________________
વિજ્ઞાન
રપ
(૬) એકદ્રવ્યાશ્રિતત્વ :- બૌદ્ધો શબ્દને એદ્રવ્યાશ્રિત માને છે. અહી તેને જો એક દ્રવ્યને અથ* પુદ્ગઋસ્ક ંધરૂપ એકદ્રવ્ય અભિપ્રેત હાય તે તેમણે સિદ્ધ થયેલી વિગત જ જણાવી છે. જો તેઓને એકદ્રવ્યને અં આકાશ અભિપ્રેત હોય તે। દૃષ્ટાંત સાવિલ અને અને હેતુ વિરુદ્ધ પડે. આથી તેઓએ એકદ્રવ્યને અ` સ્પર્શીવાળું એક દ્રવ્ય એવા કરવા જોઇએ. એ વ્યવસ્થા અનુસાર હેતુ આત્મા કે ઘરની બાબતમાં વ્યભિચાર પામતા નથી.58(વિદ્યાન'૬).
(૧૦) મતિજ્ઞાન પ્રક્રિયા :
જૈન, સાંખ્ય અને ન્યાય દર્શન પ્રત્યક્ષજ્ઞાનનાં ચાર ચાર સેાપાને સ્વીકારે છે, પરંતુ તે સેાપાનનુ સ્વરૂપ ભિન્ન છે.
(૧) જૈન અને સાંખ્ય સમત સેાપાને ઃજૈનદર્શન અનુસાર (દન > ), (અનુગ્રહ > ), (ઈા), (અવાય) અને ધારણા એવી ચાર કક્ષાએ છે, જયારે સાંખ્ય દર્શન અનુસાર (૧) આલેચન (બાહયેન્દ્રિયવૃત્તિ), (૨) સકલ્પ (મનની વૃત્તિ), (૩) અભિમાન (અહંકારની વૃત્તિ) અને (૪) અવ્યવસાય (બુદ્ધિની વૃત્તિ) એવી ચાર કક્ષાએ છે, જેમ કે મુસાફર આછા પ્રકાશમાં દૂરથી જુએ છે કે આ કાંઈક છે,' 587 ( આલેચન ). એ પછી ધ્યાનથી જોતાં આ ચેર છે, એવા મત દ્વારા નિણૅય કરે છે ( સકલ્પ 588 ), તે પછી તેને જણાય છે કે, તે પેાતાની તરફ આવી રહ્યો છે (અભિમાન વૃત્તિ) અને છેલ્લે તે ત્યાંથી ભાગી જવાતા નિણ્ય કરે છે. અધ્યવસાયવૃત્તિ 58. યુક્તિદીપિકાકાર આલેચનાને અથ કેવળ ગ્રહણ કરે છે અને તેને જ્ઞાનરૂપ માનતા નથી.
ઉપર્યુક્ત વૃત્તિએ ક્રમથી કે યુગપત્ પ્રાપ્ત થાય છે, તે અંગે સાંખ્યમાં એવિયારધારાએ જોવા મળે છે ઃ વાચસ્પતિ 591, માહેર 59% અને ગૌડપાદ98 ક્રમ અને યુગપત્ બન્નેને સ્વીકાર કરે છે, જ્યારે ઈશ્વરકૃષ્ણ 594, યુક્તિદીપિકાકાર, 5* (ક) અને અનિરુદ્ધુ 9 માત્ર કા સ્વીકાર કરે છે. જૈનદા ન અવગ્રહાદિની પ્રાપ્તિમાં ક્રમને જ સ્વીકાર કરે છે. યુગપત્, ઉત્ક્રમ કે વ્યક્તિક્રમના નહિ. 595 જૈનાચાર્યાં અને ક્રમવાદી સાંખ્યાચાર્યો કહે છે કે, ઉક્ત સેાપાને શતપત્રવ્યતિભેદન્યાયે ક્રમથી જ પસાર થાય છે, પર ંતુ શીવ્રતાના કરણે ક્રમના ખ્યાલ આવતા નથી, 591,
(૨) જૈન અને ન્યાય – વૈશેષિક સ‘મત સેાષાના :પ્રત્યક્ષની ઉત્પત્તિમાં ગણુ સન્નિકર્મા માને છે ઃ આભમન સન્નિ”,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
તૈયાયિકા ઇન્દ્રિય
www.jainelibrary.org
