________________
૩૩૮ સુવાસ: જાન્યુઆરી ૧૯૪૧ બહાર જઈને બેઠી અને સ્વરક્ષણ અર્થે સામાજિક અને રાજકીય વિકાસ સાધતી માનવજાતે અહિંસાનો ગોળ વધારી કુટુંબ અને રાષ્ટ્રને તેમાં સમાવી લીધાં. મિલક્તની વહેંચણી તથા વ્યવસ્થા, પરસ્પર વર્તનના નિયમ અને અંગત તથા સામાજિક જવાબદારીની ભાવના જાગૃત થઈ અને એ નિયમો તથા ભાવનાના ભંગનો પ્રસંગ વ્યક્તિગત નહિ, પરંતુ સામાજિક પ્રસંગ બની ગયે. માનવી જાતે પોતાને જ ન્યાયાધીશ બનતા અટકી ગયે. આમ સમાજને વિકાસ અહિંસાને જ વધારતો જાય છે.
હિંસા ગોત્ર બહાર તે ચાલી ગઈ. ગોત્રમાં સમાતી વ્યક્તિઓએ પોતાને માટે અહિંસા સ્વીકારી લીધી. પરંતુ એક ગોત્ર અને બીજા ગોત્ર વચ્ચેના સ્વાર્થઘર્ષણ પ્રસંગે હિંસા જ પ્રથમ દર્શનીય ઈલાજ તરીકે આગળ થાય છે. જમીન માટે, મિલ્કત માટે, એક ગાત્ર બીજા ગોત્રની સામે હિંસાને ઉપયોગ માન્ય રાખે છે અને અંતે વિવિધ ગે પરસ્પર લડી, ઝઘડી થાકે છે; લડતાં ટોળાંમાંથી મિત્ર ટોળાં બનાવે છે, અને યુદ્ધની નિરર્થકતા કે લાભની અલ્પતા સમજતાં એવી નિશ્ચિત ભૂમિકા ઉપર આવે છે કે જ્યાં તેમને સમજાય છે કે ગોત્ર કે ગોત્રના સ્વાર્થ માટે હિંસા કામની નથી, જરૂરની પણ નથી. આ સત્ય તેમને ધીમે ધીમે સમજાય અને મૈત્રી-સંબંધ વધે તેમ તેમ જુદાં જુદાં રાત્રે એકબીજાની સાથે ભળી જાય છે અને વિવિધ ગાત્રો ભેગાં થતાં આપણે માનવ વિકાસની -Clan અગર tribe-જાતિ વિશિષ્ટતાની ભૂમિકાએ પહોંચીએ છીએ. જાતનું બંધારણ ઘડાતાં અહિંસાનું વર્તુળ નાનકડા ગાથી આગળ વધે છે અને ગોત્રસમૂહના પરિણામ સરખી આખીયે જાતને તે પોતાની મર્યાદામાં સમાવી દે છે. આમ જે અહિંસા કુટુંબમાં મર્યાદિત હતી, જે અહિંસા વિસ્તૃત બની ગોત્રમાં મર્યાદિત થતી હતી તે હવે આખી જાતને પિતાને આશ્રય લઈ લે છે. જાતમાં ભળવાને પ્રથમ નિયમ જ એ રચાય છે કે સ્વજાતિની હિંસા દૂષિત છે. એટલું જ નહિ તે ગુન્હો પણ છે. સમગ્ર જાતિનું રક્ષણ એ સર્વની કરજ ખરી અને તેને માટે અન્ય દુશ્મન જાત સામે સશસ્ત્ર આક્રમણ કરી શકાય; પરંતુ જાતની અંદર કોઈને પણ હણવો એ અક્ષમ્ય અપરાધ તરીકે લેખાય છે.
આમ એકલવાયો મનુષ્ય સ્વરક્ષણ અર્થે કુટુંબ રચે છે, એકલવાયું કુટુંબ સ્વરક્ષણ અર્થે ગોત્ર રચે છે. અને એકલપણામાં નિબળતા અનુભવતાં ગાત્ર હિંસા છોડી અન્ય ગોત્રોમાં ભળી જઈ એક આખી રાત ઊભી કરે છે. કૌટુંબિક અહિંસા આમ ફેલાતી આખી જાત ઉપર વિસ્તાર પામી. રક્ષણની ભાવના હિંસા માગે છે કે અહિંસા એ આટલા માનવવિકાસ ઉપરથી પણ સહજ સમજાઈ જાય છે. એક માનવી પિતાનું રક્ષણ કરી શકે એના કરતાં તે કુટુંબવ્યવસ્થિત બને તે વધારે સારી રીતે પિતાનું રક્ષણ કરી શકે છે, પિતાનું જ માત્ર નહિ પરંતુ કુટુંબી ગણાતી સર્વ વ્યક્તિઓનું. એક કુટુંબ એકલું રહી પિતાનું રક્ષણ કરી શકે તેના કરતાં તે ગોત્રમાં ગોઠવાઈ જઈને પિતાનું વ્યક્તિગત તેમ જ અન્ય કુટુંબીઓનું વધારે સારું રક્ષણ કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. એક ગોત્ર બીજા ગોત્રની સાથે હિંસાહારા જેટલું રક્ષણ મેળવી શકે તેના કરતાં અહિંસાનો સ્વીકાર કરી ગોમાંથી જાત ઉપજાવી વધારે સફળ રક્ષણ સાધી શકે છે. સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ આ આખો ક્રમ એક જ વસ્તુ સૂચવે છે કે માનવી અહિંસાને જેમ જેમ વિસ્તાર જાય છે તેમ તેમ તે વધારે સારું રક્ષણ મેળવતા જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
