________________
• ૩૪૯
એક હજાર વિદ્વાનોની પરિષદ મળેલી. આ ઉત્સવના વરઘોડામાં અલંકૃત હાથીઓ પર ને મને હર માં શોભતી હજારો સુવર્ણની પ્રતિમાઓ, જુદા જુદા રાજાઓના સેંકડો હાથીઓ, મંત્રીઓ ને સેનાપતિઓના ત્રણસો હાથી, હજારો અશ્વો ને લાખો નરનારીઓ પૃથ્વીના કંઠ સમા કજની આસપાસ મુક્તાહાર જેવાં જણાતાં. એ વરઘોડામાં ભવ્ય રાજહસ્તી પર બેઠેલે હર્ષ મેતી અને સોનામહોર ઉછાળતા.
કલા, સાહિત્ય ને ધર્મની પાછળ આટલે અનુરાગ છતાં લશ્કરી બળને હર્ષે જરા પણ કાચું ન પડવા દોધેલું. શાંતિના સમયે પણ તેની પાસે સાઠ હજાર લગભગનું હસ્તીદળ, એક લાખ ઘેડેસ્વારો ને પાંચ લાખ લગભગનું પાયદળ તૈયાર રહેતું. રાજ્યવ્યવસ્થામાં પણ તે એટલી જ પ્રભુતા દાખવતા. મંત્રીમંડળ ને કર્મચારીઓના તેણે પાડેલા વર્ગ ને તે ઘોરણે ચાલતી સુંદર વ્યવસ્થા આજની રાજસત્તાઓને પણ પ્રેરક નીવડે એવી છે.
પરંતુ વૃદ્ધાવસ્થામાં હર્ષ કંઈક વિશેષ શાંતિપ્રિય બનવા લાગ્યો. તે રાજકર્તાની એ શાંતિ કર્મચારીઓને ઉત્તેજક નીવડી. પરિણામે વિ. સં. ૭૦૩માં તે મૃત્યુ પામતાં દેશમાં બળો ફાટી નીકળ્યો ને અર્જુન નામે એક લશ્કરી મંત્રી સમ્રાટ બની બેઠે.
ચીનના શહેનશાહે હર્ષની સાથે મૈત્રી સાધવાને એક એલચી મોકલેલો. હર્ષના મૃત્યુ પ્રસંગે તે એલચી માર્ગમાં જ હ. તેની પાસે કેટલુંક સૈન્ય હતું. તે સૈન્ય જે કનેજની હદમાં પ્રવેશે તો બીજા હકદારોની સાથે મળી પોતાને નુકશાન પહોંચાડશે એમ માની અર્જુને માર્ગમાં જ તે સૈન્યની કતલ કરાવી નાંખી. પણ એલચી એ કતલમાંથી બચીને ભાગી છૂટયો, અને એવા સ્વરૂપમાં ચીન પાછા ફરવું શરમજનક માની તે નેપાળ ને તિબેટની મદદ મેળવી કજ પર ચડી આવ્યો. અને અર્જુનને હરાવી, તેને કેદ કરી તે તેને ચીનના શહેનશાહની હજૂરમાં લઈ ગયા.
તે પછી હર્ષનું સામ્રાજ્ય પાનાંના મહેલની જેમ તૂટી પડયું. ગૌડના સામંત આદિત્યસેને પિતાને સ્વતંત્ર રાજવી તરીકે જાહેર કર્યો. આસામ પતિ ભાસ્કરવમને કર્ણસુવર્ણ ને તેની આસપાસના પ્રદેશ જીતી લીધે. ને બીજા પ્રદેશે પણ તે તે પ્રદેશની સમીપના રાજવીઓએ ઝડપથી જીતી લઈ પોતાના મુલકમાં ભેળવી દીધા. દક્ષિણના ચાલુક્યોએ પણ તે લૂંટમાં પિતાને ભાગ પડાવ્યો.
તે પછી કને જે ચાલુક્યવંશના આશ્રયે પિતાનું મહત્ત્વ વિકસાવ્યું. આઠમી સદીના મધ્યભાગમાં કાજના સિંહાસને આવેલે ભૂવડ (ભૂદેવ) એક તેજસ્વી રાજવી નીવડશે. તેણે પચાસર પર વિજય મેળવ્યો; ને ધીમે ધીમે કનોજને મહારાજ્ય તરીકેની કીર્તિ તેણે પાછી અપાવી. તેણે પોતાની પુત્રીને પહેરામણીમાં ગુજરાત આપેલું તે જોતાં તે વિશાળ મહારાજ્યને સ્વામી હોવા સંભવ છે.
એક સમયે એક સ્વરૂપવતી રમણ સબંધમાં તેણે કુવિચાર સેવ્યો. પણ રમણીએ તેને યુક્તિથી સન્માર્ગે વાળ્ય. ભૂવડને પશ્ચાતાપ થયો. તેણે રાજગાદી તજી દીધી ને સંન્યાસી બની તે જંગલમાં ચાલ્યા ગયા.
તે પછી મર્ય-મૈખરીઓએ કને જનું સિંહાસન પાછું મેળવ્યું. આઠમી સદીના અંતભાગમાં મૌર્ય થશેવર્માએ પોતાના પૂર્વજોએ ગુમાવેલી કીર્તિ પાછી મેળવી. કને જના રાજ્યને વ્યવસ્થિત કરી તેણે આસપાસનાં નાનાં નાનાં રાજ્યોને જીતી લીધાં. તે પછી તેણે ગૌડ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
