Hetubindu Tika

Author(s): Dharmakirti Mahaswami, Archatt Bhatt, Durvek Mishra Pandit, Sukhlal Sanghavi, Jinvijay, B Bhattacharya
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 405

३६८
पण्डितदुर्वेकमिश्रकृतो - [पृ. १४४. पं. ९चैवं गडप्रवेशेऽक्षितारानिर्गमकल्पिते यथाश्रुति सुश्लिष्टं किश्चिद्वक्तुमीश्महे; केवलं वार्तिककारस्य कृतकत्वहेतोर्व्याप्ति समर्थयितुं पूर्वाचार्यैः कामनपेक्षां ब्रुवतोयमभिप्राय (6) प्रकाशयितुं सहामहे । अनपेक्षशब्देन ह्यनपेक्षासूचितं बाधकमभिप्रेतम् । न त्वेतदै(दे)व बाधकं प्रमाणम् । तथाहि कृतकत्वस्योदयानन्तरमविनाशित्वे सति विनाशं प्रति सापेक्षत्वं 5 स्यात् । अन्यथा विनाशयोगात् । विनाशं [53b]'प्रत्यनपेक्षत्वं तद्धेतुयोगादवगतं तस्य व्यापकम् ततस्तद्वयापकं स्वविरुद्धविधिना विपक्षात्चद्भावानियतत्वादुदयानन्तरमविनाशित्वलक्षणात् निर्वतमानं स्वयमपि व्याप्यं कृतकत्वमादाय निवर्तत इति न्याप्तिसिद्धिः ।
ततश्च व्यापकविरुद्धोपलम्भात्कृतकस्य हेतोनिवृत्तिरिति व्यापकोपलब्धिविपर्यये बाधक . प्रमाणम्-एत सूचनार्थमनपेक्षा(१) बाधकं प्रमाणमस्याभिमतम् । ये यद्भावं प्रत्यनपेक्षा 10 इत्येतदपि यद्यनन्तरोक्तसूचनाद्वाधकं प्रमाणमुच्यते, काममुच्यतां कः प्रतिकूलोऽनुकूल
माचरति । न तु जातु तदेव बाधकं प्रमाणं वक्तुं युक्तम् स्वातन्त्र्येण क्षणिकत्वस्य तेन साधनात् । तदुक्यमाचार्यशान्तरक्षितेन
"तत्र ये कृतका भावाः सर्वे ते क्षणभङ्गिनः । विनाशं प्रति सर्वेषामनपेक्षतयास्थितेः ॥ यद्भावं प्रति यन्नैव हेत्वन्तरमपेक्षते । तत्तत्र नियतं ज्ञेयं स्वहेतुभ्यस्तथोदयात् । निर्विबन्धा हि सामग्री स्वकार्योत्पादने यथा ।
विनाशं प्रति सर्वेपि निरपेक्षाश्च जन्मिनः ।।" (तत्त्वसं. ३५३-३५५) इत्यादि । ये पुनरिमं दोषमुपदर्शितं प्रतिवदन्तो यथाश्रुति बाधकं प्रमाणमिदं समर्थयितुमीशते 20 न तान्वयं 'विद्मः प्रत्युतोपकारिण एव मन्यामह इति । तहि पूर्वाचारकृतकसतां
क्षणिकत्वमुक्तम् , तथा च नित्यत्वमुर्पक्षेत(?)मित्याशंक्योपसंहारव्याजनाह-तदेवमि[१४४.९]त्यादिः । अहेतोः स्वभावादिनियमायोगादित्यभिप्रायेणाह कृतकत्वस्य सतोऽभावादि[१४४.९]ति।
सामान्येनेन्यस्य स्पष्टीकरणं कृतके[१ ४ ४.१५]ति तत्स्वभावसापेक्ष25 स्वादि[१४ ४.२३]नाशिस्वभावसापेक्षत्वात् । विनाशिस्वभावसापेक्ष'
णादि[१४४.२ ४]ति हेतुभावेन विशेषणम् । इति[१४४.२५]हेतौ ।
- विनाश मात
.
१. 'वहन्तो ' इत्यपि पठ्यते । संगच्छेत् । ३. अकृतकस्य S।
२. अत्र यदि 'द्विष्मः' इति पाठः स्यात् तदा वाढं ४. सापेक्षाणाम् ।