. જગદેવ સભામાં પ્રવે. પરમદેવે તેનું બાદશાહી સન્માન કર્યું. સન્માનવિધિ પૂરો થતાં તે વારાંગના પ્રતિ જોઈ બેલ્યો, “હવે નૃત્ય શરૂ કરે.”
“મહારાજ” વારાંગના હસીને બેલી, “અત્યારસુધી તે હું નગ્નસ્વરૂપે નાચી, કેમકે સ્ત્રી સ્ત્રીઓના ટોળામાં ગમે તેવું વર્તન ચલાવી શકે છે. પણ હવે હું એમ નહિ કરી શકું, કેમકે સભામાં એક પુરુષ આવ્યા છે.”
૪
પરમદેવે જગદેવને પિતાને સેનાપતિ બનાવ્યો. તેની પટરાણીએ તેને પોતાને ભાઈ લખ્યો.
કઈક પ્રસંગે શ્રીમાલ ને કુંતલ વચ્ચે સંગ્રામ ફાટી નીકળે. શ્રીમાલપતિએ જોયું કે જગદેવને સમરક્ષેત્ર પર હરાવવો અસંભવિત છે. ને તેણે એક કપટ રચ્યું જગદેવ પ્રભાતમાં દેવસેવામાં બેસો. તે પ્રસંગે તે જગતને સાવ વીસરી જતો. તે તક સાધી તેના સૈન્યને સાફ કરી નાંખવાની તેણે યુક્તિ રચી.
બીજી પ્રભાતે તે જ પ્રમાણે કુંતલના સૈન્ય પર હુમલે થતાં તે ઘાસની જેમ કપાવા લાગ્યું. સમરભૂમિને મહત્ત્વને ભાગ શ્રીમાલપતિના કબજામાં ચાલ્યો ગ. પરમર્દીદેવને આ સમાચાર મળતાં તે બેલ્યોઃ “ખલાસ, હવે જગદેવ હારી જશે.”
પાસે ઊભેલી તેની પટરાણીએ આ શબ્દો સાંભળતાં જ પિતાનું મુખ પશ્ચિમ બાજુએ ફેરવી દીધું.
“કેમ, ત્યાં શું જુએ છે?પરમર્દી દેવે ખેદપૂર્વક પૂછયું. . “સૂર્યોદયનાં દર્શન કરું .” રાણું સહેજ સ્મિતપૂર્વક બેલી. “ગાંડી ! ભાઇની હારથી ગભરાઈ ગઈ લાગે છે. પશ્ચિમમાં તે સૂર્ય કદી ઊગતો હશે?”
“ મારો ભાઈ હારશે એ દિવસનો સૂર્ય પશ્ચિમમાં જ ઊગશે. તમે કહે છે કે આજે તે હારવાને છે; એટલે મેં માન્યું કે સૂર્યોદય પણ આજે પશ્ચિમમાં જ હશે.”
પરમદદેવ આ વિશ્વાસથી ચકિત બન્યા. ને નમતા પહોરે તેને સમાચાર મળ્યા કે જગદેવે પ્રભાતના સંહારમાંથી બચેલા ૫૦૦ સૈનિકોની મદદથી શ્રીમાલપતિ પર વિજય મેળવ્યો છે.
x મદિનાને વૃદ્ધ રાજકવિ એક પ્રભાતે ઉપવનમાં ફરવાને નીકળ્યો. રસ્તે તેને એક સ્વરૂપવતી યુવતીએ પૂછ્યું:
મહાશય, સુંદર–ગલી ક્યાં આવી ?” કવિરાજ યુવતીના મુખ પર નજર ઠેરવી બેલ્યા, “દેવી, જ્યાં આપ જાઓ ત્યાં.”
ડુવલ ચોરોને સરદાર હતે. એક સમયે તેના કેટલાક સાથીદારોએ રમણીઓથી ભરેલી એક ગાડીને ઘેરી લીધી. તે પ્રસંગે એક રમણ પિતાના સંતાનને ચાંદીની ઝારીથી દૂધ પીવરાવતી હતી. ચોરોએ ગાડીમાંની બીજી મૂલ્યવાન વસ્તુઓની સાથે એ ઝારી ૫ણુ ઝૂટવી લીધી. બાળક રડવા લાગ્યું. તે કોલાહલ સાંભળી દર- ઉભેલ ડુવલ ગાડી સમીપ આવી પહોંચે. પરિસ્થિતિ તરત જ સમજી જઈ. ઝારી ઝૂંટવી લેનાર સામે બંદૂકની નળી તાકતાં બોલ્યા:
“તારી માએ તને દૂધ પીવરાવ્યું લાગતું નથી. એટલે જ બાળકની ઝારી પર મોહ થઈ આવ્યો હશે. પણ હવે એ તરત પાછી સોંપી દે. આજે તે જવા દઉં છું. બીજી વખત આમ બન્યું તે તારી છાતી વીંધી નાંખીશ.”

Page #40

ભુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧
ચાર્લ્સ પહેલાને માતની સજા ફરમાવનાર ન્યાયાધીશામાં પીટર્સ નામે એક ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુ પણ હતા. એક સમયે એ મહાશય જંગલમાંથી પસાર થતા હતા, ત્યારે કેપ્ટન હીંડ નામના લૂટારૂએ તેમની ગાડી સમીપ આવી તેમને કાથળી ધરી દેવાની આજ્ઞા ફરમાવી.
પીટર્સે ચારી એ કેવું ભયંકર પાપ છે તે અંગે બાઇબલનાં વચને સંભળાવ્યાં. ઉત્તરમાં હીંડે હસીને કહ્યું, “ એ પાપ ગમે તેવું હેાય તે પણ રાજાના ખૂન જેવું તે નથી જ એ હું જાણું છું . ''
અંતે ભયંકર ધમકીથી પીટસને કાચળી સાંપી દેવી પડી. તે પછી તે ચાલવા માંડયા ત્યારે હીંડે હસીને કહ્યું, “ હવે હું બાઈબલનું એક વાક્ય ટાંકુ છું તે આપ સાંભળતા જાએ.”
C
“શું? ”
બાઇબલમાં કહ્યું કે, ‘કાઈ તારા ડગલે માગે તે તું તેને તારા કાટ પણ ઉતારી આપજે. ’આપના કિંમતી કેાટની મારે ખાસ જરૂર છે. તે મને સોંપી દઈ આપ ખાઇબલનું એ વાક્ય સાર્થક બનાવેા.
""
.00
..
પીટને ધર્મપ્રેમને ખાતર તેા નહિ પણ છાતી સામે ધરાયલી બંદૂકની નળીને ખાતર એ વાકયને સાર્થક બનાવવું પડયું.
×
X
X
કૅપ્ટન હીંડના ધર-અલબત્ત ઘેાડાક સમયને માટે ભાડે રાખેલા-પાસેથી એક દાક્તર
સમીપ પહોંચ્યા તે ખેલ્યુા,
પસાર થતા હતા. તેમનું ખીશું તર જણાતાં હીંડ તેમની મહાશય, ઉપરના ખંડમાં મારી પત્ની બિમાર છે. તેને ફ્રી મળશે. ”
66
જોતા જાએ. આપને પૂરતી
દાક્તર દાદર ચડી ખંડમાં પ્રવેશ્યા બિમાર સ્ત્રીના ખાટલા માટે આમતેમ કાંકાં મારવા લાગ્યા. હીંડે તરત જ પાછળથી બારણું બંધ કરી, દાક્તર સમીપ ખાલી કાથળી ધરતાં કહ્યું, દાક્તર, મારી આ પત્ની હમણાં ખાલી પેટે બિમાર રહે છે. તેની દવા તમારા ખીશામાં છે. ફી તરીકે તમને તમારી જિંદગી જો જોઈતી હાય તા તે દવા આપી મારી પત્નીને તરત સાજી બનાવે.”
દાક્તરને આ પ્રકારના દર્દીના અનુભવ નહોતા. તેમ છતાં દવા તે તેમને આપવી જ પડી.
X
66
X
X
જર્મન વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરતા એક હિંદી વિદ્યાર્થીના ખંડમાં ગીઝ નામે એક નામચીન ઉઠાઉગીરે ધાડ પાડી. પણ સામાનનું પાટકું બાંધી તે જ્યાં બહાર નીકળવા ગયે ત્યાં બારણામાં તેણે તે જ વિદ્યાર્થીને અદબબંધ ઊભેલા જોયા. ચેારે વિદ્યાર્થી સામે પેાતાની રીવાલ્વર તાકી પણ વિદ્યાર્થીની આંખમાંથી નીકળતાં તેજ-કિરણાથી અંજાઈ જતાં તેના હાથમાંથી રીવાલ્વર પડી ગઇ. ચાર થરથર ધ્રુજવા લાગ્યા. વિદ્યાર્થીએ તેને પાસેની ખુરશીમાં બેસવાની સૂચના કરી. ચેાર ડધાઇને ત્યાં બેસી ગયા. વિદ્યાર્થીએ તરત જ પેાલીસને ખેાલાવી ચેારને તેમને હસ્તક કર્યાં. ચારને વિદ્યાર્થીના પ્રભાવ કરતાં પોલીસની જંજીરા ઓછી આકરી લાગી.
X
X
એક યહૂદીએ નામાંકિત કાવ્યાધિપતિ રાસ્ચાઇલ્ડને લેટરીની એક ટિકિટ ખરીદવા “વિનંતિ કરી. રાચ્ચાઈલ્ડે કહ્યુંઃ
પણ મને પૈસાની ત્યાં ખેાટ છે?”
X

