________________
શ્રી શકટાલ મંત્રીના શિરચ્છેદ પછી નંદવંશના પતનનો જે પ્રારંભ થયો, એને કોઈ રોકી ન શક્યું. આ પતનને પાતાળ સુધી પહોંચાડવા જ જાણે ચન્દ્રગુપ્ત-ચાણક્યનું જોડાણ થયું હતું ! આ બંનેએ એવી કુનેહથી કાર્ય પ્રારંવ્યું કે, નંદવંશના પાયા હચમચી ઉઠ્યા અને ત્યાં મૌર્યવંશનું મંડાણ થયું. આ નાશ અને આ મંડાણની પ્રક્રિયાના પાયામાં એક નજીવું જ નિમિત્ત ધરબાયું હતું.
આર્ય ચાણકય એકવાર નંદની સભામાં આશીર્વાદ આપવા ગયેલા. પણ આ સભામાં એક દાસી દ્વારા એમનું અપમાન થતા ભરી સભામાં પોતાની શિખા-ચોટલી બાંધતા એમણે પ્રતિજ્ઞા કરેલી કે, જ્યાં સુધી આ નંદવંશનું નિકંદન નહિ કાઢું, ત્યાં સુધી હું આ શિખા છોડીશ નહિ ! રાજા નંદે ત્યારે આ પ્રતિજ્ઞાને હસી કાઢી હતી કે, એક તરણાને આધારે લોખંડી ઈમારતના પાયા ખોદી નાખવાની ધારણામાં રાચતા કોઈ પાગલમાં અને પંડિત ગણાતા આ ચાણક્યમાં શો ભેદ છે? - આર્ય ચાણક્ય આવી પ્રતિજ્ઞા કરીને કોઈ સમર્થ ઉત્તર-સાધકની શોધમાં ચાલી નીકળ્યા. ઘણી-ઘણી રઝળપાટને અંતે એમને ચંદ્રગુપ્તનો ભેટો થયો. આ પછી મરણાંત આપત્તિઓનો સામનો કરીને એમણે ચંદ્રગુપ્તના અંતરમાં ધરબાયેલી સમ્રાટ જીવનની યોગ્યતાને એક શિલ્પીની અદાથી ઘડી-ઘડીને સોહામણો ઘાટ આપ્યો. ચંદ્રગુપ્ત પણ એક બાળકની અદાથી ચાણક્યને સમર્પિત બન્યો અને ચંદ્રગુપ્ત-ચાણક્યની જોડલીએ એક દહાડો રાજા નંદને બતાવી આપ્યું કે, તમે જેને તરણાની તોલે ગણતા હતા, એ વ્યક્તિ તલવાર કરતાંય વધુ તેજસ્વી નીકળી કે નહિ?
અનેક કાવાદાવા, અનેક માયા-પ્રપંચો અને અનેક રાજરમતો રમીને એક દહાડો ચાણક્ય જ્યારે નંદવંશનું નિકંદન કાઢીને મૌર્ય-ચંદ્રગુપ્તને પાટલિપુત્રના સિંહાસને બેસાડ્યો, ત્યારે જ ચાણક્ય શાંતિનો શ્વાસ લીધો અને વર્ષો બાદ છૂટી થયેલી એમની શિખા મૌર્યવંશની પતાકાની જેમ પવનની લહેરમાં આમતેમ લહેરાઈ ઉઠી. પુણ્યનું પીઠબળ હતું. આર્ય ચાણક્ય જેવા બુદ્ધિનિધાન મંત્રીશ્વરની મદદ હતી અને આ સિવાય ચંદ્રગુપ્તના વ્યક્તિત્વમાં એક સમ્રાટને શોભે એવું ઘણું ઘણું હતું. એથી
મહારાજા ખારવેલ ૧૨૫૦૨૨૦૨૧૨૨૦૧૦-૧૧૨૦૧૧--૫૯
