________________
ભલામણ કરી. બેનર્જી સાહેબને પણ એમણે એ મતલબનો બીજો એક પત્ર લખ્યો. પટણા આવ્યા પછી અને પટણામાં એક અનુસંધાન સમિતિ નીમાયા પછી મેં બિહારના લાટસાહેબ સર એડવર્ડ ગેટને કહ્યું કે, હાથી ગુફાવાળા લેખની છાપ ગમે તેમ કરીને પણ મેળવવી જોઈએ. સર એડવર્ડના લખવાથી પુરાતત્ત્વ વિભાગના પંડિત રાખાલદાસ બેનર્જી ખંડગિરિ ગયા. એમણે પોતે મારા એક શિષ્ય ચિ. ડૉ. કાલિદાસ નાગની મદદથી એ છાપ ઘણી મહેનતે તૈયાર કરી. બેમાંથી એક મને મોકલી અને બીજી ડૉ. ટોમ્સ (લંડન)ને રવાના કરી. કેટલાય મહિનાના રાતદિવસના એકધારા પ્રયત્ન, ચિંતન અને મનનને અંતે મેં એ લેખનો પાઠ અને અર્થ બેસાડી, બિહાર-ઓરિસાની રિસર્ચ સોસાયટી તરફથી પ્રકટ થતી પત્રિકામાં ૧૯૧૭માં પ્રકટ કર્યો. છાપના પ્લેટ ચિત્ર પણ પ્રસિદ્ધ કર્યા. એ પહેલાં એના છાપચિત્ર ક્યાંય બહાર નહોતાં આવ્યાં. યુરોપના ઐતિહાસિક પંડિતોએ તથા પ્રોફેસર તૈનમેન-અમેરિકાવાળાએ અને રાય હીરાલાલ બહાદુરે, શિલાલેખના પાઠ તથા વ્યાખ્યા વિશે ખૂબ ચર્ચા કરી મારા પ્રયત્ન ઉપર પ્રતિષ્ઠાની મહોર આંકી દીધી.
તે દરમિયાન એક જ વર્ષની અંદર મેં પોતે ખંડગિરિ જઈને, પહાડીગુફા ઉપર પાલખ બાંધીને, નિરાંતે બેસીને લેખનો અક્ષરે અક્ષર ફરીવાર વાંચ્યો અને બીજીવાર સુધારા-વધારા સાથે, સંસ્કૃત-છાપ સહિત, સંશોધિત કરેલો પાઠ, બિહાર-ઓરિસાની પત્રિકામાં ચોથા પુસ્તકમાં, પ્રકાશિત કર્યો. આટલું છતાં શંકાઓ તો રહી જ હતી. એ શંકાઓ દૂર કરવા, આખા લેખનું એક બીજું વિલાયતી માટીમાં પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસ રૂપે ઢાળવા મેં સરકારને અરજ કરી. બીબું તૈયાર થાય તો હેઠે હૈયે પાઠ વાંચી શકાય. આવું બીબું તૈયાર થાય તે પહેલાં મને લાગ્યું કે, બીજા કોઈ લિપિનો જાણકાર, પહાડ ઉપર ચઢીને, મારા નવા પાઠને એકવાર સરખાવી જુએ, તો બહુ ઠીક થાય. મારી છાપમાં ઘણા અક્ષરો નહોતા આવી શક્યા.
મારી અરજ સરકારે સાંભળી. શ્રી રાખાલદાસ બેનરજી, જેઓ ભારતના સર્વશ્રેષ્ઠ સરકારી લિપિજ્ઞ તરીકે પંકાયેલા હતા. તેમને ખંડગિરિ જવાનો હુકમ થયો. સન ૧૯૧૯માં અમે બંને જણા ત્યાં પહોંચ્યા. બંનેએ
મહારાજા ખારવેલ -
