________________
૮૭
चंपापुरी
चंपापुरी
આર શિષ્યો પૈકીનો એક હતો. અને મહાવીરના મૃત્યુ પછી પંથને અગ્રગણ્ય અધિકારી થયો હતો. ( હનલેને ઉવસગ દસાઓ પા૦ ૨ ટિપણ. જ્ઞાતાધર્મ સૂત્રપાઠ) જેન ધર્માધિકારી સુધર્મા ચ પામાં આવ્યા હતા. તે વખતે ચંપામાં કણિક અને અજાતશત્રુ આ ગણધરને ઉઘાડે પગે નગરની બહાર સામૈયે આવ્યા હતા. ગણધરે ઘરની બહાર પિતાનો મુકામ કર્યા હતા. સુધર્મા પછી થયેલો ગણધર જંબૂ અને જંબૂ પછી થયેલા પ્રભવ પણ ચંપામાં આવેલા હતા. પ્રભવ પછી થયેલા ગણધર સ્વયંભવે
આ શહેરમાં રહીને પોતાનું દશવૈકાલિકસૂત્ર લખ્યું હતું. આ સૂત્રમાં જેન-સિદ્ધાન્તને અંગે દસ-પ્રવચન આપેલાં છેહેમચંદ્રની
વિરાવલિ યાને પરિશિષ્ટ પર્વ, અ૭ ૪-૫) બિંબિસારના મૃત્યુ પછી કણિક યાને અજાતશત્રુએ પોતાની રાજધાની ચંપામાં કરી હતી. પણ એના મૃત્યુ પછી એના પુત્ર ઉદાઈએ રાજધાની ત્યાંથી ફેરવી પાટલીપુત્રમાં સ્થાપી હતી (અ) ) વાસુપૂજ્યના આ જૂના દેવળની ઉત્તરની બાજુએ એક બીજું દેવળ પણ વાસુપૂજ્યને જ અર્પણ થયેલું હતું. પણ આ દેવળ નવું બંધાયેલું હતું. ખુદ ચંપાનગરમાં “વેતાંબર પંથનું બીજું જન દેવળ છે. એ દેવળમાં ઘણું તીર્થકરોની પ્રતિમાઓ છે. દશકુમારચરિતમાં લખ્યું છે કે ચંપામાં ધણું બદમાશો રહેતા હતા. ચંપકૌષ્ટિકથા નામના જૈન ગ્રન્ય ઉપરથી જણાય છે કે ચંપાપુરી ઘણું જ આબાદ શહેર હતું, એ ગ્રન્થની શરૂઆતમાં ચંપાપુરીમાં વસતી અનેક ન્યાતો અને ત્યાં ધીકતા ધંધાઓ ગણાવ્યા છે. ત્યાંના બજારોમાં ઘણું સરૈયા, ગાંધી, તેજાનાના વ્યાપારિ, ઝરિયો, માળિયો, સુથાર, સેનીયે, વણકર, બિયા અને મોચિયો વસતા હતા. એ ગ્રન્યમાં ત્યાંના રાજાનું નામ સામતપાલ અને પ્રધાનનું !
નામ વદન એવું આપેલું છે. ( એમ. એમ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીની સંસ્કૃત હસ્તલિખિત ગ્રન્થની ને. ૧૮૯૨ ), આખ્યાયિકા પ્રમાણે ચંપાનગર ચાંદસદાગરનું નિવાસસ્થાન હતું. આ ચાંદસદાગરના પુત્ર લખીનદર અને તેની સ્ત્રી બેહુલાની હકીકત “મનસારભાષા” નામના કાવ્યમાં બહુ સચોટ શૈલીમાં લખાયેલી છે. લખીનદરને જે જગ્યાએ સર્પદંશ થયો હતો ને જે જગ્યાએ એનું મૃત શરીર લઈ જવામાં આવ્યું હતું તે ઘાટ અદ્યાપિ યાત્રાળુઓને બતાવવામાં આવે છે. આ સ્થળ ઈસ્ટ ઇંડિયારેવે કંપનિએ બાંધેલા પુલની બહુ જ નજીક આવેલું છે. ગંગા અને ચંદન નદીના સંગમની પાસે જ આવેલા આ સ્થળને અદ્યાપિ બેહુલા ઘાટ કહે છે. સતી બેહુલા પિતાના પતિના સર્પદંશથી મૃત્યુ પામેલા શરીરને વિષથી મુક્ત કરવા સારૂ ત્રાપા ઉપર સુવાડી તે ચમત્કારી રીતે જીવતો થયો ત્યાં સુધી ઠેકાણે ઠેકાણે ફરી હતી, લખીનધરની સ્વામિભક્તિથી ભરપૂર આ સ્ત્રી બેહુલાની યાદમાં હજુ પણ પ્રતિવર્ષે ભાદરવા મહિનામાં આ સ્થળે મેળો ભરાય છે. પૂર્વે ગંગા નદી શહેરની બાજુમાં વહેતી હતી, પણ છેલા પચાસ વર્ષ દરમિયાન તે ઉત્તર તરફ આશરે એક-મૈલ દૂર ખસી ગયેલી છે. ઘણી જગ્યાઓ જેવી કે ગંગૂર અથવા બેદુલા; નદીની પાસે વર્ધમાન જીલ્લામાં આવેલું ચંપાઈ અને મજુર જીલ્લામાં આવેલું ચંદનીયા અથવા ચંદમયી ચાંદસદાગરના નિવાસસ્થાન તરીકે કહેવાય છે. પણ ચંપાપુરીને નિવાસસ્થાન માનવાનાં સબળ કારણો છે, કેમકે એ ગંગાનદીના કિનારા પર આવેલી છે. આખ્યાયિકામાં ચાંદસદાગરનું ચ પાનગર ગંગા કિનારે આવવાનું કહ્યું છે, અને એ ચંપાપુરી ગંગાના કિનારા પર છે. હિંદુ તથા બોદ્ધ ગ્રન્થો ઉપરથી ભાગલપુરની પાસે
Aho! Shrutgyanam
