________________
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય
૭૯
::
""
ઉત્પન્ન થયા નથી.તેમના આ સિદ્ધાંતને Doctrine of Seeds” કહેવાય છે (બીજનો સિદ્ધાંત) જે સાંખ્યદર્શન ના પ્રકૃતિ ના સિદ્ધાંતને અનુરૂપ છે. “Doctrine of Seeds" (બીજનો સિદ્ધાંત) પોતાના તત્ત્વજ્ઞાનમાં દાખલ કરીને તેમણે એક નવા રૂપકનો ખ્યાલ આપ્યો છે.એક બીજમાંથી મોટું ઝાડ ઉત્પન્ન થાય છે.પરંતુ વસ્તુતઃ તે ઝાડના તમામ ભાગો ‘બીજ” માં જે તત્ત્વો રહેલ છે તે જ તત્ત્વોને ધારણ કરે છે.આજ રીતે આ સૃષ્ટિના તમામ પદાર્થો આ પૃથ્વીમાં જે કાંઈ તત્ત્વો છે તેને ઓછા વધતા પ્રમાણમાં ધારણ કરે છે.
તેમને બીજો સિદ્ધાંત “mind” અગર “Nous” “મન” અગર બુદ્ધિ” અંગેનો છે. તે કહે છે કે જુદા જુદા પદાર્થના “બીજો” જે ગતિ કરે છે તે ગતિ આપનાર વસ્તુ “મન” અગર “બુદ્ધિ” છે જે ચૈતન્યમય અને પ્રેરક છે અને તેની પ્રેરણાથી જે ગતિ પદાર્થ-બીજમાં આવે છે તેથી સૃષ્ટિમાં સમતુલા ઉત્પન્ન થાય છે.આ “મન”ની સત્તા દરેક પદાર્થ ઉપર ચાલે છે,તે શાશ્વત છે અને પદાર્થને ગતિ આપવા છતાં પદાર્થથી લેપાતું નથી.અને શુધ્ધ ચૈતન્યમય સ્થિતિમાં જ રહે છે.આ રીતે એનેકઝેગોરસ “mind” અગર “Nous” ને સાંખ્યોના “પુરુષ” ને સ્થાને મૂકે છે અને તે પ્રકૃતિનો ગુણોમાં થતા ફેરફારોથી અલિપ્ત રહીને “કુટસ્થ’” સ્થિતિમાં રહે છે તેવું પ્રતિપાદન કરે છે.
st
એનેકઝેગોરસે “Nature of This world''નામનું પુસ્તક લખેલ છે તેમાં તેમના સિદ્ધાંતોને નીચે મુજબ સમજાવે છે:- Other things share in a portion of all things,but Mind is boundless and rules itselt and is mingled with no other thing, but remains apart by itself. For if it were not apart but had been mixed with any other thing, it would have shared in everything if it had been mixed
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