Page #41

જીવન ઝરણુ • ૩૬૯
નામદાર, તેા પછી આપને લેટરીની ટિકિટના દશ
ટિકિટ લીધી તે ખીજેજ દિવસે તે ટિકિટ પર ત્રણ લાખ
ઈનામન! સમાચાર સાંભળી શમ્ચાઈલ્ડે યહૂદીને પૂછ્યું, “ તમને શું આપું? દૃશ હજાર ડૉલર રાકડા કે જિંદગી સુધી વાર્ષિક ચાર હજાર ડાલર? '' “કાકડા દશ હજાર જે આપે !' યહૂદીએ કંઇક દિલગીરીપૂર્વક કહ્યું, “ વાર્ષિક ચાર હજારને લાભ તે આકર્ષક છે. પણ તમારા જેવાના નશીબની સાથે તે હું. છ મહિના પણ નહિ જીવી શકું.
..
""
યહૂદીએ મીઠાશથી કહ્યું, શિલિંગની પણ શી કિંમત છે?” રાચ્ચાઈલ્ડ દયાથી પ્રેરાઈને ડાલરનું ઇનામ જાહેર થયું.
tr
X
X
X
રાજવી જોસેફ કેદખાનાની મુલાકાતે ગયેા. તે દરેક કેદીને તેણે તેમની ફરિયાદ તે મુશ્કેલીએ પૂછી.
કેદીઓએ એક અવાજે કહ્યું: ‘“ અમે નિર્દોષ છીએ. ” પણ એક કેદીએ રાજાના પગ પર હાથ મૂકી કહ્યું,
..
મહારાજ, એક ભૂલ થઈ ગઈ છે. પણ જો માફી મળશે તે। જિંદગીમાં કરી એવી બીજી ભૂલ થવા નહિ પામે. ’
રાજાએ હસીને જેલરને કહ્યું, જેલર, આ કેદી દેાષિત છે. અહીં રહીને તે બિચારા બધા નિર્દોષોને પણ દોષ શીખવશે. માટે એને એના ઘેર જ મોકલાવી દે, ’
X
X
X
પરાધીન ઇટલીમાંથી દેશપાર થને દક્ષિણ અમેરિકામાં વસતા ગેરીખાડીએ એક પ્રસંગે પોતાના કેટલાક સૈનિકાની મદદથી મેાન્ટીવીડિયન સરકારને બચાવી લીધી. મેાન્ટીવીડિયન સરકારે બદલામાં જ્યારે ગેરીબડીને સરદારપદ તે સૈનિકાને જમીન-જાગીરે। ધામવા માંડી ત્યારે પ્રત્યેકે તેવા સન્માનને સવિનય અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું, “ અમે અહીં જમીન-જાગીરા કે સુખ-સલામતી શાષવા નથી આવ્યા. અમારા દેશની સ્વતંત્રતાના અમે કેવળ પૂજારી છીએ.”
X
..
X
X
સેનાપતિ ગેરીબાડી ને મહામંત્રી કારની સહાયથી રાજા વીકટર ઇમેન્યુઅલે ઈંટલીને તેના દુશ્મનેાના પંજામાંથી સ્વતંત્ર બનાવ્યું. અન્તમાં જ્યારે કાપૂર માતને બિછાને પડયે ત્યારે તેનેા હાથ પેાતાના હાથમાં લઇ તે પર ચુંબન કરતાં સજળ નયણે રાજા મેલ્યાઃ “ ઈટલીના હિતને માટે બહેતર છે કે કાવરને બદલે હું મ. ”
"
X
X
X
પંજાબના હત્યાકાંડ પછી કલકત્તામાં મળેલી એક વિરાટ સભામાં ગાંધીજીએ કહ્યું, ‘હું સ્વરાજ્ય કરતાં રામરાજ્યને વિશેષ પક્ષપાતી છું. જો પંજાબના હત્યાકાંડ તે ખિલાકૃતના અન્યાયનું પ્રાયશ્ચિત કરી બ્રિટિશ સરકાર તે એ મુદ્દા પર હિંદી પ્રજાને સંતાયે તેા તેના સામે મારે કશું જ કહેવાનું નહિ રહે. '
""
દ
ના, જી ” પ્રમુખસ્થાને વિરાજેલા મહાન હિંદુ નરવીર લાલા લજપતરાય તરતજ વચ્ચે ખેાલી ઊઠયા, “ મારે તા સ્વરાજ્યને ખાતર સ્વરાજ્ય જોઈએ છે. પરદેશીઓ ભલે દેવના દીકરા હાય, ભલેને તેમની સામે કાઈને કશી ફરિયાદ ન હેાય પણ મારે તે હિંદુમાં હિંદી-રાજ્ય જોઈએ છે. તેના ભાગે રામરાજ્ય નથી જોઇતું.”
૫

Page #42

નારીજીવનની મહત્ત્વાકાંક્ષા
'
1
ચન્દ્રિક'
પ્રગતિની સાધનામાં સ્ત્રી અને પુરુષ એકમેકના સહકારદ્વારા અમૂલ્ય ફાળે। આપી શકે છે. સમાજની જનસંખ્યામાં લગભગ અ જેટલા નારીદેહને સમાવેશ થતે હાઇ સામાજિક પ્રગતિની પરિપૂર્ણતા અર્થે નારીજીવનના વ્યક્તિત્વને વિકાસ આવશ્યક છે.
ભૂતકાલીન સમાજમાં પુરુષના જેટલા જ હક્ક અને અધિકાર સ્ત્રીએ ભાગવતી. આથી સ્ત્રી-પુરુષની ભિન્નતા સામાજિક જીવનમાં અગવડના કારણ રૂપ ન બનતી, પણ વખતના વહેણ સાથે પરિસ્થિતિ ફેરવાઇ અને સ્ત્રીનું સ્થાન પુરુષના કરતાં ઊતરતું ગણાવા લાગ્યું.
નારીજીવનની મહત્તાની પડતીનાં કારણે પ્રાણીશાસ્ત્રવિષયક કે અગત્યનાં નહિ પણ ઐતિહાસિક અને આકસ્મિક ગણી શકાય. અસલી જાતિએની અંદર અંદરની લડાઇઓના પ્રતાપે યેદ્દાઓની લડાયક શક્તિને સમાજના મુખ્ય સદ્ગુણુ રૂપે આગળ ધરવામાં આવતી. સ્વાભાવિક માતૃપ્રેમના અમીવર્ષણને ચેાગ્ય ધડતર ધરાવનાર સ્ત્રી બાળકની માવજતને મુખ્ય કર્તવ્ય માનતી અને પુરુષની સરખામણીમાં નબળા બાંધા ધરાવતી હાઇ યુદ્ધક્ષેત્રમાં આગળ પફ્તા ભાગ લઈ શકતી નહિ. પરિણામે, તે સમયમાં સ્ત્રીઓને અગત્યહીન માનવામાં આવતી. વધારામાં સમરવિજયી વર્ગ, વિરૂદ્ધ વર્ગના પુસ્ત્રેના સંહાર કરી તેમની સ્ત્રીઓને ઉપાડી જવામાં ગૌરવ માનતા. જીતના ઈનામ તરીકે ગણાતી એ સ્ત્રીના તેઓ મનફાવત ઉપયેગ મતા.કાં મેં તેએાને ઉષભેાગ અર્થે સ્નાનામાં ગેાંધતા અગર તે। ગુલામ તરીકે વેચી દઇ દ્રવ્યાપાર્જન કરતા. આ પરિસ્થિતિએ નારીજીવનને અધ:પતનની પરાકાષ્ઠાએ પહેાંચાડયું. યુદ્ધમાં વિજય મેળવી ઉપાડી લવાતી કે ખરીદ કરીને મેળવાતી હાવાને લીધે નારીના દેહની કિંશત પુરુષવર્ગને મન બિલકુલ ન રહી. પરિણામે, પેાતાના વર્ગની સ્ત્રીએ તરફ પણ હલકી નજરે જોવાનું શરૂ થયું. આ ધેારણે જ રચાયેલા કાનૂને અને રીતરસમેાને પ્રતાપે સ્ત્રીઓને ફરજિયાત હલકું જીવન જીવવાની ફરજ પડી.
પુરુષજીવન સ્રીજીવન કરતાં ચડિયાતું છે, એ માન્યતાને દઢ બનાવતી સંખ્યાબંધ લીલા અત્યારે પણ મેાબૂદ છે. મુખ્ય દલોલ એ છે, કે વધુ શારીરિક બળ ધરાવતા હેાવાના અણે પુરુષ સામાજિક જીવનમાં નબળા બાંધાના સ્ત્રી-શરીર ઉપર સામ્રાજ્ય ભાગવે છે. ગર્ભધારણ અને સ્તનપાનની જવાબદારી ધરાવતી નારીનું શારીરિક બંધારણ પુરુષના અધારણથી નિરાળું છે. એટલે સ્ત્રી પુરુષના જેટલી બળવાન ન હય એ સ્વાભાવિક છે. પણ ગમે તેવા સંકટમય સંજોગાને ધીરજથી સહન કરવામાં અને રાગીની માવજત કરવામાં જે
× ‘સુવાસ ’ ના અગાઉના અંકમાં પ્રગટ થયેલ ‘પત્ની અને સ ંતતિ', ‘સ્વર્ગની સફરે ’, • ચૂંથાતી માતાઓ ’, ‘ હીટલર અને નારી' વગેરે લેખામાં સ્ત્રીના સનાતન નૈસર્ગિક સ્વરૂપને મહત્ત્વ અવાથલ. આ લેખમાં તે સ્વરૂપને અવગણી અને પુરુષ-સમેાવડી બનવા મથતી નારી રજૂ થાય છે.
ની

Page #43

નારીજીવનની મહત્ત્વાકાંક્ષા ... હવે
"
અજબ ચૈતન્ય વનિતા ધરાવે છે, એ નારીજીવનની કુદરતી બક્ષીસના પ્રભાવે તે પ્રતાનું અનેાખું ગૈારવ સાચવી શકે છે. વળી નૈતિક અને ઐદ્ધિક સંસ્થા તરીકે સ્થાપિત થયેલ સમાજમાં માત્ર શારીરિક બળના આધારે થયેલી સરખામણી ઉચિત ન જ મનાય એ દેખીતું છે.
બીજી રીતે, આધ્યાત્મિક સિદ્ધાન્તના ધેારણુ અનુસાર પુરુષની સરસાઇ સાબિત કરવાના પ્રયત્ન થાય છે. લડાયકવૃત્તિ અને પ્રયત્ન-મમતા જેવા ગુણા સ્ત્રી કરતાં પુષમાં વધુ પ્રમાણમાં વિકસિત થતા જણાય છે. જ્યારે માતૃપ્રેમ અને આત્મસંયમ જેવા સદ્દગુણ નારીદેહમાં વિકસે છે. આ તાવત જાતિભેદના કારણે ઢાઇ પ્રાણીશાસ્ત્રવિષયક વિભામને વખત છે એટલે એ તફાવતના પ્રતાપે એક જાતિની બીજી તિ ઉપરની સરસાઇ સાબિત કરવા મથન કરવું મુનાબ નથી. ઉપરાંત, સ્ત્રીઓમાં કાર્યારંભશક્તિ કે શેષખેળવિષય* શક્તિને અભાવ છે એમ કહેવામાં આવે છે. પણ, વનસ્પતિ તેમ પ્રાણીઉછેર, વણવાનું અને કુંભારકામ જેવા કાર્યની શરૂઆત કરનાર સ્ત્રીએ હતી, એ યાદ કરીએ છીએ ત્યારે નારીજીવનની મહત્તા ગૈારવહીન માનતાં અટકવાની ફરજ પડે છે.
ભૂતકાલીન ઇતિહાસના સિદ્ધાન્તાનુસાર પ્રમદાની કિંમત નજીવી હાઇ તે સદૈવ તાબેદારી ઉઠાવવા સરજાઇ છે, એ માન્યતા પણ ભૂલભરેલો છે. એક વખત એમ મનાતું કે સામાજિક વિવરણ અર્થે સામાન્ય ચુલામા અને ખેતી-ઉપયાગી ગુલામ નાકરેની આવશ્યકતા અનિવાર્યું છે. અત્યારે એ માન્યતા ભ્રમમૂલક ઠરી ચૂકી છે એટલે માત્ર ભૂતકાલીન માન્યતાને આધારે રચાયેલી ગુલામેાની આવશ્યકતા જેમ બંધ થાય છે, તેમ ભૂતકાલીન સંન્નેમા અદશ્ય થતાં નિતાની વ્યાજખી મહત્તાનાં મૂલ્યાંકન કરવામાં પાછીપાની કરવી એ સામાજિક પ્રગતિ ઉપર પ્રહાર કરવા સમાન છે.
નારીજીવનને બિનકિંમતી ઠરાવતી ભૂતકાલીન રીતરસમે અત્યારે અસ્તિત્વ નથી ધરાવતી. સામાજિક પ્રર્પત માટે માત્ર લડાયકવૃત્તિ જ મહત્ત્વ ધરાવે એ પરિસ્થિતિ નિર્મૂળ થઇ છે. ઉપરાંત વિજ્ઞાન અને વેદાંતની ઝડ્ડપી પ્રગતિના આ સમયમાં સામાજિક લક્ષ્યબિંદુ નવીન આદર્શ અને નવનવીન ધ્યેય ધારણ કરી આગેકૂચ કરવામાં ગૌરવ લેખે છે. નવા યુગની નારી આ નવીન દેાલનેના રંગથી રંગાઇ, પ્રવર્તક ખળપ્રભાવે જાગૃત સ્ત્રીશક્તિની જ્વલન્ત પ્રતિભા જગત સમક્ષ રજૂ કરવા કમર કસે છે.
છેલ્લાં ધ્રુજારેક વર્ષથી નારીજીવનને ગૈારવહીન લેખતાં કાલ્પનિક અå પૈારાણિક સ્થાનકાના પ્રભાવે, ઔવનની સાચી મહત્તાના સામાન્ય જનતાને સહજ પણ ખ્યાલ નથી. આથી પ્રમદાની પ્રબળ શક્તિનાં સત્ય દર્શન જગત સમક્ષ રજૂ કરવાની પ્રથમ નેમથી વર્તમાન સ્ત્રી-શક્તિ પ્રગતિપળ્યે કૂચકદમ કરે છે. પ્રાણીશાસ્ત્રવિષયક તાવતને પ્રતાપે નીષજતા શારીરિક અને આધ્યાત્મિક તફાવતને દૂર કરી શકાય તેમ નથી, એટલે કુદરતી રીતે અર્ષાયેલ ગુણાતે કેળવી તેને સારામાં સારા ઉપયાગ કરવા તત્પર રહેવું, એ વર્તમાન નારીનું જીવનધ્યેય બને છે.
વર્ષોજૂના કાનૂને અને તે અંગેની રીતરસમાના કારણે જીવનની સંકુચિતતા ધડાઈ છે. ઉપરાંત, વર્ષાથી ચાલી આવતી સામાજિક કરડી નજરના પ્રતાપે ઊંડું જડત્વ યુનિતાજીવનમાં આાપાયું છે. એ જડત્વ ને સંકુચિતતાના આવરણને ભેદી, આત્મજાગૃતિ

