________________
પથ્થરના ક્લેવર ઉપર કોરી કાઢનારો, ભારતવર્ષનો આ સૌથી જૂનોપહેલવહેલો શિલાલેખ છે.
ઓરીસા (ઉત્કલ)ના ભુવનેશ્વર તીર્થ નજીક ખંડગિરિ, ઉદયગિરિ પર્વત ઉપરની એક પહોળી ગુફાને મથાળે તે લેખ કોતરાવેલો છે. પહાડને ચીરીને ઓસરીવાળા કેટલાક મકાનો, જૈન મંદિર તથા જૈન સાધુઓને માટે મઠ જેવા ગુફા-ગૃહો અહીં પ્રાચીન કાળમાં બનેલા છે. પહાડમાંથી કોરી કાઢેલો એવો જ એક મહેલ પણ છે. એ મકાનો પૈકીના કેટલાક ઉપર વિક્રમ સંવતના આરંભ પહેલા ૨૦૦ વર્ષે લખાયેલા લેખો છે. એ લેખો સંસ્કૃત અક્ષર-જેને બ્રાહ્મી લિપિ કહેવામાં આવે છે-તેમાં પ્રાકૃત ભાષાની અંદર કોરેલા છે. એ સૌને “ગુંફા” અર્થાત્ ગુફા જ કહેવામાં આવે છે. આવી એક બે માળવાળી ગુફા, (ખરું જોતા તો મકાન) ખારવેલની પટરાણીએ બનાવડાવી છે. એને એ લોકો “પ્રાસાદ”ના નામથી ઓળખતા. મહારાણીએ એ ગુફા “સરમણો” (શ્રવણો)ને માટે બનાવડાવી હતી. એમાં રાણીના પિતાનું નામ છે તેમ પતિ ખારવેલનું નામ પણ છે. ખારવેલને એ લેખમાં “કલિંગ ચક્રવર્તી” કહ્યો છે. હાથી ગુફાવાળા લેખમાં જે ઇતિહાસ આપ્યો છે, તે જોતાં તો મહારાજા ખારવેલ ખરેખર ચક્રવર્તી જ હતા એમ સિદ્ધ થાય છે. એથી જ તો મેં અંગ્રેજીમાં એને Emperor કહ્યો છે. પુરાવિદ્ ડૉ. વિન્સેટ સ્મિથે પણ એ વાત મંજૂર રાખી છે. - હાથીગુફા નામ તો આધુનિક છે એ ગુફા કારીગરીવાળી હોવા છતાં કઢંગી લાગે છે. ઘણું કરીને ખારવેલ પહેલાં એ હશે, અને કોઈ પણ કારણે લોકોમાં ખ્યાતિ તેમજ પ્રતિષ્ઠા મેળવી ચૂકી હશે. તેથી ખારવેલે એની ઉપર આ લાંબો-પહોળો લેખ ખોદાવ્યો હશે. એ લેખ ઘણે ઠેકાણે ઘસાઈ ગયો છે. કેટલીક પંક્તિઓના આરંભના બાર અક્ષર, પથ્થરની પોપડી સાથે ઉખડી ગયા છે. સતત પાણીના મારાને લીધે કેટલાક ઠેકાણે અક્ષરો ઉડી જવા પામ્યા છે. કોઈ-કોઈ અક્ષરના ઘાટ, ઘસારાને અંગે એવા બદલાઈ ગયા છે કે, વાચકને ભ્રમ થયા વિના ન રહે. ટાંકણાથી કોતરેલો ભાગ કેટલો છે અને પાણી તથા બીજાં કારણે
મહારાજા ખારવેલ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
--~~-~~~-~~~ ૧૪૧
