________________
ज्योतिरथा
झाडखड
તિરથા, સન નદીને મળનારી નદી વિશેષ શગે નીકળે છે. પાંચ શગો દેવળમાં આવેલી (મહાભાવ વનપર્વ. અ૦ ૮૫ ) સેન છે અને પાંચ શગો દેવળની ભીંતમાં આવેલી નદીના મૂળના બે ફાંટામાંથી દક્ષિણ ! છે. દેવળમાં અંબિકા યાને માતેશ્વરીની તરફને હિલા નામના ફાટે વિશેષ મૂર્તિ છે. પણ જનરલ કર્નિગ્ધામના કથનાતે જ આ એવું મંતવ્ય છે. (પાઝીટરનું નુસાર દેવળમાં સળગતી પૌતિઓ સિવાય માકડેયપુરાણ પ૦ ર૯૬)
બીજી કોઈ પણ મૃત્તિ નથી. ફાટમાંથી ચૌતિકશ્રીમદ્દ શંકરાચાર્યે સ્થાપિત કરેલા નિકળતી અને સળગતી સગો આ દેવીનું
ચાર મઠોમાંનો બદરીનાથ અગાડીનો મઠ જ્વાળામય મુખ ગણાય છે. દેવીના માથા તે. (ઇંગગિરિ શબ્દ જુઓ) કયૂમાયુનમાં વગરના ધડની મુર્તિ ભવનના દેવળમાં અલકનંદાને કાંઠે આવેલા આ મઠને હાલ આવેલી છે, (આકિ સર્વે રિપોર્ટ જોષીમઠ કહે છે.
પુત્ર પ, પા૦ ૧૭૧) આ જવાલાઓ જાલં
ધર દૈત્યના મુખમાંથી નિકળે છે એવી જૂની ચૌતિઢિ. મહાદેવના ૧૨ પવિત્ર જ્યોતિલિંગો
આખ્યાયિકા છે. મહાભારતમાં જેને બદૂવા મનાય છે તે અમરેશ્વર શબ્દ જુઓ,
કહ્યું છે તે જ આ હાય (મહા૦ ભાવ ૧૧૦ કતિષ પૌતિરથા તે, વિષ્ણુસંહિતા અ૦૮૫)
અર ૮૨). જવાળામુખી પર્વત ત્રણ હજાર વાઢામુવી. કાંગડાના પેટા જલ્લા દેહરામાં જા- બસો અને ચોરાસી ફીટ ઊંચો છે. જેના
લંધરઠાબમાં આવેલા કેહિસ્થાનમાં આવેલા ઉપર ૧૮૮૨ ફીટની ઊંચાઈએ નડાઉનથી વાયવ્ય દિશામાં દસ–મૈલ જવાળામુખીનું દેવળ આવેલું છે. અને કાંગડાની દક્ષિણે ૨૨ મલ ઉપર આવેલું સુપ્રસિદ્ધ યાત્રાસ્થળ વિશેષ (દેવીભાગવત | સાણં ચૂતિયા અગર છોટા નાગપુર તે. અ૦ ૭-૩૮). અહિં અગાડી સતીની મુસલમાન ઇતિહાસકારોએ એને કોકરા જીભ કપાઈ ગએલી હોવાથી એ એક શક્તિ પીઠ કહ્યું છે. છોટા નાગપુરના રાજા માધુસિંહ ગણાય છે. (તંત્રચૂડામણિ ડબલથ૦ એચ૦ ઉપર વિજય મેળવીને અકબરે ૧૮૮૫ માં પિરિશે જ એવ સેડ બં, પુત્ર ૧૮ માં) આ રાજ્ય મુગલ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી દીધું એ શહેરનું આ પ્રમાણે વર્ણન કરાએલું છે. હતું. ડા, ભૂશાનના મંતવ્ય પ્રમાણે વીરભૂમ જવાળામુખીનું શહેર મોટું અને અને બનારસ વચ્ચે આવેલા બધા ડુંગરાળ આબાદ હતું. આ મોટું અને આબાદ છે પ્રદેશને ઝાડખડ કહેતા (માર્ટિનનું ઈસ્ટન થતું શહેર જવાળામુખી યાને ચુંગરીધારના ઇડિઆ પુત્ર ૧, પાઠ ૩ર ) વીરભૂમને પશ્ચિમ તરફના ઢાળની તળેટીમાં બંધાયેલું પૂર્વ વીદેશ કહેતા અને નગર એની રાજધાની છે. જ ગલથી ભરપુર ચુંગરનો ભાગ એની હતું. સંતાલ પરગણું ઝારખંડમાં ગણાતું. પછવાડી આવેલ છે. અને એની અગાડી (મહાલિગેશ્વર તંત્ર) હાલ ચૂતિયા રાચીની આવેલી ખીણ દૂઠ્ઠી જતાં બહુ રમણીય પૂર્વે બે મૈલ ઉપર આવેલું એક ક્ષુદ્ર ગામડું લાગે છે.” પ્રસિદ્ધ દેવળ આગ્નેય રોકમાંથી છે. છોટા નાગપુરના નાગવંશી રાજાઓની કોતરી કાઢેલું છે. આ દેવળમાં સ્થા- |- મુળ રાજધાની અહિંયાં હતી એવી આપત્યની કશી સુંદરતા નથી અને નૈસર્ગિક ખ્યાયિકા છે. આ રાજાઓ પુંડરિક નાગના બહાર નિકળતી વાયુની સિવાય બીજું ! વંશજો કહેવાય છે. (લેબનું છોટા કશું જોવાલાયક નથી, એમાં આવી દસ | નાગપુર પ્રકરણ ૧, અને ૩) :
Aho! Shrutgyanam