Page #44

૭િ૭૨ - સુવાસ જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ સાધી, નારીજીવનને અનુરૂપ ચપળતાથી ચમકવાની ભાવના સ્ત્રીશક્તિની પ્રવૃત્તિની દ્વિતીય નેમ રૂપ ગણાવી શકાય. છે. વર્તમાન સ્ત્રીશક્તિની ઝડપી પ્રગતિ તૃતીય ઉદ્દેશ પણ ધરાવે છે. અણજાણુ યેયપ્રાપ્તિ
અર્થે સદા સર્વદા મથન કરવું એ સમાજની ગૌરવપૂર્ણ મહત્તા છે. આ મથનના પ્રતાપે કઈ પણ વસ્તુ સર્વકાળ એક જ સ્થિતિમાં ટકી રહે, એ સંભવિત નથી. એક સમયે મેળવેલા હક કે અધિકાર ટકાવી રાખવા માટે પૂરતી સાવધાની દાખવવામાં ન આવે તો એ હક્ક તેમ અધિકારને વખતનાં વહેણ દૂર દૂર તાણી જાય છે. અસ્તિત્વ અને હકુમતની રક્ષા અર્થેના મનમાં જાતિ કે અધિકારભેદની પરવા વિના, એક વર્ગ બીજા વર્ગને મહાત કરે, એ પરિસ્થિતિ ઊભી છે. આ સંજોગોમાં માત્ર પોતાના રક્ષણહાર તરીકે પિતા, પુત્ર કે પતિ સ્વરૂપે પુરુષનું અસ્તિત્વ છે, એ એક જ કારણે નારી નિર્ભયતાથી વિચરવાનું પસન્દ કરે તે પ્રગતિના પન્થ આગેકદમ ભરવાનું અશક્ય બને એટલે સમાજમાં પિતાના હક્ક અને અધિકાર કાયમ રાખવા પૂર્ણ તૈયારીથી મથન કરવા જાગ્રત સ્ત્રીશક્તિ જે સભેર આગળ ધપે છે. - નારીજીવનની પ્રગતિપ્રેરક હીલચાલ અમુક દેશને કે અમુક પ્રજાને જ અવલંબિત નથી. વિશ્વના પ્રત્યેક સ્થળે આ પ્રવૃત્તિ એક કે બીજા સ્વરૂપે દશ્યમાન થાય છે. જુદા જુદા દેશની પ્રગતિની નિરાળી કક્ષાના ધેરણે એ પ્રકૃતિનું નિરાળું સ્વરૂપ દષ્ટિગોચર થાય છે. સુશિક્ષિત હિન્દુ બાળા પોતાની પસંદગીના પતિને વરમાળા આરોપી સ્નેહલગ્નની હિમાયતી બનવાનું પસન્દ કરે, ફેન્ચ નારી ચૂંટણીમાં મત આપવાને પિતાને હક પ્રતિપાદન કરવા મથન કરે કે અમેરિકન પ્રમદા રાજ્યવ્યવસ્થામાં પિતાને ફાળે આવશ્યક છે એવો દાવો જોરશોરથી રજૂ કરે એટલે એ પ્રગતિકારક પ્રવૃત્તિઓ એકબીજાથી વિભિન્ન છે એમ માનવું મુનાસીબ નથી. એ બધી ય પ્રવૃત્તિ એક જ વસ્તુ દર્શાવે છે, કે નારી હવે પિતાના હક્કોના પ્રતિપાદન અર્થે અવિરત પ્રયત્નો કરવા સદા સર્વદા તૈયાર છે. ઉપરાંત, સ્ત્રીઓની પ્રવૃત્તિ સમાજના એકાદ વિભાગને અનુસંગી છે એમ પણ નથી. સામાજિક, રાજકીય અને આર્થિક ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરી જીવનની પ્રત્યેક જરૂરિયાત પ્રત્યે લક્ષ્ય દેરવા પ્રમદા પ્રબળ મહત્વાકાંક્ષા ધરાવે છે. - સ્ત્રીઓની હીલચાલની અગત્યની પ્રવૃત્તિ રાજકીય ક્ષેત્રમાં નજરે પડે છે. એ પ્રવૃતિનાં મુખ્ય આધારભૂત તત્વે બે છે. પૌરાધિકારી અને મતાધિકારીત્વ. ગુલામીનાં બંધનમાં જકડાયેલી સ્ત્રીનું વ્યક્તિત્વ રાજકીય ક્ષેત્રમાંથી અદશ્ય થયેલું. વ્યક્તિ તરીકેનું કંઈ મહત્ત્વ વનિતાને માટે ન હતું. તેમ કઈ પણ પ્રકારની મિલકત સમ્પાદન કરવા, કબજે રાખવા કે વ્યવસ્થા કરવા તેને હક ન હતા. પુત્રી તરીકે પિતાને અને પત્ની તરીકે પતિને સ્વાધીન. રહી છવન ગુજારવાની તેને ફરજ પડતી. આજે એ પરિસ્થિતિ નથી. ધીમેધીમે પણ મક્કમ રીતે વર્તમાન નારી પ્રવૃત્તિ સંપૂર્ણ પૌરાધિકારીત્વની પ્રાપ્તિ તરફ વળે છે. ત્રીજીવનની. હિલચાલનો મુખ્ય હેતુ સ્ત્રીને પુરુષની સમોવડી બનાવી રાજ્યવ્યવસ્થામાં પુરુષના જેટલા જ હક્ક અને જવાબદારી પ્રાપ્ત કરવાનો છે.
સ્ત્રીઓમાં સમાજવ્યવસ્થાની જવાબદારી ધારણ કરવા જેટલી શક્તિ હજુ નથી આવી, એવી એક માન્યતા છે. કુદરતી રીતે નબળો બાંધે ધરાવતી નારી જવાબદાર વ્યવસ્થાશક્તિ ન ધરાવી શકે એમ માનવામાં આવે છે. પ્રથમના સમયમાં જ્યારે બહારના રાજ્યોને સતત.

