________________
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય તેમના કહેવા પ્રમાણે અવકાશમાં પૃથ્વી પણ વાયુ ઉપર જ ઊભી છે. પૃથ્વીનો આકાર તેમના મતે થાળી જેવો ગોળ છે.
એનેક્સીમીનીસે આ સૃષ્ટિના મૂળભૂત તત્ત્વ તરીકે વાયુની પસંદગી કેમ કરી તે બાબત વિદ્વાનોનો મત એવો છે કે જ્યારે તેમણે જોયું કે વાયુની ગેરહાજરીમાં જીવ-સૃષ્ટિ અસંભવિત છે ત્યારે તેમને ખાત્રી થઈ કે વાયુથી જ આ સૃષ્ટિ ટકી રહેલ છે. પરંતુ ઘન તેમજ પ્રવાહી પદાર્થોની હસ્તી પણ જ્યારે વાયુના સંકોચન તથા પ્રસારણ સાથે તેમણે જોડી ત્યારે તેમનો વિચાર અભિગમ કેટલો વૈજ્ઞાનિક હતો તેની શંકા છે.
૩૬
પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોમાંના અમુક તો તેમને એનેક્સીમેન્ડર કરતાં પણ વધુ અગત્યનું સ્થાન આપી તેમના વૈજ્ઞાનિક' અભિગમના વખાણ કરે છે અને સૃષ્ટિના મૂળભૂત તત્ત્વની ભૌતિક ઓળખ આપવા બિરદાવે છે તે જરૂર આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે છે. કોઈપણ હિસાબે સૃષ્ટિના મૂળભૂત તત્ત્વને ભૌતિક સ્વરૂપ આપવામાં જ “વિજ્ઞાન”ની પરિપૂર્તિ થાય છે તેવી માન્યતા કોઈ સાચા વૈજ્ઞાનિકની તો ન જ હોઈ શકે. કોઈપણ અતાર્કિક અને અસંગત વાતોને વિજ્ઞાન”માં ખપાવી શકાય તો તે વિજ્ઞાનનું જ અપમાન છે. એનેક્સીમેન્ડરનો અભિગમ એકદમ તાર્કિક હતો અને તેમાં કોઈપણ કહેવાપણું રહેતું હોય તો તે એટલું જ કે તેણે પણ અસીમિત તેમજ અમૂર્ત તત્ત્વને ભૌતિક્તા આપવા પ્રયત્ન કર્યો જે તદ્દન વ્યર્થ હતો.
એનેક્સીમીનીસે વાયુને આત્મા સાથે સરખાવ્યો તેનું કારણ શું ? ભારતમાં પ્રચલિત પ્રાણાયામની પદ્ધતિના મૂળમાં શ્વાસને આત્મજાગૃતિના પ્રયાસમાં અતિ અગત્ય આપવામાં આવે છે, પરંતુ શ્વાસ અને આત્માને એક ગણવામાં આવતા નથી. આ પ્રાણાયામની પદ્ધતિથી
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
