Prabuddha Jivan 1990 Year 01 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

તા. ૧૬-૧-૧૯૯૦
પ્રબુદ્ધ જીવન ના ના... - ---- --- સત્ય કાવ્યનું અને કિરતારનું * * તનસુખ ભટ્ટ
}f: "" ઇશ્વરની વ્યાખ્યા કરવી કઠણું ભાસે છે. કદાચ ઈશ્વર પૃથકકરણ છે. તત્ત્વજ્ઞાનની એક શાખા સોંદયંશાસ્ત્ર છે. (એસ્પેન , અવ્યાખેય હશે. આમ છતાં ઈશ્વરનું વર્ણન ગીતા- ટિકસ) સૌદર્યશાસ્ત્રની કવિતા, સંગીત, ચિત્ર, શિલ્પ અને કારે આપ્યું છે. ( અપાય – ૨, શ્લોક ૨૦, ૨૩, સ્થાપત્ય એવી પાંચ પ્રશાખાઓ છે. આ પ્રશાખાઓ પંચકલ્લા ૨૪, ૨૫ તથા અધ્યાય – ૧૩, શ્લોક ૧૪ થી ૧૮ ). કહેવાય છે. તત્ત્વજ્ઞાનથી સૌંદર્ય શાસ્ત્રનું અર્થ પંચકલાનું વ્યાખ્યા અને વર્ણનમાં ભેદ છે. વ્યાખ્યા સંક્ષિપ્ત. સ્વરૂપ અાગ પડતું પષ્ટ દેખાય છે. તત્વજ્ઞાન બુદ્ધિ દ્વારા તાત્ત્વિક હોય છે. વર્ણન દીઘ, વ્યવહારુ, ઈન્દ્રિયગમ્ય હોય છે. સત્યદર્શન કરે છે. ત્યારે પંચકલા ઊમિ (રસા તથા કપની પરંતુ આ વિષય તર્કશાસ્ત્ર (Logic.ને છે. તેથી તે પડતો (અલંકાર) દ્વારા સત્યદર્શન કરે છે. તત્વજ્ઞાનનું સાધન મુકું છું. ઇશ્વરનું એક શબ્દમાં વર્ણન સચ્ચિદાનંદ શબ્દમાં બુદ્ધિ સૂક્ષ્મ છે. પંચકલાનું સાધન ભાય કે રસનિપતિ મળે છે. પરંતુ આ શબ્દ પણ સમાસ છે..
તથા ક૯૫ના (અલંકાર ) પ્રમાણમાં બુદ્ધિ કરતાં સ્થળ છે. ઇશ્વરની જેમ જ કવિતાની વ્યાખ્યા કરવી કઠણું
આ વિધાન વિવાદાસ્પદ ભાસે તે એમ કહું છું કે ભાવેદય, ભાસે છે. કદાચ કવિતા સુદ્ધાં અવ્યાખ્યય હશે. આમ છતાં
રસનિપતિ વગેરેના સજ' (વરતુ પાત્ર, સંવાદ, વાતાવરણ, ઇશ્વરનાં વ્યાખ્યા-વર્ણન પ્રમાણે કવિતાનાં પ વ્યાખ્યાન
સંસારદશન) તે અવશ્ય બુદ્ધિ કરતાં રથુળતાનું પરિણામ છે. થયાં જ છે. સંસ્કૃતમાં કવિતાની પંદરથી વધુ વ્યાખ્યાઓ મળે
આ સૃષ્ટિ, વિરાટરૂપ, ત્રિકાળસમૂહરૂપ, ત્રિકાળના અવયવરૂપ છે. તેમાં ભવભૂતિની વ્યાખ્યા અધ્યાપ્તિ કે અતિવ્યાપ્તિ દેજ
અસંખ્ય નાની - મોટી ધટનાઓ, તેની વિવિધતા વિનાની દેખાય છે. ઉત્તર-રામચરિત્રમાં તે કહે છે :
તથા પુનરાવૃત્તિ, માનવનાં સુખદુઃખ, અશાનિરાશા, विन्देम देवतां वाचभमृताभात्मन : कलाम् ।
છળ, પ્રપંચ, બાહ્ય જગતને સંધર્ષ, (અથડામણ, છમકલાં.
બખેડા, લડાઈ, યુદ્ધો, સંગ્રામે) તથા આંતરજગતને સંઘર્ષ આને સાદે અર્થ એ થાય કે સરસ્વતીદેવી કે કવિતા
- હૃદય વિદારક મનોમંધને–જેવું કે ગીતાર ભનું) વગેરે વગેરે આત્માની કલા છે તથા તે અમૃતમય છે, અમર છે. ઇશ્વર કે
કાવ્ય દેહ છે. કાવ્યનું પ્રેરક બળ સત્યદંશંન છે. આ સત્યઆમા રત્. વિદ્ર, તથા માનદ્ર છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ
દશન જ કાવ્યને આત્મા છે. ભાદય, રસનિષ્પતિ કાવ્યને તે તે સત્યમ, શિવમ્ સુવાક્ છે, તે કવિતા પણ તે જ છે,
પ્રાણું છે. ઘટનાઓ, દયે આદિ કાવ્યને દેડ છે. કવિતાનાં અન્ય નથી. દેહધારી આત્માને હૃદય, મસ્તિષ્ક અને ઇન્દ્રિ
આત્માસ્વરૂપ સત્યદર્શન (વિષયદર્શન) તથા પ્રાણુરૂપ . (Heart, Head & Hand) હોય છે. તે કવિતામાં પણ
ભાદય, રસંનિપતિ કયા અને કવિતાના અવરૂપ, દેહરૂપ, હૃદયગુણ, રસ કે ઊર્મિ', મસ્તિષ્કગુણ બુદ્ધિ કે ચિંતન તથા
મારામારી, કાપાકાપી, બળિયાને બે ભાગ તથા નિબંધળનો ઇન્દ્રિયગુણ ભોગાનુભવ હોય છે.
