________________
૫૬
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય “હરકિલટસના મત મુજબ મૃત્યુથી જીવનનો અંત નથી આવતો પણ જીવ પુનર્જન્મ પામે છે. મૃત્યુ બાદ પણ જીવ જીવન મરણના અનંત ફેરામાં પડે છે અને એક જન્મમાંથી બીજા જન્મમાં જઈને જીવનયાત્રા સળંગ રીતે ચાલ્યા કરે છે.”
સોક્રેટીસ, પ્લેટો અને એરિસ્ટોટલ બાદ પશ્ચિમમાં ઈસાઈ ધર્મની અસર નીચે તત્ત્વ ચિંતનની આ દિશામાં પલટો આવ્યો અને જીવના જન્મ મરણના ચક્રના ખ્યાલને હસી કાઢવામાં આવ્યો પરંતુ મૌલિક વિચારના ચિંતકોએ પશ્ચિમના દેશોમાં પણ પુનર્જન્મના ખ્યાલને તદન તાર્કિક ગણી સ્વીકાર્યો છે અને કોઈ એક અજાણ્યા “કયામત” ના દિવસે “ઈશ્વર” નામની સત્તા કે વ્યક્તિ?) હિસાબનીશ દુકાનદારની પેઠે ચોપડો લઈ મૃત્યુ પામેલા તમામ મનુષ્યોને જીવતા કરી તેમના કર્મની જમા ઉધારીનો હિસાબ ગણી નર્કાગારની સજા કરશે કે સ્વર્ગારોહણનું સુખ બક્ષશે તેવા બાળ-ખ્યાલોને રદિયો આપેલ છે. સૃષ્ટિનું મૂળ તત્ત્વ અગ્નિઃ
થેલીસના ખ્યાલ મુજબ આ સૃષ્ટિનું ચાલકબળ પાણી છે. એનેકઝીમીનીસના ખ્યાલ મુજબ આ ચાલકબળ હવા છે. એનેકઝીમેન્ડરના ખ્યાલ મુજબ તે કોઈ અસીમ તત્ત્વ છે જે સ્વરૂપે ભૌતિક છે. પાયથાગોરસ તત્ત્વજ્ઞાનમાં વધુ ઊંડા ઊતર્યા અને કર્મના સિદ્ધાંતની તદ્દન નજદીક ગયા. પરંતુ હરકિટસના મત મુજબ સૃષ્ટિનું ચાલકબળ અગ્નિ છે. માણસ માત્ર કે જીવ માત્રની તમામ પ્રવૃત્તિઓનું બળ તેઓમાં રહેલ અગ્નિ (ગરમી) ઉપર જ આધાર રાખે છે. હકીકતે આપણામાં રહેલ અગ્નિ પાણીમાં અને પાણી પૃથ્વીમાં સતત પરિવર્તિત થયા કરે છે અને તેનાથી ઊલટી પ્રતિક્રિયા - પૃથ્વીનું પાણી અને પાણીનું અગ્નિ
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