Page #45

નારીજીવનની મહત્વાકાંક્ષા - ૩૭૩ સામનો કરવા અને આંતરિક વ્યવસ્થાના બખેડા દૂર કરવા પ્રબળ શરીરની આવશ્યક્તા અનિવાર્ય હતી ત્યારે એ દલીલ આવકારદાયક હતી. અત્યારે આતરિક વ્યવસ્થાના બખેડા દૂર થયા છે અને બાહ્ય આક્રમણમાં પણ માત્ર લશ્કરને મેખરે કૂચ કરવાની શક્તિ વિના આગળ પડતો ભાગ લેવાની શક્તિ વર્તમાન વનિતા ધરાવે છે.
સામાન્ય જનતાની પ્રગતિ અને સગવડતાની વૃદ્ધિ તેમ ઉદ્યોગ, કેળવણી અને સુખાકારી જેવી સમસ્ત પ્રજાની અભિવૃદ્ધિ અર્થેની યોજનાઓ વર્તમાન રાજ્યવ્યવસ્થામાં અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે. આ યોજનાના સમર્થન અર્થે પુરુષના જેટલી જ મહત્તા સ્ત્રીની છે
એ નિર્વિવાદ છે.
ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં દ્રવ્યનું સંપાદનકાર્ય, માલિકી, ઉપભોગ અને વ્યવસ્થા માટે પુરુષના જેટલી જ તકે મેળવવાની માગણું સ્ત્રીઓ રજૂ કરે છે. જૂના વખતથી જ સ્ત્રીઓ દ્રવ્યોપાર્જનમાં યથાશક્તિ મદદગાર થતી. હવે ગુલામીમાંથી મુક્તિ મેળવી, શહેરી તરીકેના હક્ક સમ્પાદન કરતી સ્ત્રીઓ માટે ઔદ્યોગિક અડચણો દૂર થઈ છે. છતાં હજી આઘોગિક ક્ષેત્રમાં સ્ત્રીઓને પ્રવેશ કરવા માટે અનુકૂળ તકે મર્યાદિત છે. સ્ત્રીઓને માટે ખુલ્લા થયેલા ઉદ્યોગો પ્રમાણમાં ઘણા ઓછા છે. અને પુરુષોની સરખામણીમાં તેમને મળતા પગારનું ધોરણ નીચું રાખવામાં આવ્યું છે જ્યાં સુધી સ્ત્રી, આર્થિક રીતે પતિ, પિતા કે પુત્ર ઉપર આધાર રાખી જીવન ગુજારે છે ત્યાં સુધી આ પરિસ્થિતિની તેના સામાજિક જીવન ઉપર થતી અસરની પ્રબળતા તેની ઉન્નતિને બાધક નથી નીવડતી, પણ સામાજિક પ્રગતિની સાધનાની સફળતા સાથે સંપૂર્ણ પૌરાધિકારીત્વની પ્રાપ્તિ અને તે અંગેના હક્કો તેમજ જવાબદારી સંકળાતાં તેને સ્વતન્ત્ર જીવન ગુજારવાની આવશ્યકતા ઊભી થશે. તે વખતે પુરુષના કરતાં વધુ ઉજ્જવળ નહિ, તે પુરુષના જેટલી સરળતાથી જીવનનું ધોરણ નીભાવવાની અચૂક ફરજ પડશે. આ પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં ઘૂમવાની પુરુષના જેટલી જ તકે પિતાને મળે તેમ સખ્ત કામ માટે સરખા પગારનું ધોરણ સ્વીકારાય એ સ્ત્રીજીવનની હિલચાલની ખાસ માગણી છે. - ધર્મ, કેળવણી અને ગૃહજીવનના કેયડા ઉકેલવાના પ્રયત્નો સ્ત્રી જીવનવિષયક પ્રવૃત્તિના અંગભૂત બને છે. નબળા બાંધે, કમળ લાગણીનું પ્રાબલ્ય અને સન્તાનોના હિતની મહામૂલી કાળજીના પ્રતાપે સ્ત્રીઓની ધાર્મિક શ્રદ્ધાનાં મૂળ ઊંડા ઊતરેલાં છે; ધર્મકાર્ચ, સામાજિક રીતરસમો અને જાહેર મતના પ્રભાવે ખોટી માન્યતાઓ અને વહેમ સ્ત્રી જીવનમાં ઉમેરાયાં. બુદ્ધિયુગના આગમન સાથે ધાર્મિક માન્યતાઓમાં મહત્ત્વના ફેરફાર થયા છે. એટલે ઘાર્મિક બાબતોમાં સ્થાપિત સિદ્ધાતો, માન્યતાઓ અને વહેમના પંજામાંથી, સ્ત્રીવર્ગ મુક્ત થાય એ ધોરણસર નારીજીવનની પ્રગતિવિષયક પ્રવૃત્તિ કૂચકદમ કરે છે.
વિજ્ઞાન, વેદાન્ત, કળા અને સાહિત્યભરી સંસ્કૃતિ સમાજની ઉજવળતાના પ્રતીકરૂપ છે. માતા, બહેન અને પત્ની તરીકે સમાજમાં વસતા સ્ત્રીસમૂહને સંસ્કૃતિથી અનભિન્ન રાખીને અર્ધા સમાજની માનવતાને અવરોધવાની ભયંકર ભૂલ આદરવામાં આવેલી. અત્યારે એ અવરોધકારી ત દૂર થયાં છે અને સંપૂર્ણ પદાધિકારીત્વની જવાબદારી ઉઠાવવા તૈયાર થયેલ સ્ત્રીશક્તિ માટે કેળવણીનાં દ્વાર ખુલો મુકાયો છે. , નારીજીવનની એક મહત્ત્વની પ્રવૃત્તિ કૌટુમ્બિક જીવનને લગતી છે. કૌટુમ્બિક જના લગ્નનું એક સ્વરૂપ છે. ફક્ત ઈન્દ્રિયજન્ય વાસનાના સંતોષાર્થે નહિ, પણ વિભિન્ન જાતિનાં

Page #46

૧૪ - સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૪૧ મેળાપથી તે મધુરતય અને પ્રોઢ લાગણીના પ્રભાવે અન્ય પ્રેષનાં અમીવર્ષણથી સંસ્કૃતિની અનુપૂર્તિ સધાય. એ સાધનાની સફળતા અને લગ્નની આવશ્યકતા આવકારદાયક મનાય છે. લગ્નસંસ્થાનું એ ભૂલાઈ ગયેલું ગૌરવ પુનઃ સ્થાપિત કરી, સ્ત્રી પોતાની સંપૂર્ણ પસંદગી અનુસાર લગ્ન કરી, કૌટુમ્બિક જીવનની ફરજો અને જવાબદારીઓ આપમેળે અનુભવવા સ્વતંત્ર બને એ હેતુ સ્ત્રીનવિષયક હીલચાલમાં પ્રાધાન્ય ભોગવે છે.
નારીની પ્રગતિપ્રેરક હિલચાલને છેલ્લો છતાં અતિ અગત્યને ઉદ્દેશ માતૃત્વને લગતો છે. સમાજના ભાવિ નારિક તરીકે નિર્માણ થયેલ સન્તાન તરફ, કુદરતી રીતે, માતૃપ્રેમ ઢળે છે. એ પ્રેમના અમીવણના પ્રતાપે માતા પિતાના જીવનને ધન્ય માની ગેરવવંતી બને છે. જૂના સમયની પરિસ્થિતિને અનુસરી તે સમયે માતૃત્વ ફરજિયાત હતું. એટલું જ નહિ, માતૃત્વ ધારણ કરવાની આનાકાની કરવાનો સ્ત્રીને બિલકુલ હક્ક ન હતો. સમાજની અત્યારની પ્રગતિ, અવનવીન આદર્શો અને સર્વોત્તમ સંસ્કૃતિના સમયમાં નારીના ઉપર ફરજિયાત માતૃત્વ લાદવામાં આવે એ ઠીક નથી. એટલે વર્તમાન નારી મયિાત માતૃત્વની માગણી કરે છે.
આ રીતે, પુરુષ અને સ્ત્રી વચ્ચે સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય તફાવત દૂર કરવા ઉપરાંત નારી પોતાના પગ ઉપર ઊભી રહી નવીન તકને અપનાવવા તૈયાર થાય, એ હેતુથી વર્તમાન સ્ત્રીજીવનની પ્રગતિવિષયક પ્રવૃત્તિ પિતાનું કાર્ય ધપાવે છે. એ જવલંત જાગૃતિની અનોખી પ્રગતિમાં આવશ્યક મૂલ્યાંકન આંકવામાં આવે તે નારીજીવનની હત્ત્વાકાંક્ષાની અભિવૃદ્ધિ નીપજે, આત્મવિશ્વાસ વધે અને સમાજના માનનીય તેમજ જવાબદાર સભાસદ તરીકેનું સ્થાન સ્ત્રીને પ્રાપ્ત થતાં સમસ્ત સમાજની પ્રગતિ પ્રેરક પ્રવૃત્તિમાં આવકારદાયક ઉમેરો થાય.
નાવિકને :
તારા પથના છેને દૂર કિનાશ
પથિક દ્વરે જા ! શ્રમિતને હિય ન દેશ-સીમાડા
દૂર સુદૂરે જા! દીપક નાવને જાય જે બૂઝી, પ્રાણની તારી ત સં કેરી; અ અંગે ચેતન ભરી,
- આશ કિનારે જા ! જસી જાય દૂરનાં પાણી ઘેરાં, છેલ્લી તારી નાવડી ખાયે ફેરા
પ્રભુલાલ શુકલ ધસમસે કદી પૂરનાં પાણી,
પારુષના પથે જા ! પ્રલયના જ્યારે વાય કે,
રે! તારી હેપ્લીના શઢ તૂટે, છેલું હલેસુંયે હાથથી છૂટે,
હેડી છોડતે ના ! કદી તારી આશા ડૂબી જાયે, ઓ રે ! તારી સાધના અફળ થાયે, ના તારી નાવડી નાની,
શ્રદ્ધા ઘાટે જ !

Page #47

ડેકટરનું દફતર
કિરલાલ આલિયા એશી
ડોકટર સાહેબ દયાશકરભાઈ દવાખાનામાં બેઠા છે. સવારનો વખત છે, એક પછી એક દર્દીઓ દવા લેવા આવે છે. તેમાં એક અતિ કર્કશા સ્ત્રી ડોકટર પાસે જાય છે ને પિતાની દુખતી છબ વિષે ફરિયાદ કરે છે. તે
કર્કશા સ્ત્રી: સાહેબ ! શ્વાસ-દમ-જભ...
કટર સાહેબ: હા, હા. હવે ફક્ત દમ સિવાય તમને બીજે કશે વધે છે જ નહીં; ફક્ત તમારે રડાના કામમાંથી પરવારી જીભને ખૂબ તરસ્ટી ન દેતાં સવાર, બપોર ને સાંજે આરામજો ખૂબ જરૂર છે.
કર્કશા સ્ત્રી: પણ દાક્તર સાહેબ! આ મારી જીભ... - ડેક્ટર સાહેબ: હા બાઈ! તમારી જીભને બોલવાનું બંધ થઈ જાય એવી દવા હમણાં આપું છું, પછી કાંઈ વાંધો છે?
[ પેલી સ્ત્રી બોલવાનું બંધ થઈ જાય એવી દવા લઈ ગઈ કે તરતજ એક બીજી સ્ત્રી કે જે ઠેઠ ગામડામાંથી પિતાને ધણી માટે દવા લેવા આવી હતી, તે ડેકટર સાહેબ સમીપ આવી ]
ડેકટર સાહેબ? કેમ! તમારે શું છે?
સ્ત્રીઃ મારે ઘેર ખાટલામાં બિમાર પડયા છે. કોઈ દવા દે તો સારું.
ડોકટર સાહેબ [પ્રિસ્ક્રિપ્શન લખી આપ્યા પછી સૂચના આપે છે–સૂતાં પહેલાં તમારે તમારા ધણીને આ દવાના પાંચ ચમચી ભરીને દરે સાંજે આપવા. દવા હલાવીને પાવી.
સ્ત્રી: પણ, સાહેબ... છેકટર સાહેબ? કેમ કાંઈ હરકત છે? ઘૂમટો ખોલીને જે હેય તે જણાવો.
સ્ત્રીઃ તમે હમણું કહ્યું તે મારાથી નહીં બની શકે ! ડેકિટર સાહેબ એવું તે શું છે? સાફ શબ્દોમાં જણાવે.
સ્ત્રી: જે મારા ધણીને હલાવીને પછી દવા પાઉં તે તેને સ્વભાવ એ કોધી છે કે મને ટીપી નાખે. બીજું તમે હમણું દવાના પાંચ ચમચા ભરીને દવા આપવાનું કહ્યું, પણ અમે એવાં ગરીબ માણસો છીએ કે અમારી પાસે ફક્ત બેજ ચમચા છે, તેનું શું કરવું?
[ડોક્ટર સાહેબે તે સ્ત્રીને એક ચમચામાં પાંચ વાર દવા લેવાનું તથા ધણીને હલબલાવીને નહીં પણ દવાને હલાવીને દવા દેવાનું સમજાવી વિદાય કરી. ત્યાં દવાખાનાને કમ્પાઉન્ડર રામપ્રસાદ રિપિટ લઈને ડે. સાહેબ સમીપ હાજર થયો. રિપોર્ટ વાંચીને સાહેબને આશ્ચર્ય થયું
ડોકટર સાહેબ : આજે વળી કેટલા દરદી ગુજરી ગયા? રામપ્રસાદ! રામપ્રસાદ : સાહેબ! ત્રણ દરદીઓ ગુજરી ગયાને રિપેટ આજે આવે છે.

