________________
રાઇ (ક્ષિા)
૪ (ક્ષિા )
હતાં એક ઉત્તર કેશલ (બહરચ જીલ્લો અને બીજો કાશલ (રામા૦ ઉત્તરકાંડ અ૦ ૧૦૭: પદ્મપુરા ઉત્તર અ૦ ૬૮; ડા૦ આર. એલ. મિત્રને નેપાળનું બૌદ્ધ સંસ્કૃત સાહિત્યમાંનું અવદાન શાતક). કુશ રાજાએ નિર્માણ કરેલી કુશાવતી એ કેશલની રાજધાની હતી. બુદ્ધના સમયમાં એટલે ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમી અને છઠ્ઠી શતાબ્દિમાં કેશલ એક બળવાન રાજ્ય હાઈ બનારસ અને કપિલ વસ્તુને એમાં સમાવેશ થતો હતો. તે કાળે એની રાજધાની શ્રાવસ્તીમાં હતી. પણ આશરે ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ માં એ રાજ્ય મગધમાં ભળી ગયું હતું. મગધની રાજધાની પટણું યાને પાટલીપુત્ર હતી. ફાસ્ટ ( M). મધ્ય પ્રાન્તના પૂર્વ ભાગ સહિત ગોંડવાન (બ્રહ્મપુત્ર અ૦ ૨૭). મહાકેશલ તે જ. આ રાજ્યની સીમામાં વખતો વખત ફેરફાર થઈ તે દક્ષિણ અને પશ્ચિમ તરફ વૃદ્ધિગત થઈ છે. અગિયારમી અને બારમી શતાબ્દિમાં એની રાજધાનો રતનપુરમાં હતી. પ્રથમ એની રાજધાની ચિરાયુમાં હતી કથાસરિત્સાગર-ટોનીએ કરેલું ભાષાતર પુર ૧ પા૩૬ જુઓ). એ પુસ્તકમાં નાગાર્જુન અને રાજા સદવહ ઉર્ફે ચિરાયુની હકીકત આપેલી છે. (બીલનું રેકર્ડ ઓફ વેસ્ટર્ન કંટ્રો પાઠ ર૧૦, સરખાવે છે. નાગાર્જુનના મિત્રને લખેલો પત્ર (સુલેખ) એના જુના મિત્ર દાનપતિને સંબોધે છે. આ હકીકત જાતકમાં છે. દાનપતિને એમાં દક્ષિણના વિશાળ રાજા તરીકે વર્ણવ્યું છે. એમાં એનું નામ સહવાન યાને શાતવાહન આપ્યું છે. (તકે કસુએ ભાષાન્તર કરેલ ઇસિંગનાં બૌદ્ધ - ધર્મનાં લખાણો પા૧૫૯). સાતવાહનો ધનકટકના આંધ્રભૂત્ય રાજા હતા. સાતવાહન નામની કઈ વ્યક્તિ નહેતી એટલે
એક જાતકમાં કહેલ ધનકટકને કોઈ રાજા હાલ; રાજધાનીનું નામ તે રાજાનું નામ હેવાનું ધારવાની ભૂલ કરી જણાય છે. ગૌતમીપુત્ર સાતકર્ણને અંગે આ લખાયું હશે. અગર એના પુત્ર પુલમાથીને માટે યે હોય. પણ ઘણું કરીને ગૌતમીપુત્ર સાતકર્ણને માટે હશે. નાગાર્જુન ખ્રિસ્ત સનની બીજી શતા
દીમાં થઈ ગયું છે. તે કાળે સાતવાહન ગૌતમપુત્ર રાજ કરતે હતિ. (ધનકટક શબ્દ જુઓ), યજ્ઞસાતકર્ણને અંગે આ લખાયાને સંભવ છે, કેમકે યજ્ઞસાતકર્ણએ નાગાર્જુનને શિલ પર્વત બક્ષિસ આયો હતો. એ પર્વત ઉપર બાધ પુસ્તક ભંડાર હતો. નાગાર્જુન મહાયાન શાળાનો સ્થાપક અને મળ સુશ્કતને અધિપતિ હતો. પ્રોફેસર વિલ્સનને મત છે કે સાતવાહન એ શાલિવાહનનો પર્યાય છે.
શક સંવત્સરને આરંભ ઇ. સ. ૭૮ થી થાય છે. એ શકને શાલિવાહન શક પણ કહે છે. પણ એ ભૂલ છે. (પંચનદ શબ્દ જુઓ). બુદ્ધના સમયમાં વિદર્ભ–બિહારને દક્ષિણ કોશલ કહેતા હતા. (કનિંગહેમને આ૦ ૦ રિપોટ, ૧૭. પા૦ ૬૮) રસ્ત્રાવળીના ચોથા અંકમાં દક્ષિણ કૌશલ નામ આપ્યું છે. વત્સરાજ ઉદયને એ દેશ જીત્યો હતો. મુસલમાન ઇતિહાસ લખનારા
એ એને ગાંડવન ને ગડકટંગ કર્યું છે. મધ્ય હિંદુસ્થાનની વરવી-દલપ્તશાહની રાણીદુર્ગાવતી ગાંડવનમાં રાજ્ય કરતી હતી. અશોકના ધાઉલીના શિલાલેખમાં દક્ષિણ કેશલને “તાસલી” કહી છે (તે સલી શબ્દ જુઓ.) લાહનજીનું જુનું નામ ચમ્પનટુ, રતનપુરનું મણિપુર અને માંડલાનું મહીકમતી હતું આ બે શહેરો ગઢમંડળના હૈહય રાજાઓની રાજધાનીનાં હતાં. ગઢમંડળના ઈતિહાસને સારૂ જ એ સેવ બં ૧૮૩૭, પા૦ ૬રી ગૃહમંડળ રાજાનો ઈતિહાસ નામે લેખ જુઓ.
Aho! Shrutgyanam
