________________
૫૮
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય પરમેનીડસ તેમજ ભારતના આદિ શંકરાચાર્યના “બ્રહ્મમય જગતના ખ્યાલનો તેમજ જર્મન તત્ત્વવેત્તા હેગલના Thesis- Anti-Thesissynthesis (સ્થિતિ-પ્રત્યાઘાત-સમન્વય)નો પાયો નાંખ્યો.
તેમની પૂર્વેના તત્ત્વજ્ઞ એનેકઝીમેન્ડરના મત મુજબ પણ “All things are made of some common stuff” “તમામ પદાર્થો એક જ વસ્તુમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે. અહીં સુધી હેરકિલર્સ પણ એકમત થયા છે. પરંતુ એનેકઝીમેન્ડરના મત મુજબ બે વિરોધાભાસી તત્ત્વોના સંઘર્ષને પરિણામે જે તત્ત્વને નુકસાન થયું છે તેનો ન્યાયી (Just) બદલો પણ મળે છે (જુવો પા. ર૭). અહીં હરકિલટસ સહમત થતા નથી કારણ કે તેમના મત મુજબ બે વિરોધાભાસી તત્ત્વો વચ્ચેનો સંઘર્ષ ઇચ્છનીય હોવાથી “બદલા”નો પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતો નથી.
ઘર્ષણથી સંવાદ ઉત્પન્ન થાય છે તેના દાખલામાં હરકિટસ વીણાના તાર સાથેના તેના ધનુષ્યના તારોના ઘર્ષણથી થતી મધુર સુરાવલીને ટાંકે છે.
હરકિલટસના આ મંતવ્યમાં સત્યાંશ જરૂર છે પરંતુ પૂર્ણ સત્ય નથી કારણ કે તે ઘર્ષણથી ઉત્પન્ન થતી વિષમતાઓને ધ્યાનમાં લેતા નથી તેમજ પ્રગતિ માટે ઘર્ષણ અનિવાર્ય નથી - ઘર્ષણ વિના સહકારથી પણ પ્રગતિ શક્ય છે.
એકંદર હરકિલટસના વિચારો તેમના જમાનામાં તદન મૌલિક અને નવી ભાત પાડનારા હતા તેમાં કોઈ શક નથી.
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
