________________
ર
कपिलवस्तु
ऋपिषः છે. ( આકિ સર્વે રિપેટ પુ. ૧૪]
પા૭૫-૭૭). વિ. જનરલ કનિંગહમે હુયેશ્યાંગે કરેલા વર્ણન ઉપરથી નક્કી કરેલું સંકિસ અગર સાંકાસ્ય છે. આ સ્થળ કનોજના વાયવ્યમાં પચાસ અને અત્રાંગીથી આગ્નેયમાં ચાલીસ મૈલ પર આવેલું છે. (એયંટ- ફી
પાક ૩૬૯). પરિવા. નાસિકથી નૈઋતમાં ચોવીસ કૈલ
ઉપર આવેલું સ્થળ વિશેષ. ત્યાં કપિલને
આશ્રમ હતો. પિત્રથાણા (૨). અમરકંટકના પર્વતમાંથી
નિકળ્યા બાદ નર્મદા નદીને પહેલો ધોધ. નર્મદા નદીને દક્ષિણ તટે અમરેશ્વરના તીર્થ આગળ કપિલાસંગમ થાય છે. કપિલા શબ્દ જુઓ. વઢવહુ બુદ્ધ ભગવાનની જન્મભૂમિ. બસ્તી જીલ્લાના વાયવ્ય ભાગમાં ફૈઝાબાદથી ઈશાનમાં આસરે વીશેક મેલ ઉપર આવેલું ભુલ તે જ આ, એમ કાર્લાઇલનું કહેવું છે. કપિલવસ્તુ ફેઝાબાદથી ઘાઘરા અને ગંડકના સંગમ સુધી આ બન્ને નદીઓની વચ્ચે હતું એમ એ કહે છે. (આર્કિટ સર્વે રિપોર્ટ પુત્ર ૧૨, પાક ૧૦૮). ઘાઘરા નદીની પેલી મેર અયોધ્યાના ઉત્તર વિભાગમાં રાખી નદીની મોટી શાખા કહાનની નજીક આવેલા ચાડે સરોવરના પૂર્વ કિનારા પર નગરપાસ તે જ કપિલવસ્તુ એમ જનરલ કર્જિહેમનું માનવું છે. ત્યાં આવેલું મકશાન નામનું સ્થળ તે જ લુમ્બિની બાગ, અને ત્યાં બુદ્ધ ભગવાનને જન્મ થયા હતા. પણ ડા, વાડેલના સૂચવ્યા મુજબ, નેપાળની તિરાઈમાં ગેરખપુરની ઉત્તરે આવેલું નીગ્લીવા નામનું નેપાલી ગામડું છે ત્યાંજ કપિલ વસ્તુ આવેલું હતું એમ ડા, ફરરનું કહેવું
છે. આ સ્થળ ખેંગાળ અને વેસ્ટર્ન રેવેના ઉસ્કા નામના સ્ટેશનથી નૈઋત્યમાં આડત્રીસ મૈલ છેટે આવેલું છે. ભાગબનપુરથી બે મૈલ ઉતરે આવેલું પડેરીઆ નામે ગામ તે જ લુમ્બિનીવન એમ એમનું મન્તવ્ય છે. એમનાંબુદ્ધ ભગવાનનાં માતૃશ્રી માયાદેવી તે કાળે કપિલવસ્તુથી કાલી જતાં હતાં, ત્યારે બુદ્ધ ભગવાનને જન્મ લુમ્બિની બાગમાં સાલના ઝાડ નીચે થયો હતો.
પિતાના ‘હિસ્ટ્રી ઓફ પ્રાચીન સંસ્કૃત લિટરેચર' નામના પુસ્તકમાં ર૯૮મે પાને છે મેક્ષમ્યુલર કહે છે કે બુદ્ધ ભગવાનને જન્મ મગધના શિશુનાગ વંશના બિંબિસાર રાજાના રાજ્યકાળમાં ઇ. સ. પૂર્વે ૫૫૭ માં થયો હતો; પરતુ પ્રોલેસેનના મત પ્રમાણે અને લંકામાં જે સાલવારી અહેવાલ છે તે મુજબ બુદ્ધભગવાનને જન્મ ઈ. સ. પૂર્વે ૬૨૩ માં
અને મૃત્યુ ઇ. સ. પૂર્વે ૫૪૩ માં થયું હતું. ડાક્યુરરના મત પ્રમાણે કપિલવસ્તુનું ખંડેર પડેરીઆથી આઠ મિલ દૂર આવેલું છે. પી. સી. મુકરજી એમણે એ પ્રદેશમાં શોધખોળ કરીને કપિલવસ્તુનું ખંડેર શોધી કાઢયું છે. નિગ્લીવાથી સાડાત્રણ મૈિલ ઉપર આવેલા તિરાઈના પ્રાંતિક રાજકાર્યના તૈલવા નામના સ્થળથી ઉત્તરે બે મિલ ઉપર આવેલ તિલરા નામનું સ્થળ છે તે જગાએ કપિલવસ્તુ હતું, એમ મુકરજી પ્રભુતીનું માનવું છે. વર્તમાન સમયમાં ચિત્રદેઈ, રામઘાટ, સંડવા અને તિલારા નામના ગામે આવેલાં છે, તે સધળા વિસ્તારમાં કપિલવસ્તુ શહેર હતું. હાલના તિલકરાની જગાએ કપિલવસ્તુને કિલ્લો અને તેમાં આવેલો રાજમહેલ હતો. એ કિલ્લે બાણગંગાના પૂર્વ કિનારા ઉપર હતો. ભાગીરથી એ જ બાણગંગા કેટલાક આધારભૂત લખનારાઓને મત છે કે કપિલવસ્તુ ભાગીરથીના કિનારા પર આવેલું હતું.
Aho! Shrutgyanam
