________________
કને જે ઉર્ક બહેનને લઈ હર્ષવર્ધમ સિન્યને આવી મળે. સૈન્યમાં હર્ષ ફેસશે. સર્વેએ કનોજે પરે ધસાર કર્યો. પરંતું શશાંક તો ભાસ્કરવમન પાછળથી ગૂડ હિલ્લાવશે. એ ભયે કનોજ છેડી ચાલ્યો ગયો હતો, પરિણામે હર્ષે, કોઈ પણ પ્રકારનો સામનાં વિના બહેન સાથે, કમજમાં વિજય પ્રવેશ કર્યો.
આ પ્રસંગે કનોજનો કે સ્વામી નહોતે. કાજમાં મંત્રીમંડળે હર્ષને ગાદી રવીકારવા વિનંતી કરી. હર્ષે પ્રથમ તે આનાકાની કરી પણ પછી બહેન અને પ્રજાના આગ્રહથી તે કબૂલ થયો. તેણે તે વિષયમાં તે યુગના નામાંકિત બધિસત્વ અવલોકિતેશ્વરની સલાહ પૂછી. અવલોકિતેશ્વરે તેને સિંહાસન પર પગ ન મૂકવાની ને કનેજિના મહારાજાને ઇલકાબ ન ધારણ કરવાની શિખામણ સાથે ગાદી સ્વીકારવા અનુમતિ આપી. હર્ષે તે શિખામણ માથે ચડાવી ને “શિલાદિત્ય'ના ઉપનામ સાથે તેણે કનાજને રાજદ સ્વીકાર્યો. તે પછી થાણેશ્વર અને કનોજના રાજ્યને જોડી દઈ પટિનગર તરીકે તેણે કનાજને જ પસંદગી આપી.
બોલપણથી કેટલાક બૌદ્ધ ભિક્ષુકેના સંસર્ગમાં રહેવાથી તેને બદ્ધ ધર્મ પ્રત્યે એનું રાગ હતો. કાશ્મીરના એક બૌદ્ધ તીર્થમાં બુદ્ધ ભગવાનનો એક દાંત જળવાઈ રહ્યો છે તેવાં સમાચાર મળતાં તે કાશ્મીરની યાત્રાએ ચાલ્યો. પણ તે દાંત ઉઠાવી જશે એવા ભયે કાશ્મીરના સંઘે દાંત સંતાડી દીધો અને હવને જાત્રાની અનુમતી આપવા પણ ન કહીં. હર્ષે રોષે ભરાઈને લશ્કરી આક્રમણની યોજના ઘડી અને કાશ્મીરપતિએ તેનાથી ગભરાઈને તે દાંત હર્ષને ભેટ છે. હર્ષ તે કને જેલ લઈ ગયો.
તેના સમયમાં નામાંકિત ચીની યાત્રી હ્યુએનસંગ ભારતવર્ષની મુસાફરીએ આવેલો. તે આસામતિ ભાસ્કરવમનના દરબારમાં રહેતો હતો. હર્ષે તેને તેડું મોકલાવ્યું. ઉત્તરમાં, મુસાફર પર મોહી પડેલા ભાસ્કરવામને કહાવ્યું કે, “કહો તે મારું માથું મોકલાવું પણ યાત્રિક તે અહીં જ રહેશે.” હર્ષે ઉત્તર મોકલાવ્યું, “સારું, ત્યારે તમારું માથું મોકલાવી આપે.માથું મોકલવાની તો ભાસ્કરવમનની તૈયારી હતી જ નહિ. એટલે બદલામાં તેણે હ્યુએનસંગને જ હર્ષના દરબારમાં મોકલાવી આપે.
કાશ્મીર અને આસામ પર આ રીતે આડકતરી પ્રભુતા જમાવી હર્ષ માળવા, સિંધ, વલ્લભી, ગાંડ નેપાળ, પ્રયાગ, અહીછત્રા, કસાબી, શ્રાવસ્તી, અયોધ્યા, વારાણસી, ચંપા, કણસુવર્ણ, ઓરિસ્સા વગેરે પ્રદેશ પ્રતિ નજર દોડાવી ને એક પછી એક તે દરેક પ્રદેશને તે પોતાના સીધા કે આડકતરા કાબૂ નીચે લાવ્યો. ને એ રીતે ઉત્તર ભારતવર્ષના સમ્રાટ (સકાઁત્તરાપથપતિ) બની તેણે પિતાને સંવત્સર પ્રવર્તાવ્યો. તે સંવત્સરનાં પ્રમાણ નેપાળના ઇતિહાસમાં સારા પ્રમાણમાં મળી આવે છે.
સંવત ૬૮૮માં હર્ષે દક્ષિણ ભારત પર વિજય મેળવવાને પોતાના સૈન્યને એ દિશાએ દે. પણે ચાલુક્યવંશી પુલકેશી બીજાના હાથે હાર ખાઈને તેને પાછા ફરવું પડયું. તે પછી તેણે સામ્રાજ્ય વિસ્તારવાની લાલસાને તજી દીધી, અને પિતાની બધી શક્તિ જમાવેલ સામ્રાજ્યને વધારે સુદઢુ બનાવવા પાછળ વાપરવા માંડી.
કલા અને સાહિત્યના વિષયમાં હર્ષનું સ્થાન વિક્રમ અને ભાજની લગોલગ છે. તેણે હ્યુએનસંગને બાદશાહી માન સાથે પિતાના દરબારમાં આશ્રય આપેલ. કાદંબરીને જ વિખ્યાત કર્તા બાણ તેને રાજકવિ અને મિત્ર હતા. બાણને તેણે આપેલી મદ એકંદર”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