સત્યાનાશ (ચાર્લ્સ ડાર્વિનના મને struggle for Ext- અહીં સુધી તે ઇશ્વરની અને કવિતાની તત્વચર્ચા
tence & Sarrival of the Fittest) xud qüi you? થઈ, પરંતુ મહાકાવ્ય, પરાણે, આખ્યાને અને
વિચે ગજગ્રાહ જેવા કાવ્યના આત્માના વિરોધી ભાસતા અવય ખંડકાવ્ય વાંચતાં આપણને કવિતાનું સત્ય અને કિરતારનું
કયા? કાવ્યનું સત્ય અને કિરતારનું સત્ય એક જ છે કે અલગ ? સત્ય અલગ પડતાં દેખાય છે. મંયરા, કેયી, તાડકા,
અલગ હોય તે વિશ્વમાં બે સ, બે ઇશ્વર હોઈ શકે ? ખર, દૂષણ, મારીચ, કદહન, રાવણ, કુકણું,
આ ઉત્તર મહાત્મા ગાંધીએ તેમના અનાસકિત યુગની લક્ષ્મણુમૂચ્છ ઈત્યાદિનાં વર્ણનમાં સ્ત ચિત અને આનંદની
પ્રસ્તાવનામાં ટાંકા એક અવતરણમાંથી મળે છે . વાત કયાં વર્ણવાઈ ? દુર્યોધન, દુઃશાસન, શકુનિ, ભીમનું વિષમય મેદકભક્ષણ, જાક્ષાગૃહ, ઘુત, વનવાસ, વિરાટનગરમાં
‘આદમ કે ખુદા મત કહો, આદમ ખુદા નહિ; , , ગાયનુ અપહરણ, મહાભારતના યુદ્ધના આરંભના શખના
લેકિન ખુદા કે નર સે, આદમ જુદા નહિ ? અને અંતના ગદાયુદ્ધના ભયાનક અવાજે, અનાથ
વેદાતીઓ “અહં બ્રહ્મામિને જાપ કરીને આદમને જ વિધવાઓ અને અનાથ બાળકોના રુદનમાં. સત્ ચિત
ખુદા માને છે. પરંતુ ભકિતમાગી, વૈષ્ણવો, શ. જેવા આનંદની વાત કયાં આવી ? જેમ જેમ કવિતા ઉપાસકે બંનેની વચ્ચે સ્પષ્ટ ભેદરેખા આંકે છે. ઉપલા સ સારના અટપટા વ્યવહારમાં, તેના કૂડકપટમાં તેની અવતરણના અનુકરણમાંથી નવું અવતરણ ઉપજાવી હિં સા-કુરતા અને સત્યનાશમાં ઊતરે છે તેમ તેમ ભાવકને શકાય ખરું :રસ તો અવશ્ય વૃદ્ધિગત થતું જાય છે. પરંતુ કિરતારનાં
“વાડમય વિભુ મા કહે, વાડમય વિભુ નથી; ' ' કહેવાતા સત્ ચિત્ આનંદનાં દર્શન પણ અદ્રશ્ય,
કિંતુ વિભુના અંશથી, વાડમય પરૂ નથી.' '' .. અલભ્ય થતાં Mય છે. “હર નૈયતે ને સાટે
આ સુભાષિત સમજવા માટે કાવ્યસર્જનની પ્રક્રિયા “પાપીને પિરા અને ધરમીને ઘેર ધાડ અને
તપાસવી પડશે. કવિનું ચિત્તતંત્ર અમુક ઘટના કે દૃશ્યથી . વિપરીત અનુભવ થતો જાય છે. જે બ્રહ્માંડનું સત્ય અભિભૂત થાય છે, તેથી તે આનંદઘાત કે વિવાદાઘાત એક જ હોય પછી કાવ્યનું સત્ય અને કિરતારનું સત્ય બંને
અનુભવે છે. આ આઘાત એટલે :ો પ્રભાવશાળી અલગ, અસંબદ્ધ કેમ ભાસે છે ?
હોય છે કે થોડી મિનિટ સુધી કવિ માત્ર . તત્વજ્ઞાનને વિષય વશિવની ચર્ચા. મન માયા, મહેશ્વરનું સ્તબ્ધ જ રહે છે. તે વિચાર પણ નથી નિરૂપણુ, બ્રહ્મ ઇશ્વર, માયા, જવ અને પ્રકૃતિના ભેદનું કરી શકતે. કોઈ વિધવા સ્ત્રીનો એકને એક પુત્ર ગુજરી