________________
ઘસાયેલો ભાગ કેટલો છે તે કળી શકાતું નથી. કાળ પથ્થરને પણ ખાઈ ગયો છે અને એને લીધે મોટી ભ્રમજાળ ઉભી થવા પામી છે. અવતારી પુરુષોની કીર્તિ પણ જાણે કે કાળથી સાંખી શકાતી નથી ! ખારવેલના ઇતિહાસની પણ એવી જ અવદશા થઈ છે. આશ્ચર્ય અને આનંદની વાત તો એટલી જ છે કે બે-બે હજાર વર્ષ પછી પણ ગમે તેમ કરીને એ શિલા ટકી રહી છે અને સરસ્વતીના ઉપાસકોની તનતોડ મહેનતને પ્રતાપે એ પથ્થરના મૂંગા વેણ પણ કંઈક સમજાયા છે. સદા મૌન રહેવાના સ્વભાવવાળો કાળ-બ્રહ્મ પણ બે શબ્દો બોલી નાખે છે.
ઇતિહાસ સંશોધકોને ઓછામાં ઓછા ૧૦૦ વર્ષથી આ લેખની ખબર હતી. પણ ઈ.સ. ૧૯૧૭ પહેલાં એ લેખ પૂરો વાંચી શકાતો નહિ. પાદરી સ્ટર્લિંગે સન ૧૮૨૫ માં એની ચર્ચા છેડી. પ્રિન્સેસ, જેણે પહેલવહેલા બ્રાહ્મી અક્ષરો એક સિક્કાની સહાયથી, (જે સિક્કાની ઉપર ગ્રીક અથવા યુનાની અને બ્રાહ્મી અક્ષરોમાં છપાયેલાં નામ હતા.) વાંચ્યા હતા, તેણે આ લેખ અગડંબગડે ઉકેલ્યો અને એવો જ અર્થ પણ બેસાડ્યો. તે પછી ડૉક્ટર રાજા રાજેન્દ્રલાલે ૧૮૮૦માં બીજીવાર પાઠ તથા તેનો અર્થ છપાવ્યો. અત્યાર સુધી રાજાનું નામ પણ પૂરું ઉકેલી શકાયું નહોતું. જનરલ કનિંગહોમે ખૂબ મહેનત કરીને, સન ૧૮૭૭માં એક પાઠ તૈયાર કર્યો. પણ એમાં એને સફળતા ન લાધી. સન ૧૮૮૫માં ડૉક્ટર પંડિત ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ પહેલવહેલી વાર એક એવો પાઠ પ્રકાશિત કર્યો , જેથી લોકોને એ લેખનું મહત્ત્વ થોડું ઘણું સમજાયું. અત્યારલગી એ લેખની એક પ્રતિકૃતિ નહોતી બહાર પડી. માત્ર આંખથી જોઈ-જોઈને એની નકલ ઉતારેલી. એ વખતે એમ મનાતું કે કાગળ દબાવવાથી એ લેખની છાપ બરાબર ન ઉઠે. લેખનો ઘણો ભાગ વાંચી શકાતો નહોતો અને જે વાંચી શકાતો હતો, તેમાં પણ ભૂલો રહેતી.
૧૯૧૩માં મેં મારા સાહિત્યસખા શ્રીયુત રાખાલદાસ બેનરજી પાસે એની એક પંક્તિ વંચાવી જોઈ. એ સંબંધી ચર્ચા પણ મેં મારા એક રાજ્યકાળ નિર્ણય સંબંધી લેખમાં કરી. આ ચર્ચા વાંચી પ્રસિદ્ધ ઇતિહાસશાસ્ત્રી વિસેન્ટ સ્મિથે મને પૂરેપૂરો લેખ વાંચી જવા તથા છાપવા
૧૪૨
૨૫૦
» મહારાજા ખારવેલ
