________________
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય તત્ત્વો રંગના ચાર મૂળભૂત કલરની પેઠે કામ કરે છે. જેવી રીતે આ રંગ એક બીજામાં ભળીને વિવિધ પ્રકારના અનેક ચિત્રો બનાવે છે, તેજ રીતે સૃષ્ટિના ઉપર જણાવેલ ચાર મૂળભૂત તત્ત્વો ભૌતિક વૈવિધ્ય ઉત્પન્ન કરે છે.
એમ્પીડોકલીસનો આ સિદ્ધાંત ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાન અને ખાસ કરીને જૈન તત્ત્વજ્ઞાન “જીવ” “અજીવ”ના સિદ્ધાંતને અતિ મળતો આવે છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞોના મતાનુસાર આ સમસ્ત વિશ્વ જીવ-અજીવના બે ભાગમાં વહેંચાયેલ છે. સારો સંસાર “જીવ” તત્ત્વથી વ્યાપક છે કારણ કે હવાપાણી પૃથ્વીમાં પણ જીવ તત્ત્વ છે - જૈનો એમ પણ માને છે કે જે અજીવ તત્ત્વ છે તે પણ અનાદિ છે અને જીવ તત્ત્વથી સ્વતંત્ર છે, તેમજ સંસારમાં જે વૈવિધ્ય જણાય છે તેમાં અજીવનો પણ હિસ્સો છે. પરંતુ આ બાબતમાં જૈન માન્યતા વિશેષમાં એવી છે કે આ વૈવિધ્યમાં “જીવ” તત્ત્વનો પણ હિસ્સો છે કેમકે તે અજીવની સાથે મળીને તેને ચેતનવંતુ બનાવે છે. આ છેલ્લી માન્યતા એમ્પીડોકલીસની છે તેવું સ્પષ્ટ થતું નથી છતાં એમ્પીડોકલીસ પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતમાં પાયથાગોરસની પેઠે જ માને છે જે માન્યતામાં જીવ-અજીવનો સંયોગ ગર્ભિત રીતે નિહિત છે.
એમ્પીડો કલીસની ચાર મૂળભૂત પદાર્થોની માન્યતા “પંચમહાભૂતો અંગેની ભારતીય માન્યતા જેવી જ છે. જેને એપીડોકલીસ ચાર મૂળભૂત તત્ત્વો કહે છે અને હિંદુઓ પંચ મહાભૂત જે તત્ત્વોને ગણે છે તે પણ જૈન માન્યતા મુજબ જીવ-અજીવનો સંયોગ માત્ર છે કારણ કે જૈનો પૃથ્વી, પાણી અગ્નિ અને હવામાં પણ જીવની હસ્તી જુવે છે.
અજીવ તત્ત્વો તેના અંતરગત મૂળ સ્વરૂપે નાશવંત નહિ પરંતુ પર્યાયે
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
WWW.jainelibrary.org