Page #48

૭૬ સુવાસ 8 જાન્યુઆરી ૧૯૪૧
ડોક્ટર સાહેબ ? પણ અહીંથી તે મેં ચાર દરદીઓ માટે દવા લખી આપી હતીને!
રામપ્રસાદ : હા, સાહેબ. છેલ્લો એકજ દરદી દવા લેવાની ના પાડતો હતું તેથી તે બચી શકો, અને બાકીના બીજા બધા દવાખાનાના વોર્ડમાં રામશરણ પામ્યા..
[ડે. સાહેબ આ સાંભળીને ચૂપ થઈ ગયા, અને દવાખાનાના વોર્ડમાં વિઝિટ માટે ઊપડી ગયા. એક દરદી કે જે બહુજ ખટપટીઓ હતા તેને ઘેર જવાની છૂટ આપવા ડોકટર તેના બિછાના આગળ જઈ પહોંચ્યા.] '; ડોકટર સાહેબ : તમને હવે ઘેર જવાની છૂટ છે. હવે તમારે ઘેર સંપૂર્ણ આરામ .
દર્દી : પણ દાક્તર સાહેબ! હું તેમ કરી શકે તેવી સ્થિતિમાં નથી.
ડોકટર સાહેબ ? કેમ શા માટે નહિ ? શો વાંધે છે? હવે તે તમારી તબિયત બહુ મઝાની છે. | દર્દી : મેં મારા ઘરનું તમામ ફર્નિચર ગઈ કાલેજ મારે ઘેર જવાનું હોવાથી રંગારા પાસે રંગાવી નાખ્યું છે, એટલે ફર્નિચરનો કલર તા હોવાથી તાજા રંગેલા ફર્નિચર ઉપર હું સંપૂર્ણ આરામ લઈ શકું નહિ, માટે રંગ સુકાતાં સુધી તે મને અહીં રહેવાની છૂટ મળવી જોઈએ.
[. સાહેબે તે દદને બે દિવસ સુધી વધુ રહેવાની છૂટ આપી, અને ઓપરેશન રૂમ ભણી પગલાં પાડયાં. ગળામાં દર્દ થતું હોવાથી અલારખા નામને એક કારીગર ત્યાં આવ્યું હતું, તેને ડોકટર સાહેબે ઓપરેશન રૂમમાં પ્રથમ સવાલ કર્યો.]
ડેકટર સાહેબ : એલા અલારખા ! તું આ ઓપરેશન રૂમમાં પહેલીજવાર આવ્યો છે કે અગાઉ આવી ગયો છે?
અલારખા : નહીં સાહેબ ! હું આ હેલમાં નળ-બહારના પાઈપ તથા ઇલેકટ્રીકફીટીંગ તથા રિપેરીંગ કરવા માટે તો અવારનવાર આવી ગયો છું, પણ મારા ગળાનું ઓપરેશન કરાવવા તે આજે પહેલીજવાર આવ્યો છું.
[ બીજા એક શ્રીમંત ગળાના દર્દીનું ગળું સાફ કર્યા પછી સાહેબ ફી માટે ઉઘરાણું કરવા લાગ્યા.]
ડોકટર સાહેબ : મહેરબાન સાહેબ! અમારી દશ રૂપિયા ફી ઓફીસમાં ચૂકવી ! ગૃહસ્થ : ગળું સાફ કરવાના દશ રૂપિયા ! અધધધ! એટલા બધા !! ડોકટર સાહેબ : સાહેબ ! મારવાડી ન બનો ! કેમ કાંઈ વધારે પડતું લાગે છે? ગૃહસ્ય : ચોક્કસ વળી ? ડોક્ટર સાહેબ : કેવી રીતે ?
ગૃહસ્થ : હજુ ગઈ દિવાળીના શુભ પ્રસંગે મેં મારું આખું કાળું પડી ગયેલું રસોડું ફક્ત એક જ રૂપિયામાં સાફ કરાવ્યું હતું, અને તમે ગળું સાફ કરવાના દશ રૂપિયા કેમ
[ ગળું અને રસોડું સાફ કરવું એ બંને એક નથી એ સૂત્ર સમજાવી સાહેબ જરા . આરામ લેવા ગયા, ત્યાં તેમને એક જૂને અમલદાર મિત્ર આવ્યો. મિત્રને આવકાર આપી ડે. સાહેબ વાતોએ વળગ્યા.]
ડાકટરનો મિત્ર : ડો. સાહેબ મેં સાંભળ્યું છે કે મૃત્યુ સામે કોઈ પણ દવા છે જ નહી. તે શું સાચું છે ?

Page #49

ડોકટરનું દફતર - ૩૭૭ ડાકટર સાહેબ : હા, બરાબર છે. એ સૂત્રને આપના મગજમાંથી નાબૂદ કરવા માટે તમારે મારે ત્યાંથી રોજ નિયમિત દવા લેવી પડશે અને મારે તમને દરરોજ દવા દેવી પડશે.
[ પેલા અમલદારને પોતાના દવાખાનાના કાયમના ગ્રાહક બનાવીને પછી ડે. સાહેબ જમવા ગયા. ના પુત્ર મનુ હાઈસ્કૂલમાંથી જમવા ઘેર આવ્યો. ]
મનું : પપા ! હમણાં અમારા નવા માસ્તર આવ્યા છે તેણે આજે મને મારા અક્ષર જોયા પછી કહ્યું કે તું બહુજ ખરાબ દસ્કત લખે છે. સુધારવા પ્રયત્ન ન કરે ?
ડોકટર સાહેબ : આ હિસાબે તારો નવો માસ્તર ઘણું જ ખરાબ નીવડે ! હાં....પછી તે શું કહ્યું ?
મનું ? મેં કહ્યું કે દસ્કત સુધારવા કે બગાડવા એ વિષે તે હું જાણતા નથી. તે પણ મારા બાપા મને રોજ એક કલાક ગરબડિયા દસ્કત લખવા આપે છે. ત્યારે માસ્તરે કહ્યું, તારા બાપા શું કરે છે? શું કોર્ટમાં અરજી લખે છે? મેં કહ્યું, મારા બાપા સરકારી દવાખાનામાં ચીફ મેડીકલ ઓફીસર છે ને હું તેમના દવાખાનામાં પુરસદના વખતને કંપાઉન્ડર છું.
ડોકટર સાહેબ : શાબાશ ! તેં એ દુત્તાને ઠીક બનાવ્યો !
[એપિરનાં સાહેબ જરા આડે પડખે થયા, ત્યાં કોઈ માણસ વિઝીટ માટે બોલાવવા આવતાં સાહેબ દર્દીના આવાસ તરફ મોટર હંકારી ગયા. ]
ડોકટર સાહેબ : મૂછમાં પડેલા તમારા પતિને પ્રથમ તાવ કયારે આવ્યો ? દર્દીની સ્ત્રી : જ્યારે તેમણે તેમનું પૂરેપૂરું બિલ ચૂકવી આપ્યું ત્યાર પછી.
ડોકટર સાહેબ : અરે ! એવડું કેવડું મોટું બિલ હતું કે ભાઈ સાહેબને આ ૧૦૫ ડીગ્રી સખ્ત તાવ ચડે?
દર્દીની સ્ત્રી સાહેબ ! લગભગ ૫૦૦ રૂપિયા તેમણે એક બીજા ડોકટરને બિલ પેટે ચૂકવ્યા, ત્યાર પછી.
ડેકટર સાહેબ : એહ ! ત્યારે આંહી મારું કામ નથી.
[ વિઝીટ અધૂરી મૂકીને સાહેબ દવાખાને આવ્યા. વેપારી માનસ ધરાવતે એક માણસ સાહેબ સાથે વાત કરવા લાગ્યો. ]
માણસ : સાહેબ ! મેં સાંભળ્યું છે કે તમે તમારી ખાનગી પ્રેકટીસમાં તમારી પાસે ખૂબ દર્દી લાવનારને સંકડે ત્રીસ ટકા કમીશન આપે છે. તો તે વાત શું સાચી છે ?
ડોકટર સાહેબ : હા, વાત ઠીક છે, પણ દદી ક્યાં છે ?
માણસ : સાહેબ ! હું સખ્ત કબજિયાતનો દર્દી છું. હું મારી મેળે જ દર્દી અને એજન્ટ છું. મને રેચની દવા આપો, તથા તમારી શરત મુજબ કમીશન પણ આપે. ( [ સાહેબ આથી જરા ઝંખવાણું પડી ગયા, ત્યાં વળી એક આરામ પામેલે દાદ આવ્યો. તેને જોઈને-]
ડોકટર સાહેબ: હવે તમને આરામ છે. તમારે દવા લેવાની જરૂર નથી. મારું બિલ ચૂકતે કરી આપે તે સારું.
દર્દી: વાહ! સાહેબ! તમે કોઈ જબરા માણસ લાગે છે ! આરામ ઇશ્વર કરે છે. અને તેની ભારે શી તમારે લેવી છે? હું તે આરામ કર્યા બદલ ઈશ્વરને જ પૈસા આપીશ.
ડોકટર સાહેબઃ સારું. આરામના પૈસા ઈશ્વરને આપજે, પણ મેં લખેલા પ્રિક્રીપશનના અને દવાના પૈસા તે મને જ આપજે.

