________________
गिरिवृजपुर
ગિરિ, રત્નકૂટ, ગિરિજગિરિ અને રત્નાચળ | કહે છે. પાલી પુસ્તકમાં એમનાં ગિજજહકૂટ, ઈસિગિલી, વેભાર પુલા, અને પાંડવ એવાં નામ આપ્યાં છે. જનરલ કર્જિહેમ વૈભારગિરિ તે વૈભાર, પાલી પુસ્તકોમાં કહેલો ભાર એસ સૂચવે છે. ઋષિગિરિ તે રત્નકૂટ ( એને રત્નગિરિ ) યાને પાણી પુસ્તકોમાં કહેલો પાંડવ પર્વત; વિપુલગિરિ તે ચેટક (પાલીમાં કહેલો પુલ પર્વત અને વરાહ તે ગિરિવૃજગિરી એમ એમનું કહેવું છે. આ ડુંગરીને ભાગ વિશેષ તે ગિજજહફૂટ, એટલે વૃષભ તે રત્નાચળ હેય. ઉદયગિરિ અને સોનગિરિ એ ગિરિવૃજગિરિમાં આવી ગયા છે. રત્નગિરિ ને ઉદયગિરિ એના આયમાં સંધાય છે, સોનગિરિ ને ઉદયગિરિ અને ગિરિવ્રજગિરિની વચ્ચે આવેલ છે. બૌદ્ધ સમયનું કુસુમપુર યા રાજગૃહ તે જ ગિરિવૃજપુર. એની ઉત્તરે વૈભારગિરિ અને વિપુલગિરિ આવેલ છે; વૈભારગિરિ તે પશ્ચિમ તરફ અને વિપુલગિરિ તે પૂર્વ તરફ છે. એની પૂર્વમાં વિપુલગિરિ અને રનગિરિ યાને રત્નકૂટ; પશ્ચિમે ચક્ર કહેવાતા વૈભારગિરિનો ભાગ અને રસ્તાચળ અને દક્ષિણે ઉદયગિરિ, સોનગિરિ અને ગિરિ વૃજગિરિ આવેલા છે. ગિરિવૃજપુરને ચાર દરવાજા હતા. પહેલો દરવાજે ઉત્તરમાંવૈભારગિરિ અને વિપુલગિરિની વચ્ચે આવ્યો હતો; અને એને “સૂર્યદ્વાર' કહેતા; બીજે ગિરિવૃજગિરિ અને રત્નાચળની વચ્ચે આવેલો હિતે; એને “ ગજધાર ” કહેતા; ત્રીજે રત્ન- 5 ગિરિ થી નફૂટ અને ઉદયગિરી, ચોથે રત્નાચળ અને વૈભારગિરિના ચક્ર કહેવાતા ભાગની વચ્ચે આવ્યો હતો. આ પર્વત વેષ્ઠિત નગરની વચ્ચે થઈને સરસ્વતી નદી વહે છે. આ નદી ઉત્તર તરફના દરવાજાની બાજુએથી બહાર પડે છે. બાણગંગા નદી રાજગિરિની દક્ષિણે આવેલી છે. રામાયણના સમયમાં સેન નદી શહેરની વચ્ચેથી વહેતી હતી. વૈભાર- |
गिरिवृजपुर ગિર અને રત્નાચળની વચ્ચેના ખીણની પશ્ચિમના ભાગમાં જરાસંધનો મહેલ આવ્યો હતો. રંગભૂમ યાને જરાસંધને કુસ્તીને અખાડો વૈભારના પાદપ્રદેશમાં આવેલો હતે. આ જગા નબડાર નામની ગુફાથી એક મૈલ પશ્ચિમમાં આવેલી છે. ભીમસેનને ઉખર વાને મલભૂમિ સોનગિરિના પાદપ્રદેશમાં આવી હતી. એની પાસે લેટેટ જાતના રાતા પત્યરની નીચી ટેકરી આવી છે. એના વડે બની રહેલા ચેારા ઉપર ભીમસેન અને જરાસંધનું મલ્લયુદ્ધ થયું હતું એમ કહેવામાં આવે છે. આ મલ્લયુદ્ધ તેર દિવસ સુધી ચાલ્યું હતું. પરિણમે જરાસંધ મરાયો હતે. લેટેરેટનાં પડોમાં સ્વાભાવિક રીતે ઠેકાણે ઠેકાણે કાણું અને ખાડા પડ્યા હોય છે. એવા એ જગાના ખાડા તે ભીમ અને જરાસંઘના યુદ્ધ વખતે થયેલા ખાડા છે એમ કહે છે ! દક્ષિણ તરફ ઉદયગિરિની પાસે વનસ્પતિ વગરનો ખડકોને બનેલો રસ્તો છે. જેમાં ઘણી જગાએ ટુંકા ટુંકા શિલાલેખે મળી આવે છે. એ લેખ શંખાકાર અગર કડીઓની ભાતના હોય છે. ( જ એ સેવ બં૦ (૧૮૪૭) પ૦ પપ૯). જરાસંધે રાજકુમારોને પકડી પકડીને સોનગિરિના પાદપ્રદેશમાં કેદ કરી રાખ્યા હતા એવી લૌકિક અખ્યાયિકા છે. રાજગિરથી છ મિલ ગિરિમેકની ડુંગરી આવેલી છે. એ ડુંગરી ઉપર પ્રસિદ્ધ કિલ્લા છે. જેને
જરાસંધકા બેઠક” કહે છે. એને પૂર્વે હંસસ્તૂપ કહેતા. (ઈન્દ્રલા શબદ જુઓ). પંચાણ નદી આ ડુંગરીની બાજુએથી વહે છે. ભીમસેન, અર્જુન અને કૃષ્ણ આ નદી ઉતરી, ગિરિમેક ડુંગરી ચઢી, બ્રાહ્મણના વેશમાં જરાસંધના નગરમાં પ્રવેશ્યા હતા. આ ડુંગરી વિપુળ યાને ચત્યક પવ તેના નાના ફાંટારૂપે છે. (ઇમ્પિરિયલ ગેઝેટિવર ઓફ ઇન્ડિયા પુ, પ. પ૦ ૮૫ ). વૈભાર પર્વતના ઉત્તર તરફના ઢાળ ઉપર એક નાના દેવળમાં બે
Aho! Shrutgyanam
