Hetubindu Tika

Author(s): Dharmakirti Mahaswami, Archatt Bhatt, Durvek Mishra Pandit, Sukhlal Sanghavi, Jinvijay, B Bhattacharya
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 370

A
.
पु. ९५: पं. १६] हेतुबिन्दुटीकालोकः। .
. ३३३ एतवास्यैवोपसंहारे व्यक्तीकरि प्यते । तस्यानुकारणमेवानुकर्तृमुखेन दर्शयन्नाह तथाही[९५.१]ति । द्वितीयलक्षणं विवृण्वन्नाह नियमेन चे९५.३]ति । समनन्तरशब्दः समश्चासौ बोधरूपत्वेनानन्तरश्चान्यवहितेनेति व्युत्पत्त्यापि प्रकृतत्वान्मनस्कार एव द्रष्टव्यो न त्वागमसिद्धयाश्रयणेनोपादानमात्रे, उपादान लक्षणस्यैवाभिधानात् शकध्वादिपाठाच्च दीर्घत्वाभावोवसेयः । न चक्षुरादेनियमेन व्यापार [९५.४] इत्य- 5 र्थात् । चक्षुषो [९५.५] नियमेन व्यापार इति प्रकृतत्वात् । जन्यतया यत्स्वविज्ञानं तस्य योग्यताऽर्थादुत्पत्तुर्या योग्यता तद्धेतोः [९५.५] । ज्ञानोत्पादहेतोस्त्यिर्थः । चक्षुर्विशेषणत्वेऽपीत्य मेवास्यायमेवार्थः । अत्रापि समनन्तरशब्देपिनमन(ब्देन मन)स्कारोऽभिप्रेतः । उक्तयोर्लक्षणयोराद्य लक्षणं दुर्बोधत्वादुपसंहारव्याजेन स्पष्टयन्नाहतस्मादि[९५.६]ति । स्वसंततिव्यवस्थैव कुतो येन तत्पतितकार्यप्रसूतिनि- 10 मितं [९५.७] ज्ञातव्यमित्यपेक्षायां योज्यम् । यदेकाकार[९५.७]ति । इतिः [९५.११] हेतौ । आ(अवा)न्तरविशेषकृतत्वात्त[९५.१२]स्या एवोक्तलक्षणावान्तरविशेषकृतत्वादित्यर्थः । तस्मादि[९५.१५]त्यादिना प्रकृतमुपसंहरति । __कार्यस्यै(९५.१५]कजातीयस्येति विवक्षितम् । कार्यमात्रापेक्षयाऽनेकत्वस्येष्टत्वा
प्रसङ्गानुपपत्तेः । अन्ये(अथ) तदभ्युपगमात् सिद्धं भवताम् । ततो नैवं वक्तुमुचित- 15 मित्याशंक्याह न चे९ि५.१६]ति । . एवं तावद्भट्टाचंटेनोपादानसहकारिलक्षणं प्रणीतम् । केचित्पुनरत्रैवं ब्रुवते, नैवेदं लक्षणद्वयमुपपद्यते अन्याप्तेः । तथाहि यदि यदेकाकारपरामर्षप्रत्ययनिबन्धनतया स्वसन्ततिपतितकार्यप्रसूतिनिमित्तं तदुपादानकारणमित्युच्यते, तदा चन्द्रकान्तादपां प्रसवे ज्योत्स्ना न स्यादुपादानकारणम् । यदि चन्द्रकान्त[39b] मणेरुपयतीनामपां चन्द्रिकया 20 सममेकाकारपरामर्शप्रत्ययहेतुत्वमस्ति येन तथा तया तासां तदेकसंतानव्यवस्थासिद्धौ स्वसन्ततिपतितकार्यजनकत्वेन शशाङ्कवदुपादानकारणं कल्पेरन् । न च तत्रान्यस्य तदुपादानकारणत्वमुपपद्यते । एवम्वनस्पतिभ्यः फलपसूतौ त्वग्भावा'विशेषम्य न स्यात्तदुपादानत्वम् । कियद्वा शक्यते निदर्शयितुं दिङ्मात्रं तावदुपदर्शितम् । द्वितीयेऽपि भाणेऽनेनैवाव्याप्तित्वमुनेयम् , न हि चन्द्रिकादेरवादिमात्रोत्पत्तौ नियमेन व्यापारस 25शरणावि शक्यते दर्शयितुम् । तादृशोत्पादो विद्यत इति चेत् । चक्षुरादेरांपे ताग्विज्ञानोत्सादे नियमेन व्यापार इति तस्यापि तथात्वप्रसक्तिरिति यत्किञ्चिदेतत् । सहकारिलक्षणमप्यवद्यम् । सिद्धसंतान एव हि वस्तुनि प्रागवस्थापेक्षविशेषहेतुत्वं कस्यचित्कल्प्येत । .... भावविशेषस्य ' इत्यपि दृश्यते ।
-
-