Page #50

૧૦૮ સુવાસ જાન્યુઆરી ૧૯૪૧
[સાંજે . સાહેબ કાલેજની હોસ્ટેલ તરફ ફરવા નીકળ્યા. તેમના એક મિત્રનો પુત્ર હોસ્ટેલમાં રહેતા હતા તેની ખબર અંતર ઘણા વખત થયાં લીધી ન હોવાથી હોસ્ટેલ ભણી આવ્યા. ]
ડેાકટર સાહેબ : કાં ! કેમ છે મુકુલ ? હમણાં તે તમે દેખાતા જ નથી !
મુકુલ : હમણાં હમણું મને જરા ગમગીન જેવું લાગે છે. પેટ તડતીમ છે. કહે કે મેલેરિયા ફીવર છે.
ડોકટર સાહેબ : અરરર ! ત્યારે તે તમારે રોજ સવારના પહોરમાં ગરમ પાણીને પ્યાલો પી જોઇએ કે જેથી ટાઈ ફોડ આદિ તાવ તમારા બલવાન શરીરમાં પ્રવેશી શકે નહીં.
મુકલ : જે કે એ બાબત વિષે તો હું સારી રીતે જાણું છું. પણ્ લાચારી સાથે કહેવું પડે છે કે અમારી હોસ્ટેલમાં ગરમ પાણીના પ્યાલાને 'ફી' અગર ‘હા’ કહે છે. રેજ રોજ અમે તો એ જ લઈએ છીએ.
[હા લીધા પછી ડે. સાહેબ ઘર તરફ વળતાં રસ્તામાં નવા મિત્ર કરુણાશંકરભાઈને અચાનક ભેટ થયે ]
કરુણશંકર : કાં સાહેબ કેમ છે ? કાંઈ ઘણે દહાડે દશન થયાં ! તમારા પેલા દર્દી સાથે તમે પછી ફતેહમંદ નીવડયા કે નિષ્ફળ ?
ડોકટર સાહેબ ઃ તેના સંબંધમાં તે હું ઘણો જ નશીબદાર નીવડે છું. કરુણાશંકર : અરે ! એવું તે શું છે ? સાહેબ ! વાત તે કરો ! ડોકટર સાહેબ તેણે તેનું બિલ પિતાના મૃત્યુ પહેલાં જ મને ચેક દ્વારા ચૂકવી આપ્યું હતું.
મુંબઈમાં ડો. થયેલા પોતાના પુત્રને મળવા ડે. દયાશંકરભાઈ મુંબઈ ભણી રેલગાડીમાં પડયા. ટ્રેઈનમાં તેમને તેમના એક જૂના દર્દી ટ્રાવેલીંગ એજન્ટને ભેટે થયો. તેને સીગારેટ ફૂંકતો જોઈને]
ડોકટર સાહેબ : મેં તમને એક માસ અગાઉ કહ્યું હતું કે જે પંદર દિવસની અંદર તમે સીગારેટ ફૂંકવી બંધ નહિ કરો તે પછી તમારું મૃત્યુ ટી. બી. દ્વારા નીપજશે. પણ હું જોઉં છું કે તમારા મેઢામાં તો હમણાં પણ સીગારેટ સળગી રહી છે. મેં એ કહ્યા પછી તમે કેટલી સીગારેટ ફૂંકી ?
ટ્રાવેલીંગ એજન્ટ : તમે બેટા છે તે સાબિત કર્યું ત્યાંસુધી.
[ આખરે છે. સાહેબ મુંબઈ પહોંચ્યા. પિતાના તાજેતરમાં ડોકટર થયેલા મોટા પુત્રને પ્રેકટીસ વિષે પૂછપરછ કરવા લાગ્યા. ].
ડોકટર સાહેબ કેમ તમારી પ્રેકટીસ હમણાં કેમ ચાલે છે ? કેટલા દર્દીઓ છે? પુત્ર : પપા ! હમણાં ઘણા વખતે મારા દવાખાને માત્ર એક જ દર્દી આવ્યો છે.
ડોકટર સાહેબ : અરેરે ! ત્યારે આ હિસાબે તારી પ્રેકટીસ બરાબર ચાલતી લાગતી નથી !
પુત્ર : પણ, તે દર્દીએ મને ઘણું જ સુંદર તક આપી છે !
ડેકટર સાહેબ : અરે એવી તે શું મોટી તક આપી છે કે તું આટલે બધે ખુશખુશ થઈ ગયું છે?
પુત્ર : જુઓ, સાંભળો ! પૃથક્કરણ કરતાં મને જણાયું કે તે દર્દીને જુદી જુદી જાતનાં ચૌદ દર્દો હતાં, એટલે કે દર્દી ચોદ દર્દથી ભરેલા હતા. એટલે હાલ મારી પાસે ચોદ દઓ છે. સમજ્યા ૫૫ !
[ પ લમણે હાથ મૂકે છે.]

Page #51

છૂટાં ફૂલ
તાજેતરમાં જગવિખ્યાત લેખક મી. એચ. જી. વેલ્સનો “ટ ઓફ હેમે સેપિયન્સ” (Fate of Homo sapiens) નામે એક વિચારસભર ગ્રન્થ પ્રકટ થયો છે. તેમાં તેમણે જગતનાં પ્રગતિમૂલક ને રોધક બળાનું સુંદર દર્શન કરાવ્યું છે. તે ગ્રન્થમાં હિંદ સંબંધી તેમણે દર્શાવેલા વિચારે ચમકાવનારા છેઃ
કઈ વારસાગત હીનતાના કારણે નહિ. પરંતુ આધુનિક રચનાત્મક વિચારદર્શનની સમૂહગત ધારણમાં તેમની ગૂંચવાયેલી માનસિક મર્યાદા અને પક્ષવાદના પરિણામે તેઓ (હિંદીઓ) કઈ પણ માનવસિદ્ધિઓની પ્રાપ્તિમાં કેવળ ટેકારૂપ અને ઊતરતા દરજજાનો ભાગ ભજવવા નિમાયા લાગે છે. વર્તમાન સમયે તેમની કઈ પણ સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિમાં એવી શુદ્ધ મૌલિકતા નથી જે અલ્પાશે પણ જગતની પુનર્વ્યવસ્થામાં સહાયક થઈ પડે..હિંદમાં સંખ્યાબંધ ધનિકે છે. ઉદ્યોગપતિઓ છે. સમૃદ્ધસંપન્ન રાજાઓ છે પણ જગતમાં આધુનિક ભારતવાસીની પ્રાપ્તિથી દૂર એવું ભવ્ય અને મુક્તિદાયક જ્ઞાન વિકસી રહ્યું છે તે તેઓ સમજી શકે એવા મંગળ પ્રભાતને ઉદય હજી બાકી છે.
નકલી લોકશાહીના સ્વરૂપમાં ઘડાયેલા કેવળ કૃત્રિમ રાષ્ટ્રવાદમાં કેન્દ્રિત થયેલી અને અસહકારથી નભાવાતી અનિશ્ચિત મહેચછાઓવ્યાપાર-હક્ક અને મી. ગાંધીના ઉપવાસ એ ગમે તે સચવના હોય પણ તે માનવનગર પ્રતિનું આગમન તે નથી... રાકને આંગણે ગાંધીબના ઉપવાસ એ રાજકતાના સદગુણ પ્રત્યેની અઘાટત વિનંતી છે. જે વખતે તે ભૂખે મર, અને મરીને નરકમાં પડ’ એવા ઉત્તર આપનાર શાસક પ્રત્યે આચારમાં મૂકાશે કે તેની કિમત કેડીની પણ નહિ રહે. વર્તમાન હિંદમાં કમ્મર બાંધીને ભિન્ન ભિન્ન પાઘડીઓ પહેરીને કે ગાંધીપી ઓઢીને આમથી તેમ દેડતી વ્યક્તિઓનાં બનેલાં કૂડીબંધ એવાં મંડળો હશે કે જે દીનતાદર્શક પક્ષોની વ્યાસપીઠ પર અને પરિણામે વિનાશાની જ ખાઈમાં દેડદેડ કરી રહ્યાં હશે...
“આ પ્રજાને જે સરકારી શકાય તે આખા જગતને સંસ્કારી શકાય.'
વર્તમાન ગુજરાતી નવલકથાકાર, છેલ્લી સદીને યુરોપીય નવલકથાકારોને અનુસરી, પિતાની નવલકથાઓમાં નીતિનિયમો સાથે ચેડાં, પવિત્ર કે વીર પૂર્વજોના ચારિત્રની મનપસંદ છણાવટ, નાસ્તિકતા, લગ્ન પ્રત્યેની તરંગી ભાવના વગેરે વિષયોને સ્પર્શવામાં મહત્તા માની રહ્યા છે. યુરોપમાં પ્રવર્તતી એવી સ્થિતિ સામે ચેતવણી તરીકે “હિબર્ટ જર્નલ” માં એક લેખ લખતાં એડવર્ડ લીટલટન કહે છે.
આ ફેશનને જો રોકવામાં નહિ આવે તે મૃત્યુ પછીના નરકવાસની ઉડાવી મૂકવામાં આવેલી માન્યતાને બદલે આ જન્મમાં ને આ લેકમાં જ નરકની સ્થાપના થઈ જશે.'
એ વિસ્તૃત લેખને સારાનુવાદ જાન્યુઆરી માસના ‘શિક્ષણ અને સાહિત્યમાં પ્રગટ

Page #52

૩૮૮સુવાસ: જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ થયું છે. યુરોપીય વાર્તાકારના શિષ્ય બનેલા ગુજરાતી વાર્તાલેખકોએ પણ એ ચેતવણી ધ્યાનમાં લેવી ઘટે છે.
X
મુંબઈ ઈલાકાની કેળવણી સંબંધમાં બહાર પડેલે છેલ્લે સરકારી અહેવાલ પ્રગતિ જણાવે છે. તેમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ૧૯૩૯-૪૦ના વર્ષમાં ઇલાકામાં કેળવણીની કુલ સંસ્થાઓ ૨૨૩૨૨ થી વધીને ૨૫૯૧૫ની હદે પહોંચી છે; વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા ૧૭૮૨૦૭રથી વધીને ૧૯૯૮૬૯૩ ની હદે પહોંચી છે; અને કેળવણીને કુલ ખર્ચ ૩૮૬૧૭૨૫૧ થી વધીને ૪૩૮૦૯૯૩૪ની હદે પહોંચ્યો છે.
હિંદમાં આજે ૧૦૧૦ લગભગ સીનેમા-થિયેટરો છે, ૨૦૦ ફીલ્મ ઉત્પાદક કંપનીઓ છે. આ ઉદ્યોગમાંથી મધ્યસ્થ, પ્રાંતિક ને સ્થાનિક સત્તાઓને વાર્ષિક ૧૨૧ લાખની સીધી આવક થાય છે. છેલ્લા વર્ષથી આ ઉદ્યોગે સ્ટારને ને દિગદર્શકને લાખોના પગાર આપી હોલીવુડની હરીફાઈ આદરી છે.
અમેરિકા યુદ્ધ-સામગ્રી પેટે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યની આવતા પાંચ વર્ષની નાની ઉપજ લખાવી લેવા ઈચ્છે છે. ૧૯૭૯માં જગતની ૩૪૯૫૩ મણ જેટલી સોનાની પેદાશમાં બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને ફાળો ૧૯૯૨૫ મણ જેટલું હત; અને એ પેદાશ દિનપ્રતિદિન વધી રહી છે તે જોતાં હવે પછીનાં પાંચ વર્ષમાં બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય સહેજે એક લાખ મણ સેનું પેદા કરી શકશે.
X
X
જગતની જુદી જુદી પ્રજાઓ બેંકમાં નીચે પ્રમાણે માથાદીઠ જમે ધરાવે છે અમેરિકા - ૧૩૧૭ શિલિંગ જર્મની - ૨૧૨ શિલિંગ ઈગ્લાંડ – ૧૧૬૪ ,,
હિંદ - ૧૦ ,, સ્વીઝર્લેન્ડ - ૨૧૭ ,
ફાંસના વિજય પછી જમને ત્યાંથી જે કલા-સામગ્રી લૂટી ગયા તેમાં એવી બે વસ્તુ ઓનો સમાવેશ થાય છે કે જગતે જેની કિંમત કરોડોની આંકી છે. તેમાંની પહેલી વસ્તુ તે મર્ક્યુરીની અદ્દભુત પ્રતિમા, ને બીજી લિયોનાર્ડો દ. વીન્સીનું “મના લીસા' નામે ચિત્ર.
૧૯૧૧ના સપ્ટેમ્બરમાં જે પિતાની પત્ની મરી ગઈ ન હોત તે રાસે મેકડોનલ્ડ તે વર્ષમાં કલકત્તામાં ભરાયેલી હિંદી મહાસભાને પ્રમુખ બન્યા હેત.
ન્યુયોર્કમાં ખોવાઈ ગયેલાં માણસની શોધ માટે એક ખાતું ખોલવામાં આવ્યું છે. ૧૯૪૦માં ખોવાઈ ગયેલા પતિઓની શેધ માટે ૭૦ ૦૦૦ સ્ત્રીઓએ તે ખાતાની મુલાકાત લીધેલી. પણ એવાઈ ગયેલી પત્નીઓની શોધ માટે ૧૫ પુરૂએ જ ત્યાં પધારવાની મહેરબાની કરેલી..
X
હિંદી કાપડ-ઉદ્યોગમાં કાયલ ૪૫૦૦૦૦ કામદારેમાં ૧૫૦૦૦૦ સ્ત્રીઓ છે.

