________________
સેનેકનું જીવન અને કવન : ૩૫૯ શકાય તે જ એના લેખને પ્રધાન આશય છે. જનસ્વભાવમાં દેવી અને આસુરી પ્રકૃતિને જે વિરહ સર્વદા વિદ્યમાન છે તેને વિચાર કરીને દૈવી પ્રકૃતિ આસુરીને પરાજય શા પ્રકારે સાધી શકે એ સમજાવવાને સેનેકાને પ્રયત્ન છે......આ જીવન એક શાળા છે, અનુભવ એ તે શાળાનું શિક્ષણ છે, સમત્વની અપરોક્ષ પ્રાપ્તિ એ તે શાળામાંથી પ્રાપ્ત કરવાનું ફળ છે. એ શાળામાંથી વિરક્ત થઈ નાસી જવામાં, ત્યાગમાં, અનુભવ કે અનુભવનું ફળ સેનેકાએ સ્વીકાર્યું નથી. અનુભવને અર્થે જે ઇંદ્રની અપેક્ષા છે, દષ્ટા અને દસ્ય રૂપ હિંદ વિના જે અનુભવ અશક્ય છે, દશ્યમાં વિરોધી & વિના-શીત–આતપ, પ્રકાશતિમિર, સુખ-દુખ એ કંઠ વિના–જે અનુભવ અશક્ય છે, તે પ્રાપ્ત કરવાને ત્યાગ એ માર્ગ નથી. શ્રીમદ્દભગવદ્દગીતામાં જેને સમત્વને નામે યોગ એમ કહી શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને પિતાના પ્રિય શિષ્યને અભિપ્રવૃત્તિપરાયણ કરતાં પણ ઉપદેશ્ય છે તે જ સેનેકાને પણ સુખના સાર રૂપે પ્રિય છે અને એ સમત્વ, ધના અનુભવ માત્રમાં ફળાભિસંધિરહિત રહેવાથી સિદ્ધ થાય છે એવું તેનું પણ માનવું છે. આવા ત–નિશ્ચ સેનેકાએ પ્રત્યક્ષ રીતે પોતાના લેખમાં ઘપિ આપ્યા નથી, તથાપિ તેણે જે સિદ્ધવત વ્યાવહારિક ઉપદેશ કર્યો છે તે આવા નિશ્ચયોને આધારે કર્યો છે એમ માની શકાય છે.'
- સેનેકાનાં સઘળાં લખાણને સાર એટલેજ છે કે આત્મા એ તે દિવ્ય ચૈતન્ય એટલે શરીરની અંદર વસતા દેવને પ્રવાહ છે અને શરીર તે પશુસૃષ્ટિને માત્ર એક ભાગ છે. તાત્પર્ય એટલું જ કે શરીરને ચૈતન્યના અંકુશમાં રાખવામાં જ એ મહાન રેમનની સુખ મેળવવાની પદ્ધતિ સમાયેલી છે. તે કહે કે નૈતિક જીવન એ તે દિવ્ય તેમજ પાર્થિવ એવા બે સિદ્ધાંતનું કયુદ્ધ માત્ર છે. વળી જિંદગીના ધ્યેય તરીકે સુખને આગળ કરતી વખતે ઉપભોગમાં જ તેને રૂંધી ન રાખવાની ચેતવણી આપવાનું પણ તે ચૂક્યો નથી. જીવનને તે લશ્કરના પડાવ જેવું–જીવતા જાગતા સૈનિકોના કામ જેવું ગણતે. બીજી બાજુએ જનસમાજના સુખમાં જ વ્યક્તિઓનું સુખ સમાયેલું છે એવું તેણે સરસ રીતે બતાવી આપ્યું છે અને સધળા માનુષી સંબંધોમાંથી મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચેની દસ્તીની ગાંઠને તેણે જુદી તારવી કાઢી છે. મનુષ્યોએ પોતાના મિત્રો માટે, પિતાનાં માતપિતા માટે અને પિતાના દેશને માટે જીવન નિર્વહવું જોઈએ અને એ બધાંને માટે જીવનના ઉલ્લાસને જતા કરવા જોઈએ એવો આદેશ આપતાં પણ એ સેનેકા અચકાયો નથી. એ બધા ઉપરાંત ગુલામો તરફ તેના શેઠો માયાળુ વર્તન ચલાવવા પ્રેરાય એ દષ્ટિબિંદુને ખ્યાલમાં રાખીને તેણે સચોટ દલીલોવાળાં લખાણો લખ્યાં છે. તે કહે કે “ગુલામો પણ મનુષ્યો છે. નમ્ર મિત્રો છે, સહભા છે આ સંસારરૂપી રણમેદાન પર લડનારા સહોદ્ધા જેવા છે. ”
સેનેકાએ ઘણું લખ્યું છે. તેનાં પુસ્તકોમાંનાં ઉત્તમોત્તમની યાદી આ રહીઃ “૧. “ધ” (On Anger); 2. 2418184' (On consolation); 2. 1942? (On Provi
* મેનેજા કૃત “સુખી જીવન” (On a Happy Life)ના રા. ભૂપતરાય દયાળજી બુચે કરેલા ભાષાંતરની પ્રસ્તાવના (સને ૧૮૯૫ની આવૃત્તિ): પૃ. ૪-૫. સદ્ગત મ. ન. દવેદીએ એ પ્રસ્તાવના તા. ૧૬-~૧૮૯૫ના રોજ લખી હતી. એ લખાણ “સુદન ગઘાવલિ'માં સંગ્રહાલું વહી જવા પાર
તેમાં સેનેકાના કવનને સારગ એ સદગત સાક્ષરે અચ્છી રીતે રજૂ કર્યો છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
