________________
૩૪૮ સુવાસ : જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ સરવાળો એક અબજ સેનામહોર જેટલો થાય છે. કવિવર મયુર ને માતંગ કવિ દિવાકર પણ તેના આશ્રિત હતા. જયસેન નામના વિદ્વાનને તેણે ઓરિસ્સાનાં એંશી ગામની ચાલુ ઉપજ આપવાની ઇરછા દર્શાવેલી પણ તે વિદ્વાને સંપત્તિ કરતાં ત્યાગને વધુ પસંદગી આપતાં હર્ષ તેને શિષ્ય સમો થઈ રહ્યો. નાલંદા વિદ્યાપીઠને તેણે લાખ્ખનું દાન આપેલું. કલાકારોનું પણ તે એટલું જ સન્માન કરતો. ને કલા-સાહિત્યનો તે કેવળ પૂજારી કે આશ્રયદાતા જ નહતો. તે પોતે પણ મહાકવિ હતા. તેણે રચેલાં ત્રણ નાટકે-રત્નાવલી, પ્રિયદર્શિકા ને નાગાનંદ-નું સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અમર સ્થાન છે.
પ્રવાસી હ્યુએનસંગ ને કવિવર બાણે હર્ષનું, તેના સામ્રાજ્યનું ને તેની પ્રજાનું યથોચિત વર્ણન લખ્યું છે. તે જોતાં જણાય છે કે હર્ષ એક આદર્શ સમ્રાટ હતા. તેની રાજ્યવ્યવસ્થા કુનેહભરી ને પ્રજાહિતવર્ધક હતી. જેમાસાના ચાર મહિના વર્ષને તે બાકી બધું સમય સામ્રાજ્યમાં કરવામાં વિતાવતો. તે સમયે તે દુષ્ટોને દંડવામાં, નિર્દોષને એગ્ય સંરક્ષણ આપવામાં, પ્રજાનાં દુઃખદર્દ દૂર કરી તેમનાં સુખ-સૌભાગ્ય વધારવામાં તેમજ રાજ્યવ્યવસ્થા પર ઝીણી નજર રાખવામાં અહોનિશ પ્રવૃત્ત રહેતા.
સામ્રાજ્યની પ્રજા એકંદરે સુખી, સમૃદ્ધ, સશક્ત ને નીતિમાન હતી. ચોરીને પ્રસંગ જવલ્લેજ બનતે. ધર્મ, કલા અને સંસ્કારનાં વહેણો કદી સૂકાતાં નહિ.
હર્ષના સમયમાં કાજે કેવળ ઉત્તરાપથના જ નહિ, અખિલ ભારતવર્ષના પાટનગર સમી કીર્તિ સંપાદન કરી હતી. સમૃદ્ધિ, સંસ્કાર, ભવ્યતા ને મનહરતામાં તે ઈન્દ્રપુરી સાથે સ્પર્ધા કરતું. શ્રેણીઓ, મંત્રીઓ, સેનાપતિઓ કે કવિવરનાં વિશાળ ભવનની જેમ મંદિરની ગણતરી પણ ત્યાં હજારથી થતી. વિદ્યાપીઠ, વિહારો ને વિદ્વાનોની ત્રિપુટી ત્રિવેણી સંગમ સમી શોભતી.
ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં હર્ષને ઘણો જ રસ હતો. તેના નેતૃત્વ નીચે પાંચ પાંચ વર્ષના અંતરે પ્રયાગમાં એક ભવ્ય ધાર્મિક ઉત્સવ ઊજવાતે. તે ઉત્સવ ૭૫ દિવસ સુધી ચાલને. ને ભારતભરના સંતે, કવિઓ, રાજવીઓ ને લાખો પ્રજાજનો તે ઉત્સવમાં ભાગ લેતાં. ઉત્સવને છેલ્લે દિવસે હર્ષ રાજતિજોરીની બધી જ બચત ને પિતાનાં વસ્ત્રાલંકાર પણ દાનમાં દઈ દે ને રાજયશ્રી બહેન પાસેથી એકાદ ફાટયાતૂટયા વસ્ત્રની ભીખ માગી લઈ તે રાજર્ષિ બનતે ને પ્રભુએ બક્ષેલી ફરજ તરીકે ફરીથી તે રાજકાજમાં પરોવાતે.
કનોજમાં પણ તેણે એ જ એક ભવ્ય ઉત્સવ ઊજવેલે. તે ઉત્સવ પ્રસંગે ત્રણ હજાર બૌદ્ધ ભિક્ષુકે, ત્રણ હજાર જેન મુનિવરે ને બ્રાહ્મણ સંન્યાસીઓ ને નાલંદા વિદ્યાપીઠના
* * કહેવાય છે કે, મયુરની પુત્રી બાણ વેરે પરણાવેલી હતી. એક સમયે રાત્રે પ્રેમકલહમાં તે રીતે ભરાણી અને પરોઢ થવા છતાં રીસ ચાલુ રાખી તે બાણની પ્રાર્થના પ્રત્યે બેદરકાર રહી. બાણ તેને “સુબ્ર” કહીને પગે પડવા જતાં તેણે તેને લાત મારી. નીચેથી પસાર થતા મયૂરે આ કલહ સાંભળે ને તે બોલી ઊઠ, “તેને સુભ્ર નહિ. ચંડી કહેવી જોઈએ.” બાણુપત્ની સાવધ બની ને પુત્રીની પ્રેમક્રીડા અવકનાર પિતા પર કોષે ભરાઈ તેણે તેના પર ઊંચેથી પાનની પિચકારી છાંટી. મયૂરના અંગેઅંગ પર કોઢ ફાટી નીકળ્યો.
બીજે જ દિવસે મયૂરે સૂર્યની અભુત પ્રશંસાથી ભરેલું “સૂર્યશતક રચી એ કોઢ દૂર કર્યો. તે પ્રસંગે મયુરની કીર્તિ વધી ગયેલી જોઈ બાણે પિતાના હાથપગ કપાવી નાંખી, ચંડીદેવીની અદભૂત પ્રશંસાથી ભરેલું “ચંડીશતક' રચી એ હાથપગ પાછા મેળવ્યા,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
