________________
कुशिनगर
પર
એમની મરણ
અશકિ
ભૂમિ ઉપર ત્રણ સમાધા-સ્તુપ-ચણાવ્યા હતા. પૂર્વે કુશાવતી કહેતા. ( કેમ્બ્રીજ આવૃત્તિજાતક-પુ૦ ૫–૧૪૧ કુશજાતક) મુદ્દ ભગવાનની છાર ખારહીમાં એક સ્તૂપમાં દાટેલી છે, ન્યગ્રાધના અરણ્યમાં આવેલા આ સ્થળને હાલ મેરિયનગર કહે છે. ચીનાઇ મુસાફર હ્યુન્ત્યાંગ અહીં આવેલો હતો. ગારખપુર જલ્લામાં કૈસીયાની પાસેના અનિહવાનાં ખંડેર તે યુદ્ધના પુસ્તકામાં કહેલા મલ્લના મહેલોનાં છે. દ્રોણ નામના બ્રાહ્મણે યુદ્ધનાં અસ્થિયાના આઠ ભાગ પાડયા હતા. એકેકા ભાગ
૧
ર
વૈશાલીના લચ્છવીએ, કપિલવસ્તુના શાકયા, અલપ્પકના મુલયાએ, રામગ્રામના કાલિયાએ,
૪
૫
'
એથદ્વીપ (વખતે એથીઆ)ના બ્રાહ્મણેા, પાવાના મલ્લા, કુશિના (કુશિનગર)ના મલ્લો અને પાટલીપુત્રના રાજા અજાતશત્રુને ખેંચીઆપ્યા હતા. આમણે બધાએ આ અસ્થિય ઉપર સ્તુપે। ચણાવ્યા હતા. કેણુ બ્રાહ્મણે પોતે જે વાસણમાં ભરી ભરીને આ અસ્થિવાળી છાર માપી હતી તે પોતે રાખ્યું હતું; એણે એ વાસણ ઉપર સ્તૂપ ચણાવ્યા હતા. પિપ્પ લાવતીના મૌર્યાએ ભગવાનની ચિત્તાના કાયલા ઉપર સ્તૂપ ચણાવ્યેા હતેા. ( મહુાનિ૦ સુત્ત૦ ૫૦ ૬). પેાતાનું રાજભવન તજ્યા પછી જે જગાએ યુદ્ધભગવાને કાષાય વસ્ત્ર ધારણ કર્યાં હતાં, તે સ્થળ તે કેસીયા એમ ડા હામ માને છે, ( જ. એ. સા. મ પુ૦ ૬૯ પા૦ ૮૩). જો કે મી. વિશેષ્ટસ્મિથ કુશિનગર તે કૅસિયા હૈાય એ વિષે શકા ધરાવે છે, પણ આર્કિયાલાજીની શેાધના ખાતા તરફથી કરેલી શેાધ ઉપરથી એ સાબિત થયું છે કે કૃશિનગર તેજ કેસિયા. મુખ્ય દેવળથી પાસે આવેલા જે સ્તૂપમાં યુદ્ધ ભગવાનની મરતી વેળાની મૂર્ત્તિ આપેલી
कुश्तन
kk
છે, તે સ્તૂપતે ઉધાડવામાં આવ્યા હતા. તે વખત તેમાંથી એક તામ્રપત્ર નિકળ્યું હતું. જેમાં છેવટે “ નિર્વાણુ સ્તૂપનું તામ્રપત્ર '' એવા શબ્દો કારેલા હતા, શિનાવા. શિનગર તે જ. સુમપુર. કુસુમપુર તે જ, (મુદ્રારાક્ષસ ૧-૨). તન. ચીનાઇ અગર પૂર્વ તૂર્કસ્તાનમાં આવેલ
ખાટાનનું રાજ્ય તે, ત્યાંથી ઘેરા લીલા રંગના અકીક નિકળે છે તેને માટે એ પ્રખ્યાત છે. એથી એનું નામ જ ઇ–યૂ-( gada ) શીન પડયું છે. ચીનાએ એને કુ-શા-તાન-ના કહેતા. ( બ્રેસ્સુનાઇડરનું -મીડાઇવલ રીસીઁસ પુ૦ ૨. પા૦ ૪૮ ) ચીનાઇ મુસાફરા કાહ્યાંન અને હ્યુન્ત્યાંગ આ સ્થળે આવેલા હતા. ચેાલ્કન નામે જીતી રાજધાની અહીં હતી. એ સ્થળ હાલના ખેતન શહેરથી સહેજ પશ્ચિમે આવેલું હતું. ડા॰ સ્ટીનને મળેલા જુના લિખિત પુસ્તકમાં ખેાતાનનાં ખાતાન અગર કુસ્તાનક એવાં નામ આપેલાં છે. ખ્રિસ્તી સનની સુમારે બીજી સદીમાં તક્ષશિલામાંથી અહીં આવી વસેલા હિંદવાને ખેાતન જીતી લઇ ત્યાં વસવાટ કર્યા હતા. ડા. સ્ટીને ચેખાનથી પશ્ચિમે એક મૈલ આવેલો, હ્યુન્ત્યાગે વર્ણ વેલા સેમે-જોલ બિહાર, બૌદ્ધિક સ્તૂપા, અને ડાબ સહિત સેમિયાનું કબરસ્થાન ખાળી કાઢયું હતું. તેમજ તેમણે ઘણાં બૌદ્ધિક યાત્રાસ્થળે, સ્તૂપો, બુદ્ધ અને એધિસત્વાનાં ઘણાં પુતળાં અને ઉપસેલી કારણીવાળી મૂર્તિયેા વાળી ઝાલરા પણ શોધી કાઢી છે. તેમણે ખાસ્તાનના પ્રદેશમાં તકલમ ડન રણમાં ડૅંડન ઉલિંગ ( પ્રાચીન લિસિù), નિયા એણ્ડેર અને રાત્રક વગેરે સ્થળેામાં ટાયલી રંગીત ઇંટા, તેમ જ ખ્રિસ્તની ત્રીજીથી આઠમી સદી દરમ્યાન બ્રાહ્મીઅને ખરાદીમાં લખાયલા કાગળ ઉપરના ઘણા લેખા પણ ખાળી કાઢયા છે.(ડા॰ સ્ટિનનુ‘રેતીમાં દટાયલાં ખાટનનાં ખંડેરા.’પા॰ ૪૦૨). ચેાથા સૈકામાં ફાલ્યાને ખેાટનમાં બૌદ્ધ
Aho! Shrutgyanam