Page #53

માતા-પુત્રી
કાન્તિલાલ વિષ્ણુરામ ત્રિવેદી [ કથક--નૃત્યકાર ]
બુડાપેસ્ટની ‘રાયલ હંગેરિયન ફાઈન આર્ટ એકેડેમી' ની એક વિદ્યાર્થિની ચિત્ર
ારવામાં તલ્લીન છે. એક્રેડેમી બંધ થવાના સમય થયા છે. તમામ વિદ્યાર્થીઓએ પેાતાનું કામ આટાપી લીધું છે. માત્ર આ એકજ વિદ્યાર્થિની બાકી રહી છે. એને નથી ભાન સમયનું કે નથી આસપાસ ઊભેલાં વિદ્યાર્થીઓનું.
સામે રાખેલા કેન્વાસ પર પીંછી ચાલે છે. કંદથી હંગેરિયન લેાકગીત ગવાતું જાય છે. એકજ ધૂનમાં એ મસ્ત છે: ચિત્રાલેખનમાં જ તે તલ્લીન છે.
એકેડેમીનાં અધિષ્ઠાત્રી આવ્યાં. તે દેારાતું ચિત્ર નિહાળી રહ્યાં, મૂગે મોઢે કેવળ તાકીજ રહ્યાં. જેમ જેમ સમય વીતતા ગયા તેમ તેમ કેન્વાસ પર પ્રાણ પૂરાતા ગયા. જોતજોતામાં કલાક વીત્યા. તે ચિત્ર પૂરું થયું.
"1
મીસ ઈલીઝા ! મીસ બ્રુનર ! ' ધીમે હીને અધિષ્ઠાત્રી એલાં,
એહ ! વહાલાં દેવી ! ” પાછું ફરીને જોતાં જ વિદ્યાર્થિની ચમકી ઊઠી.
(6
એકડેમી બંધ થયાંને બે કલાક થઇ ગયા. તમારા ઊડવાની રાહે મેં આ એરડા બંધ કરાવ્યા નથી. ”-અધિષ્ઠાત્રીએ મીસ ઇલીઝાબેથ નરને ઊભાં થવાનું સૂચવતાં કહ્યું. ગુરુ-શિષ્યા નીચે ચાણ્યાં.
મીસ ઈલીઝ! '” અધિષ્ઠાત્રીએ શરૂઆત કરી,
**
**
k
તારા પર ઇશ્વરના આશિર્વાદ
ઊતરા, તારી કલાની પ્રશંસા જગતની ચારે દિશામાં પહેાંચી વળેા. ’
બાલપણુના આંગણેથી ઊતરતી ચિત્ર--પૂજારિણીએ અધિષ્ઠાત્રી સામે આભારનું આછું સ્મિત કર્યું.
*
એ પ્રસંગ પર પાંચ વસંત વીતી ગઈ.
હંગરીના પાટનગર બુડાપેસ્ટમાં વસતી એક ચિત્રકારિણીએ નિશ્ચય કર્યો કે, ‘જીવનને અજવાળવું. ચિત્રકલાની સેવા અર્થે જગતભરના દેશોની યાત્રા કરવી. જગત-ભ્રમણ કરી પૂર્વ-પશ્ચિમની કલાના સંગમ સાધવા.' તે ચિત્રકારિણી તે મીસ ઈલીઝાબેય બ્રુનરની માતા મીસીસ સાસ બ્રુનર. તેણે પોતાની ચિત્ર-પૂજારિણી પુત્રીને ખેલાવીને પૂછ્યું:
(6
બેટી ! પૃથ્વી--પર્યટનાર્થે કારે ઊપડીશું?''
મ
“ આવતા મહિનાની પહેલી તારોખે, માતા પુત્રીના અવાજમાં નિશ્ચય અને આનંદના રણકાર હતા.
તડામાર તૈયારીઓ ચાલી. સગાંસંબંધી ને બાલપણનાં મિત્રા એ જોઇ હસીને એટલી ઊઠ્યાં: ‘માયામૂડી તે। મૂડીમાં સમાય તેટલી છે, ને જગતભ્રમણની આશા સેવે છે! ગાંડી તેા નથી થઈને! તારી સ્થિતિને તે ખ્યાલ કર. પૃથ્વી-પર્યટન કઈ રમતની વાત નથી. ’’ મીસીસ બ્રનરે બધાંને વિનયથી ઉત્તર દીધાઃ “મારી ચિત્રકલા મારી કામધેનૂ છે, એ મૂળશે તા પૃથ્વીની તા શું આકાશનીયે યાત્રા કરીને પાછી કરીશ. ’
,,

Page #54

9173 = 1
જ
'' - 1 1 -rછે ,
* કલા-સાહિત્ય-વિજ્ઞાન- અમુક અગ્રણે વ્યક્તિઓના જેલનિવાસે જન્માવેલા રાજકીય સંયોગોના કારણે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું સંમેલન અચોક્કસ મુદ્દત માટે મુલતવી રહ્યું છે: [ નકલી લોકશાહીનાં આમ્રફળ એવાં જ હોય. ] ‘શિવાજી-ચરિત્ર'ના લેખક શ્રી વામન મુકાદમ સાબરમતી જેલમાં પ્રતાપ-ચરિત્ર” લખી રહ્યા છે: [ સાંસ્કૃતિક ભ્રષ્ટતા કરતાં સંગ્રામને એ વીરે વધુ પવિત્ર લેલે. ] સર રાધાકૃષ્ણના પ્રમુખપદે ઊજવાયલા બનારસ હિંદુ વિદ્યાપીઠના ત્રેવીસમા પદવીદાન સમારંભમાં ગાયકવાડ નરેશ શ્રીમંત પ્રતાપસિંહરાવને “ડાકટર ઑફ લેઝ’ની માનદ પદવી પાણી છે. દિલ્હી વિદ્યાપીઠે સર જગદીશપ્રસાદને આપવા ધારેલી “ડોકટર ઑફ લીઝ ની પદવીને, હિંદી રાજકીય મડાગાંઠને કારણે, સવિનય અસ્વીકાર થયું છે. પૂનાની અખિલ હિંદ મુસ્લીમ કેળવણી પરિષદમાં મુંબઈના ના. ગવર્નર મુસ્લીમ સંસ્કૃતિની પ્રશંસા કરે છે: [ દારૂબંધીને ઉત્તેજન આપવાને તેઓ નામદારે પોતાના મહેલમાં દારૂની પણ બંધી કરેલી. ] એ જ નગરમાં મળેલી અખિલ હિંદ હિદી સાહિત્ય પરિષદમાં હિંદુસ્તાની ભાષામાં ઉદુ એ જમાવેલા પ્રભુત્વ સામે પોકાર ઉઠાવવામાં આવે છે. વડોદરામાં રઐતિહાસિક સંશાધન બદરાન, અમદાવાદમાં ગુજરાત કલા-પ્રદર્શન, ભાવનગરમાં ગુજરાત સાહિતી પ્રદાન લાક પ્રદશન મુંબઇમાં પ્રાન્તક વિદ્યાર્થી પરિષદ, માણેજા (વડોદરામાં વડોદરા મહાલ પુસ્તકાલય પરિષદ, દિલ્હીમાં આંકડા પરિષદ અને હાથશાળ ઉદ્યોગ પરિષદ, કલકત્તામાં અખિલ હિંદ તબીબી પરિષદ ને બંગાળી સાહિત્ય પરિ. ષદ ને જુદાં જુદાં નગરોમાં ગીતા-જયંતી અને રાયચુરાન વનપ્રવેશોત્સવ ઉજવાણાં અને હવે પછી વડોદરામાં ‘દયારામ વાપુષ્પાંજલિ” સમારંભ, અમદાવાદમાં વ્યાયામ સંમેલન ને
ને ચિત્રકલાને જીવનધ્યેય માનનાર માતા-પુત્રી દેશે દેશ ફરી વળે છે; ભારત તરફથી કવિવર રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર તેમને શાંતિનિકેતન આમંત્રે છે. ૧૯૧૩-૧૪ નાં વર્ષો તેઓ કવિવરનાં અતિથિ તરીકે વીતાવે છે.
ફરી તેઓ પર્યટને નીકળે છે. ઉત્તર-આફ્રિકા ને ઓસ્ટ્રેલિયા સિવાય જગતભરના ખૂણેખૂણા ખૂંદી વળે છે. તેઓ જગવિખ્યાત વ્યક્તિઓનાં મહેમાન બને છે. કલાને વિકસાવે છે. જગતભરનાં કલા–મંદિરનાં દર્શન કરે છે. ને ૧૯૩૦-૩૫ સુધી ભારતવર્ષમાં રહી તેઓ ભારતીય ચિત્ર–કલાના અદ્દભુત ગ્રન્થ પ્રગટ કરે છે. ચિત્રકલા તેમને હજારોની જ નહિ, બલકે લાખોની દલિત રળી આપે છે.
આજે તેઓ વડોદરા-નરેશના આમંત્રણથી વડોદરામાં પૂરાયલી પ્રાચીન-અર્વાચીન સંસ્કૃતિને કેન્વાસ પર આલેખવાને વડોદરાનાં અતિથિ બનેલ છે.
-
-

