________________
उज्जैनी
પામ્યા હતા. (જ૦ ર૦ એ એ ૧૯૦૯, પા૦ ૭૩૧-૩૯). ચતનથી માંડીને રુદ્રાક સુધીના શાહરાજાએાના પ્રતિદ્વાસ સારૂ ડા॰ ભાઉદાજીના લેખ સંગ્રહનાં પા॰ ૧૧૧, ૧૧૨ જુએ. ઇ. સ. ની સાતમી સદીમાં શંકરાચાય ના સમયમાં ઉત્ત્પયનીમાં સુધન્વા રાજ કરતા હતા. એ રાજાએ બૌદ્યો ઉપર જુલમ ગુજાર્યાં હતા અને એમને હિંદુસ્થાનની મર્યાદાની પેલીપાર હાંકી કાઢયા હતા (મા ધવાચાર્ય ના શરદિગ્વિજય અ૦ ૧ અને પ જીવા) ઉજ્જયનીમાં શહેરના મધ્યભાગમાં પૈારાણિક ખ્યાતિવાળા મહાદેવ મહાકાળનું દેવળ આવેલું છે. તેમજ નાટકામાં વર્ણવેલા કાલિપ્રિયનાથ મહાદેવનું દેવળ પણ ત્યાં જ છે. શિવપુરાણ ←૦૧ અ૦ ૩૮, ૪૬ કહ્યા પ્રમાણે મહાકાળેશ્વર એ બાર પવિત્ર જ્યોતિર્લિંગમાંનું એક છે. ચેતરફ કાટવાળા વિશાળ મેદાનના મધ્યભાગમાં મહાકાળનું દેવળ આવેલું છે. જેનેા આ દેવળ અવંતિકુમારના પુત્રનું બંધાવેલું હાવાના દાવા કરે છે. ( સ્થવિરાવળિ અ ૧૧. શ્લા ૧૭૭ ).કાલિદાસે પોતાના કાવ્યમાં મહાકાળના મહિમાનું વર્ણન કર્યું છે. ( મેટૂ શ્લા ૬૭–૩૮ ). મહાકાળની મૂર્તિ ભોંયરામાં આવેલી છે અને સણંગ જેવા રસ્તાથી તેમાં જવાય છે. ભોંયરા ઉપર એક બીજો ખંડ આવેલા છે. ઉપરના ખંડમાં ભેાંયરામાં આવેલી મૂર્તિની બરાબર ઉપર પરેશનાથ મહાદેવનું લિંગ સ્થાપવામાં આવ્યું છે. વડાના આગલા ભાગમાં એક રંગમંડપ કાઢવામાં આવેલા છે. આ રગમંડપના સ્ત ંભા ધણા પુરાતન હૈાય એમ જણાય છે. દેવળ જાતે પાછળથી થએલું, એટલે જુનું નથી, વંડામાં એક નાના હાજ આવેલા છે, એને “કાટિતિ' ’” કહે છે. (વિરાવળ ચરિત, પ્ર૦રર). મહાકાળના
૧૯
उज्जैनी
નામ ઉપરથી ઉજ્જિયની મડાકાળવન કહે વામાં આવતું. મહાકાળના દેવળ શિવાય સિદ્ધનાથ અને મંગળેશ્વરનાં દેવળા પણ પ્રસિદ્ધ છે. કાળા પથ્થરના અને સુંદર કારણીવાળા ચાવીસ રતભાવાળુ ઘણું પ્રાચીન ચાવીસખંભા મકાન એ પૃર્વે દરવાજો હશે. શહેરની ઉત્તરની બાજુએ “ કાળિયાદ, ’ યાને સ્કંદ પુરાણમાં વર્ણવેલા પુરાતન બ્રહ્મકુંડ, અને ભૈરવગઢ નામને સ્થળે કાળભૈરવનું દેવળ આવેલું છે. દશાશ્વમેધના ઘાટથી ઘેાડે છેટે પ્રસિદ્ધ કપદ નામની જગા આવી છે. હાલ એને એકપાટ કહે છે. એ સ્થળ સંદીપની ઋષિના આશ્રમ હતો. શ્રી કૃષ્ણ અને એમના ભાઈ બળરામ આ ઋષિની પાસે આ સ્થળે ભણ્યા હતા. ત્યાં આવેલા દામેાદરકુંડમાં એએ પેાતાની પાટી ધેાતા. શહેરથી ઉત્તરે ક્ષિપ્રાના તીર ઉપર આશરે એ મેલ દૂર ભતૃ હિરની ગુફા આવેલી છે. આ સ્થળ જીના શહેરના અવશેષ હાય એમ જણાય છે. નીચા દરવાજામાં થઈને સણુગમાં થઇને ભોંયરાના ઓરડાઓમાં જવાય છે. આ એરડા કારણીવાળા કાળા પથ્થરના સ્તંભાને આધારે રહેલા છે. આ સ્તંભા ઉપર શિલાલેખા કાતર્યા છે. (ચરણાકશઃ જીએ). હરસિદ્ધિ દેવીના મંદિરમાં વિક્રમાદિત્ય દરરાજ પેાતાના મસ્તકની કમળપુજા કરતા કહેવાય છે. એણે કાપીને દેવીને ચઢાવેલાં મસ્તક રાજ નવાં ફૂટતાં. ( (વેતાળ પચ્ચીશી) ગેાગશેહિંડ નામની આગ્નેયમાં આવેલી છૂટી ટેકરી ઉપર વિક્રમાદિત્યનું પ્રખ્યાત સિંહાસન હતું. આ સિંહાસન ધારાનગરીના ભાજ રાજાએ ખાદી કાઢયું હતું. (ત્રિશત પુત્તલિકા). આ ટેકરી ઉપરથી વિહગાવલાકનની પેઠે શહેરને દેખાવ નજરે પડે છે. (૪૦ એ સા॰ મ` ૧૮૩૭, પા૦ ૮૧૨, લેફેટનન્ટ એડવર્ડ કાનેલીનું પ્રાચીન
Aho! Shrutgyanam
