________________
गांधार
ટ
.
गांधार
નામને એ દેશને રાજા હતો. એ ગાંગ યાને ગાંગ્યને પુત્ર હોવાના સબબથી ગાંગ્યાયની,
ગાંગને રાજા, વા માંગ કહેવાતા. બધા આસ્પીસ (કનાર) અને સિંધુ નદીની વચ્ચે કાબુલ નદીને લગોલગ ગાંધારને પ્રદેશ આવેલો છે. આ પ્રદેશ ઉત્તર પંજાબના પિશાવર અને રાવલપિંડી જીલ્લાઓને બનેલો છે. હાલ જેને પેશાવર કહીએ છીએ તે પુરુષપુર અને તક્ષશિલા આ પ્રદેશની રાજધાનીઓ હતી. તક્ષશિલાને અલેક્ષાંડરના ઈતિહાસકારોએ તક્ષિલા નામે વર્ણવ્યું છે. ટેલેનીના કહેવા પ્રમાણે સિંધુ નદી જેની પશ્ચિમ સીમા છે, તે ગાંધારને પ્રદેશ. ઈરાનના શાહ દરાયસના હુકમથી તેના રાજના પાંચમા વર્ષમાં એટલે ઈ. સ. પૂ ૫૧૬ માં લખાયેલા બેકિસ્તાનના શિલાલેખમાં ગદર યાને ગંધારને દરાયસે જીતેલા મુલકમાં ગણાવ્યો છે. (આ લેખની નકલ સારૂ જુએ, રે લિન્સનને હિરડેટસ પુત્ર ૩, પ૦૬૯૦) ઝર્લિસના લશ્કરમાં ગાંધારી અને અને ડેડિસી સિપાઈ એ એકજ સેનાપતિના હાથ નીચે નેકરી કરતા. (હિરોડટસ પુર ૭, પા૦ ૬ હ્યુએન્મ્યાંગે એ પ્રદેશને કિયારેલો કહ્યો છે. એ જ પ્રદેશને ટ્રેબો અને બીજા પુરાતન ગ્રીક ભૂગોળવેત્તાઓએ કુડાધડો નામ આપ્યું છે. આઇન ઇ-અકબરીમાં એને જીલે પુકેલી, અને એ કાશિમર અને અટકની વચ્ચે આવ્યો છે એમ કહ્યું છે. (જ૦ એ સો બં૦ ૫૦ ૧૫, ૧૮૧૬) ગાંધારમાં માત્ર હાલના પેશાવર અને રાવળપિંડી જીલ્લાઓ જ નહિ, પણ સ્વાટ, હેટીમર્દાન–અગર જેને યુસુફઝાઈ પ્રદેશ કહે છે તે બધાંનો સમાવેશ થાય છે. નિંધુ નદી અને પંજકારાની વચ્ચે આવેલા પ્રદેશને આ નામ લગાડાય છે. આ પ્રદેશમાં રાનીગત, સંધાઓ અને નટુ આગળ બૌદ્ધ સમયનાં ઉત્કૃષ્ટ બાંધકામ, અને કોતરણીના અવશેષે મળી
આવ્યા છે. ઈસુની પ્રથમ સદીમાં કનિષ્કના સમયનું આ બધું મળી આવે છે. મેજર કાલના પ્રયાસથી આ બધું સંપાદન થયું છે. ( યુસુફઝાઈનાં પ્રાચીન
મારકે નામનું પુસ્તક જુવા) પેશાવરના યુસુફઝાઈ જીલ્લામાં પેશાવરથી ત્રીસ મિલ પર આવેલી જમલગિરિનામની જગાએથી પ્રાચીન પુરાતન બાંધકામ મળ્યું છે. (જ. એ સે. બં, (૧૯૫૨) પાર ૬૯૬) યુસુફઝાઈ પ્રદેશની ઉત્તર સીમા ઉપર ચિત્રાલ અને થાસીન, પશ્ચિમે બેજવાર અને સાટ નદી, પૂર્વે સિંધુ નદી અને દક્ષિણે કાબુલ નદી આવેલી છે. (આર્કિ. સે. રિપિટપુ. ૫.) પુષ્કલાવતીપુષ્કરાવતી–પુકલી ઘણી જુની રાજધાની હતી. રામાયણમાં એ શહેર ગાંધર્વદેશમાં આવ્યાનું કહ્યું છે. કથાસરિત્સાગરમાં પ્ર. ૩૭ માં એને પુષ્કરાવતી કહ્યું છે. અને એ વિદ્યાધરોની રાજધાની હતી એમ વર્ણવ્યું છે. મહાભારતમાં
અને બૌદ્ધ સમયમાં એને ગાંધાર કહ્યો છે વામિ. કીએ રામાયણમાં (ઉત્તરકાંડ સ૦ ૧૧૩૧૧૪) ગાંધર્વદેશ નામ આપ્યું છે. એ નામનાં આ બીજાં નામે વિકૃત થયેલાં રૂપો છે. મેજર કોલ કહે છે કે આખા યુસુફઝાઈ પ્રદેશમાં મકાન બાંધવામાં કોરિન્થની પદ્ધતિ, કાશ્મીરમાં ડરિક અને તલા, અટક અને રાવળપિંડીની વચ્ચે આવેલા શાહિદેળમાં આનિક પદ્ધતિ પ્રવર્તે છે. (હિંદુસ્થાનના પુરાતન સ્મારક સંબંધી કયુરેટને રિપટ બીજે-૧૮૮૨-૮૩ પાક ૧૧૬). અશેકે ગાંધારમાં મજયંતિક નામના ઉપદેશકને ઇ. સ. પૂર્વે ૨૪૫ માં બોધ કરવા મોકલ્યો હતે. ( મહાવંશ પ્ર. ૧૨ ). ચન્દ્રગુપ્ત અને અશોકના રાજયમાં ગાંધારદેશ પણ આવી ગયો હતો. એમેથેલિસે એ દેશ છતી મૌયૅને ત્યાંથી હાંકી કાઢયા હોય એમ જણાય છે. કર્નલ રોલિન્સનના મન્તવ્ય મુજબ સિધુ નદી કાંઠાના ગાંધારીએ ઈ. સ.
Aho! Shrutgyanam
