________________
આજ પર્યંત મળી આવેલા શિલાલેખોમાં આ લેખ જૈન ધર્મના સંબંધમાં સૌથી પ્રાચીન છે. આ લેખ ઉપરથી આપણે એટલું જાણી શકીએ છીએ કે, પાટલીપુત્રના નંદોના સમયમાં ઉત્કલ અથવા કલિંગ દેશમાં જૈન ધર્મનો પ્રચાર હતો અને જિનની મૂર્તિઓ પૂજાતી હતી. કલિંગજિન નામની મૂર્તિ નંદરાજા ઓરીસામાંથી ઉપાડી ગયો હતો. ત્યારબાદ જ્યારે ખારવેલે મગધ ઉપર ચઢાઈ કરી ત્યારે સૈકાઓ વીત્યા પછી, એનો બદલો લીધો-જિનમૂર્તિ પાછી કલિંગમાં આવી. અંગ-મગધની રાજઋદ્ધિ પણ તેણે ઘણીખરી કલિંગ ભેગી કરી વાળા.
નંદો તો મગધમાં ઘણા થયા છે. એક નંદે પોતાનો સંવત ચલાવ્યો હતો. અલબેરૂનીએ ઈ.સ. ૧૦૩૦ની આસપાસ એવો સંવત મથુરામાં ચાલતો સાંભળ્યો હતો. એક શિલાલેખમાં ચાલુક્ય વિક્રમાદિત્ય છઠ્ઠાએ ઈ.સ. ૧૦૭૦માં નંદ સંવતનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. વિક્રમ સંવતમાં ૪૦૦ ઉમેરવાથી નંદ સંવત નીકળી આવે છે. મહાપદ્મ-મહાનંદ વગેરે પહેલાં જે નંદવર્ધન નામનો પહેલો નંદ થયો, તેનો જ સમય છે એથી સૂચવાય છે. ખારવેલના આ લેખમાં પણ નંદસંવત વ્યવહારાયો છે.
નંદ સંવતના ૧૦૩ના વર્ષમાં એક નહેર ખોદાયાનું એમાં કહ્યું છે. આ નહેરને વધુ આગળ ખોદાવી ખારવેલે કલિંગની રાજધાની સુધી પહોંચાડી દીધી હતી. જેના નામનો સંવત પ્રવર્તો એ નંદરાજ, ખારવેલના લેખનો નંદરાજ છે એ સહેજે સમજી શકાય છે. બે ઠેકાણે એનો ઈશારો મળે છે : એક તો સંવતના વિષયમાં અને બીજી વાર કલિંગ-જિનની મૂર્તિને મગધમાં ઉઠાવી ગયો તે અંગે. નંદરાજા પણ જૈન હોય એમ લાગે છે. નહીંતર એ જિન-મૂર્તિ કેમ લઈ જાય ?
ઈ.સ. પૂર્વે ૪૫૮ વર્ષ પહેલાના સમયમાં વિક્રમ સંવત ૪૦૦ વર્ષ પૂર્વે ઓરીસામાં જૈન ધર્મનો એટલો બધો પ્રચાર હતો કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી લગભગ ૭૫ વર્ષ બાદ ત્યાં જિનમૂર્તિઓનો પ્રચાર થઈ ગયો. જૈન સૂત્રોમાં લખ્યું છે કે ભગવાન મહાવીરસ્વામી ઓરીસામાં વિહર્યા હતા. ભગવાન મહાવીરના પિતાના એક મિત્ર ત્યાં રાજ્ય કરતા હોવાનું પણ કહ્યું છે.
મહારાજા ખારવેલ
~~~~~
~~ ૧૪૫
