________________
नयसामान्यलक्षणम्
सप्तधा मत इत्यन्वयोऽत्र ज्ञेयः ।
तदुक्तं नयरहस्ये- 'प्रकृतवस्त्वंशग्राही तदितरांशाप्रतिक्षेपी अध्यवसायविशेषो नयः' इति । अत्र प्रकृतत्वमंशस्य विशेषणं, न तु वस्तुनः तत्र तस्यानतिप्रयोजनात् । तथा च 'वस्तुनः प्रकृतांशग्राही तदितरांशाप्रतिक्षेपी अध्यवसायविशेषो नयः' इति लक्षणं फलितम् । नववध्यवसीयते आधिक्येन परिच्छिद्यतेऽर्थोऽनेन स अध्यवसायः' इति 'अध्यवसाय'पदव्युत्पत्तिः । तत्र चानेकधर्मात्मकस्य वस्तुनोऽनेकधर्मप्रकारकतया बोधस्याधिक्येन परिच्छेदरूपतया प्रस्तुतलक्षणस्यासम्भव एव सर्वस्यापि नयस्यैकधर्मप्रकारकत्वनियमादिति चेत् ? न, अधिकृतैकधर्मप्रकारकस्यासन्दिग्धस्य सावधारणस्य परिच्छेदस्य तादृक्परिच्छेदत्वेनाभिप्रेतત્વત્। અત્ર ‘પ્રકૃતાંશધ્રાહી' કૃતિ વિશેષળાનુપાવાને ટુર્નયેતિવ્યાપ્તિ:, તવા ‘તવિતરાંશ’ત્યનેના
=
અને તદિતરાંશનો અપ્રતિક્ષેપી (= અનિષેધક) એવો ચોક્કસ પ્રકારનો અધ્યવસાય એ નય છે. આમાં ‘પ્રકૃત’ એ અંશનું વિશેષણ છે, વસ્તુનું નહીં. કારણ કે વસ્તુના વિશેષણ તરીકે એનું કોઈ વિશેષ પ્રયોજન નથી.(એટલે કે વાત પ્રસ્તુત વસ્તુની જ હોય છે, એમાં ‘પ્રસ્તુત’ એવો શબ્દ ન બોલો તો પણ કોઈ ગરબડ થવાની સંભાવના હોતી નથી. માટે પ્રકૃત=પ્રસ્તુત... એ વ્યર્થ બની રહે.) એટલે, ‘વસ્તુના પ્રસ્તુત અંશનો જે જ્ઞાપક હોય, અને તદ્ભિન્ન અંશનો જે અપલાપ કરનાર ન હોય એવો ચોક્કસ પ્રકારનો બોધાત્મક અધ્યવસાય એ નય છે' આવું નયનું લક્ષણ ફલિત થયું.
શંકા-નયના લક્ષણમાં ‘અધ્યવસાય' શબ્દ રહેલો છે. એ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આવી છે કે-‘પદાર્થ અધિકપણે જેનાથી નિશ્ચિત થાય તે અધ્યવસાય.' એટલે અનેકધર્માત્મક વસ્તુનો અનેકધર્મને આગળ કરીને જે બોધ થાય તે જ અધિકપણે નિશ્ચયરૂપ હોવાથી ‘અધ્યવસાય’ છે. એટલે પ્રસ્તુત લક્ષણ તો અસંભવિત જ બની જશે, કારણ કે કોઈપણ નય (= નયાત્મક બોધ) એક ધર્મને આગળ કરીને જ થતો હોય છે.
૭
સમાધાન-આવી શંકા બરાબર નથી. કારણ કે અનેકધર્મરૂપ બોધ એ અધિકબોધ... આવો અર્થ અહીં અભિપ્રેત નથી, પણ અધિકૃત એક ધર્મરૂપે જે અસંદિગ્ધ સાવધારણ (= જકારવાળો) બોધ એ અધિકબોધ એવો અર્થ અભિપ્રેત છે, જે નયમાં અસંભવિત નથી.
Jain Education International
નયલક્ષણનું પદકૃત્ય :
પ્રકૃતાંશગ્રાહી-આવું વિશેષણ જો ન લઈએ તો દુર્રયમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. કારણ કે હવે ‘તથી કોઈનો પરામર્શ ન થવાથી દિતરાંશપ્રકૃતાંશ પણ લઈ શકાશે
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