Page #55

તારા-તણખા - ૩૮૩
પુસ્તકાલય સંમેલન અને કલકત્તામાં વિજ્ઞાન અને ઉદ્યોગ વિષયક સંશોધન પરિષદ મળવાનાં છે: [ એટલા સુંદર ઉત્સ, દબદબા ને વાણીવિહાર છતાં કહેવાય છે કે હિંદ પછાત છે.] ‘જન્મભૂમિ'માંથી શામળદાસ ગાંધીની વિદાય પછી તંત્રીખતાના બીજા છ સભ્યનાં રાજીનામાં, શામળદાસે શરૂ કરેલું વંદે માતરમ્ ' નામે નવું દૈનિક પત્ર; અમૃતલાલ શેઠ અને શામળદાસ ગાંધી વચ્ચેની તકરારે પકડેલું ગંભીર સ્વરૂપ [ સારું છે કે એ તકરારને અહિંસાની મર્યાદા જાળવવાની છે. ] વિશ્વભારતીને અપાતી વાર્ષિક ૨૫૦ ૦ ની મદદ બંગાળાની સરકારે બંધ કરી છે. [ ના. હક્કની સહકારનીતિને એ સુંદર નમૂને છે. ] અખિલ હિંદ રેડિયોના વડા મથક તરીકે દિલ્હીમાં ૯૩ ૦ ૦ ૦૦ ના ખર્ચે બંધાનારું નવું બ્રોડકાસ્ટીંગ સ્ટેશન; કરાંચીમાં ચાર લાખના ખર્ચે રેડિયો સ્ટેશન સ્થપાશે. છેલ્લા મહિનામાં જન્મેલે ક્રીકેટ-શાહી પવન ભારતવર્ષમાં તો હજી પૂરબહારમાં છે.
દેશ–ભારતભરમાં સત્યાગ્રહને વધતે જુવાળ. શ્રી કનૈયાલાલ મુનશી, શ્રીમતી લીલાવતી મુનશી, હંસા મહેતા, ભુલાભાઈ દેસાઈ, મંગળદાસ પકવાસા, મહેરઅલી, જમનાલાલ બજાજ, મૌલાના અબુલકલામ આઝાદ વગેરેની ધરપકડ, સોજિની દેવીની ધરપકડ અને તબિયતના કારણે તેમને તેમજ સુભાબાબુનો છૂટકારો. પંજાબના મહાસભાવાદી નેતા સરદાર સંપૂર્ણ સિંહ શિસ્તને ખાતર અહિંસા પાળે છે અને મહાસભાના શિરતાજ મૌલાના આઝાદ કહે છે કે, જરૂર પડતાં પોતે હાથમાં શસ્ત્ર લેવાને પણ તૈયાર છે: [ ચળ જગતમાં અહિંસાનું સ્વરૂપ પણ અચળ શી રીતે રહી શકે ?] બંગાળાના મહાસભાવાદી ચૌદ ધારાસભ્યએ મહાસભાની મધ્યસ્થ સત્તાની વિરૂદ્ધ જઈ, પિતાના અગ્રણી તરીકે શરત બોઝને ચૂંટી કાઢતાં, સુભાષ બોએ તેમને અભિનંદન આપ્યાં છે અને મહાસભાના પ્રમુખે તેમને મહાસભાના ધારામભાકીય પક્ષમાંથી રૂખસદ આપી છે. શ્રી, માનવેન્દ્ર રોયે હોદ્દા સ્વીકારીને પાકીસ્તાનને વ્યાજબી ઠેરવીને અને યુદ્ધમાં બ્રિટનને બિનશરતી મદદ કરીને ફેસીઝમનો નાશ કરવાની પ્રતિજ્ઞા સાથે ઉદ્દામ લેકશાહી પ્રજાપક્ષની સ્થાપના કરી છે. [ ગુરુ કરતાં ચેલી ડાહ્યા. એલીન ફેસીઝમનું તાંડવનૃત્ય શાંતિથી જોઈ રહેલ છે, જ્યારે યુરોપના ફેસીઝમને માટે મી. રાય હિંદમાં નવું તાંડવનૃત્ય ખેલે છે. ] અમદાવાદમાં ગુજરાત સહકારી પરિષ; નિગાળામાં જૈન શ્વેતાંબર કેન્ફરન્સ; દરગઢમાં પદ્ઘવિરોધી પરિષદ, રાજકોટમાં દશનામી અતીત બાવાઓની પરિષદ કરાંચીમાં બૃહદ્ મહારાષ્ટ્ર પરિષ; કોઈમ્બતુરમાં પાકીસ્તાન પરિષદ, બેંગલરમાં અખિલ હિંદ મહિલા પરિષદ, લખનૌમાં અખિલ હિંદ ખ્રિસ્ત ની પરિષદ; મદુરામાં હિંદુ મહાસભાનું અધિવેશન, દક્ષિણ હિંદ આર્ય પરિષદ ને અખિલ હિંદ યુવક પરિષદ પટનામાં અખિલ હિંદ સ્થાનિક સ્વરાજ્ય પરિષદ અને કલકત્તામાં એસિયેટેડ ચેમ્બર્સ ઓફ કોમર્સનું અધિવેશન ને અખિલ હિંદ વિનિત મહામંડળની પરિષદ: [ આ પરિષદમાં જેટલા શબ્દના સાથિયા પૂરાણા હશે અથવા તે શબ્દગળા વવાયા હશે અને રેલવેને જેટલા રૂપિયાની આવક થઈ હશે એટલી સંખ્યામાં અને એટલી કિમતના તે આ મહિનામાં યુરોપમાં બેબ પણ નહિ વર્ષો હોય; છતાં હિદને શુક્રવાર નથી વળતા. ] અમદાવાદની મ્યુનીસિપલ ચૂંટણીમાં પર માંથી ૫૧ બેઠકે કબજે કરી મહાસભા પક્ષે જવલંત વિજય ફરકાવ્યો છે. કાયદે આઝમ ઝીણું સાહેબ સિંધની મુલાકાતે અને સિઘન પ્રધાનમંડળના કેટલાક પ્રધાનોએ સ્વીકારેલું મુસ્લીમ લીગનું પ્રભુત્વ. ના. વાઇસરોય કાઠિયાવાડની મુલાકાતે. કાઠિયાવાડનું સાર્વભૌમત્વ ના. ગાયકવાડને સોંપાવાને સંભવ. જૂના રૂપિયામાં ૧૩ ચાંદી રહેતી તે ઘટાડીને હવેથી નવા રૂપિયામાં અડધીજ ચાંદી રાખવામાં આવશે. ડિસેંબરના ત્રીજા અઠવાડિયામાં મુંબઈએ દઢ કરેડના સેનાને

Page #56
384 - સુવાસ : જાન્યુઆરી 1941 અમેરિકન પજે વિદાય આપી. 1942 થી હિંદી સરકાર બી. બી. એન્ડ સી. આઈ. અને આસામ-બંગાળા રેલવેને વહીવટ પોતાને હસ્તક લેશે. સીલોનની સ્ટેટ કાઉન્સીલમાં સીલેનનું નામ ફેરવીને તે “લંકા' રાખવાની દરખાસ્ત મુકાણી છે. મુંબઈમાં ઓસ્ટ્રેલિયન સૈનિકે એ નવેસરથી ચલાવેલી ગુંડાગીરી. પોતાની પત્ની શણગાર અને તેના પ્રીતમ બનેલા ધાબી સામે અમદાવાદના એક જૈન વણિકે કેસ માંડતાં શણગાર–ધેબી જોડીએ એ વણિકને મેથીપાક જમાવ્યો છેઃ વીસમી સદીના એ શણગાર છે. ] એક હજાર ઈટાલિયન કેદીઓને રામગઢમાં રાખવાને પ્રબંધ થયો છે. પૂનામાં લાગેલી ભયંકર આગ. કોટાના મહાવશ્રી, પ્રજાબંધુ' પત્રના સ્થાપક ઠાકોરલાલ પ્રમોદરાય ઠાકર, કૃષ્ણકાન માલવિયા, વિશ્વનાથ પ્રભુરામ વૈદ્ય ને લીંબડી–નરેશનાં શેકજનક અવસાન. પરદેશ–હિંદી વજીર કર્નલ એમરી “ઈડિયા ફર્ટ' એ વિષય પર એક સુંદર પ્રવચન ફેલાવે છે. બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટના કેટલાક સભ્યોએ હિંદને અનુલક્ષીને એક નિવેદન બહાર પાડી તેમાં હિંદને સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા આપવાની બ્રિટિશ પ્રજાની ઈછાનાં પ્રતિબિંબ પાથર્યા છે; બ્રિટિશ મહિલાઓએ પણ હિંદી મડાગાંઠના ઉકેલ માટે ચળવળ ઉપાડી છે: [ આકાશમાંથી બૅબ વર્ષતા હોય તે પ્રસંગે પણ હિંદને હૈયેથી નવસારવું એ જેવીતેવી કૃપા છે?] ચીન-જાપાન વિગ્રહમાં એકંદરે અઢાર લાખ ચીનાઓનો નાશ થવા છતાં માર્શલ ચાંગ કાઈ શેક પાસે હજી ત્રીશ લાખનું સલામત સૈન્ય છે; જાપાને પણ એ વિગ્રહમાં સોળ લાખ સૈનિકે યજ્ઞ કર્યો છે. નવા વર્ષના મંગલાચરણમાં ના. શહેનશાહ, મી. ચચલ, પ્રમુખ ઉઝટ અને હર હીટલરનાં ઉત્તેજક ભાષણ. 1940 માં જર્મનીએ 410 વિમાને, ઈંગ્લાંડે ૮૫ર વિમાનો ને ઈટલીએ 416 વિમાને ગુમાવ્યાં બ્રિટનનું યુદ્ધવિષયક સરેરાશ દૈનિક ખર્ચ 10 લાખ પાઉડની હદે પહોંચ્યું છે. બ્રિટન અમેરિકામાંથી ત્રણ અબજ ડોલરની નવી શસ્ત્રસામગ્રી મેળવવાની ધારણા રાખે છે. બ્રિટિશ પરદેશમંત્રી હેલીફેકસ અમેરિકામાં એલચીપદે ને નવા બ્રિટિશ પરદેશમંત્રી તરીકે મી. એન્થની એડન. આટલાંટિકનાં નવાં નૌકામથકમાં અમેરિકાએ આદરેલી ઝડપી સજાવટ. નવા શસ્ત્રસરંજામ માટે અબજો ડોલરની જોગવાઈ આયર્લીડ પર અજાણ્યાં જર્મન વિમાનોને બેબમારો. હોલેન્ડના પ્રાન્તોને જર્મનીએ બક્ષેલો આઝાદી. પેને તાજીરના આંતરરાષ્ટ્રિય વહીવટને ફગાવી દઈ તે પ્રદેશ પિતાના વહીવટ નીચે લીધે છે. ઈંગ્લાંડને જર્મની પર ને જર્મનીને ઈગ્લાંડ પર ભયંકર બેબમારો. ઈંગ્લાંડની ઐતિહાહાસિક ઈમારતોને ને જર્મન કારખાનાંઓને ભયંકર નુકશાન. લંડન પરના હુમલામાં જર્મનીએ વાપરવા માંડેલા નવા આગિયા બબ. ગ્રીસ સાથેના યુદ્ધમાં ઈટલીની શરમજનક પીછેહઠ. માર્શલ બેલિયોનું રાજીનામું અને ઈટલીમાં વધી પડેલે આંતર-કલહ. આફ્રિકન યુદ્ધમાં પણ ઇટલીની પીછેહઠ, બોર્ડિયન મોરચા પર ઈંગ્લાંડે ઇટલી સામે મેળવેલો જ્વલંત વિજય. હજારો ઇટાલિયન સૈનિકે કેદ થાય છે. ભૂમધ્યના યુદ્ધમાં જર્મનીએ ઇટલીને આપવા માંડેલી વિમાની મદદ, કાંસની વાંચી સરકાર અને જર્મની વચ્ચે વધતો અસંતોષ. જર્મન પક્ષકાર ફ્રેંચ પ્રધાન લાવાલ બરતરફ, કદ અને જમીન દરમ્યાનગીરીથી છૂટકારે. ફ્રેંચ સરમુખત્યાર માર્શલ પિતાની મક્કમ વલણ, જર્મન દબાણ વિશેષ બને તે પોતાના પ્રધાનો સાથે આફ્રિકા નાસી જવાની તેમની તૈયારી. પેસીફીકમાં અજાણ્યા જર્મન જહાજે વર્તાવેલ કેર. કાળા સમુદ્રમાં ભયંકર તેફાન. ડાન્યુબ કાંઠે અને પછી યુરો૫ભરમાં પથરાઈ વળેલો બરફ. લાર્ડ લેધિયનનું અચાનક અવસાન. ડયુક ઓફ બેડફના અવસાનથી બ્રિટિશ તિજોરીને મરણકર પેટે ત્રીસ લાખ પાઉન્ડ મળશે.