________________
ગ્રીક-ભારત ચિંતનાત્મક ઐક્ય એવા ખ્યાલથી તેમણે ચિંતનની પ્રક્રિયા આગળ ચલાવી હોત તો કદાચ તે સમયના ભારતીય તત્ત્વ-ચિંતકોની પેઠે ચૈતન્યતત્ત્વ આત્માની શોધ તેમણે કરી હોત પરંતુ તેમનો પ્રયાસ તો સૃષ્ટિના ભૌતિક અસ્તિત્વ માંથી જ તેની રચનાનું મૂળ તત્ત્વ શોધવાનો હતો તેથી આ “અસીમ"તત્ત્વ કોઈ ભૌતિક વસ્તુ છે તેમ જણાવી અટકી ગયા.
પાયથાગોરસ આધિભૌતિક ચિંતનમાં જરૂર આગળ વધ્યા અને આત્મા, કર્મ તથા પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતોમાં માનવા લાગ્યા પરંતુ સામાન્ય ગ્રીક માનસ ભૌતિકતાની શોધ પાછળ પડેલ તેથી તેની સાથેના સહ અસ્તિત્વ ધરાવતા હરક્લિટ્સ અને ઝેનોફેનીસ જેવા બુદ્ધિજીવીઓએ તેમના વિચારોની મજાક ઉડાવી. આમછતાં પાયથાગોરસનું વ્યક્તિત્વ અને વિચાર-પ્રભાવ ચિંતકોના માનસ ઉપરથી દૂર કરી શકાય તેમ નહોતું. પરિણામે જે ચિંતન-દ્વીધા ઉત્પન્ન થઈ તેના નમૂના તરીકે પારમેનિડસની વિચારધારાને મૂકી શકાય પરંતુ તે વિશે ચર્ચા કરતાં પહેલાં તેના પુરોગામી ચિંતકો હેરક્લિટસ તથા ઝેનોફેનીસના વિચારોની અસર ગ્રીક ચિંતકો ઉપર કેટલે અંશે થઈ હશે તે જાણવું જરૂરનું થઈ પડશે. આપણે જોયું કે હેરક્લિટસે કહ્યું કે “તમામ પદાર્થો એક જ વસ્તુમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે... અને જે સંઘર્ષાત્મક સ્થિતિ જણાય છે તે કોઈ બે સ્વતંત્ર પદાર્થોના સંઘર્ષથી નથી થતી પરંતુ તે બંને મૂળભૂત એકજ વસ્તુમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રવાહો છે. આ રીતે હેરક્લિટસે મર્યાદિત પ્રમાણમાં પણ એકેશ્વરવાદનો સિદ્ધાંત સ્વીકાર્યો છતાં તે મૂળભૂત વસ્તુ શું છે તેનો પ્રકાર કેવો છે, વગેરે પ્રશ્નોમાં ઊંડા ઊતર્યા નહિ અને સૃષ્ટિનું ચાલકબળ ભૌતિક વસ્તુ અગ્નિ છે તેમ કહીને સંતોષ માન્યો.
Jain Education International 2010_04 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
