________________
उरंजीरा
૫
સુનીવા. વિપાસા, હાલની બિયાસ નદી તે જ. એરિયને કહેલી સર’જીસ તે આ જ હાય. તુલા: કાશ્મિરની પશ્ચિમના વિદાસ્પીસ (હાલની જેલમ નદી ) અને સિંધુ નદીની વચ્ચેના હઝારાના મુશ્ક; ટાલેમીએ એને અસ્ટ્સ અને હ્યુન્સ્પાંગે વુલા-શિ એ નામે કહ્યો છે ( ડા સ્ટીનની રાજતરંગિણી ૧૬ પા. ૧૮૦.) કાશ્મિરથી ત્રણ દિવસની મજલ પર આવેલી ગુરૈસ અગર ગુરૈઝની ખીણુ તે આ, એમ પ્રે॰ વિલસનનું કહેવું છે. પશુ ડા॰ સ્ટીન ગુરેઝ તે દરદની' રાજધાની દરતપુરી છે, એમ કહે છે. દરદ શબ્દ જુએ. મત્સ્યપુરાણ અ ૧૨ ગ્લા, ૪૬ માં દરદ અને ઉરસ અને જુદા પ્રદેશ છે એમ લખ્યું છે. કાશ્મિરની શાને આવેલા મેાજાફરાબાદની પશ્ચિમે રાશ જીલ્લા તે ઉરસા એમ જનરલ કન્નિવ્હેમ કહે છે. ( જ. એ. સે. મ, ૧૭, પા. ૪૮૫ ). ઉપવિજ્ઞ. ગયાથી દક્ષિણે છ મૈલ પર આવેલું યુદ્ધ
ગયા. બિખીસાર રાજાના રાજ્યના સેાળમા વષઁ. માં,ઇ.સ.પૂર્વે પાંચસે બાવીસમાં,તેમની પેાતાની છત્રીસ વર્ષની ઉમ્મરે આ સ્થળે આવેલા પ્રસિંહ્ પિપળાના ઝાડ નીચે બેસીને ગૌતમે યુદ્ધનું પદપ્રાપ્ત કર્યું હતું. આ પિપળાને ખેાધીવૃક્ષ કહ્યું છે. અગ્નિપુરાણ. અ. ૧૧૧. લેા. ૩૭ માં એને મહામાધવૃક્ષ એવું નામ આપ્યું છે. આ વૃક્ષ વિશાળ દેવળની પશ્ચિમમાં તેની જોડે જ આવેલું છે. ક્ગ્યુ સન ધારે છે કે આ વિશાળ દેવળ અમરકાષના લખનાર અમરદેવે છઠ્ઠી શતાબ્ધિમાં બંધાવ્યું હતું. આ અમરદેવ વિક્રમાદિત્યના દરબારના નવરત્નમાંના એક હતા. વિક્રમાદિત્યે માળવામાં ઈ. સ. ૫૧૫ થી ૫૫૦ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું. (હિ’દુસ્તાનના ઇતિહાસ અને પૂર્વનું સ્થાત્ય. પા૦ ૬૯). પરન્તુ ડા॰ રાજેન્દ્રલાલ મિત્ર કહે છે કે છઠ્ઠી શતાબ્ધિમાં અમરદેવે આ દેવળ બંધાવ્યાની માન્યતા મી. વિસ્મેટના શિલાલેખના આધારે
४
उरविव
ઉદ્ભવી હતી. (એસિ. રિસર્ચ. પુ. ૧). પણ એ શિલાલેખનું અસ્તિત્વ કાઇ કાળે ચૈ નહેતું; એ વાત માત્ર કાલ્પનિક છે, ડો॰ રાજેન્દ્રલાલ મિત્રના માનવા મુજબ આ દેવળ પૂર્વે અશાકના વિહાર હતા તે સ્થળે, ઈ. સ. પૂર્વે પહેલી સદીમાં શંકર અને મુરબાની નામના એ પ્રાહ્મણુ ભાઇઓએ બંધાવ્યુ હતું. આ બે ભાઈએ નાલન્દના પ્રખ્યાત વિહારના સ્થાપકા હતા. (બુદ્ધગયા, પા. ર૩૮૪ર) સુચિલિન્દ નામનું તળાવ જે હાલ યુદ્ઘકુંડ કહેવાય છે, તે દેવળની દક્ષિણે આવેલું છે. પરન્તુ ડા॰ રાજેન્દ્રલાલ મિત્રની માન્યતા પ્રમાણે દેવળની નૈૠત્યમાં આવેલ મુચિસ્મિ તે બુદ્ધકુંડ છે. બુદ્ધપણું પ્રાપ્ત થયા પછી બુદ્ધ ભગવાને જે જગાએ આંટા માર્યાં હતા, એ જગાએ ચુનાગચ્છીવાળી ભિત કરી છે. એ ભિતને હાલ જગમેાન કહેવામાં આવે છે. પ્રાચીન કાળમાં એને ચૌક્રમ કહેતા. (ટંકાકુન્નુ કૃત ઇત્સિંગ પા. ૧૧૪ જીએ ). આ જગા દેવળની ઉત્તરની બાજુએ તરતજ જોડે આવેલી છે. વિશાળ દેવળની દક્ષિણ તરફના કઠેરા અશાકના સમયમાં બંધાયેલા હેાવાથી હિંદુસ્થાનના-કાતરકામવાળા શિક્ષિકાતરકામના એક જૂનામાં જૂના નાદર નમુને છે. મુખ્ય દેવળ એક હિંંદુ મહન્તના કબજામાં છે. આ મહન્ત ાવશાળ દેવળની પાસે આવેલા એક મઠમાં રહે છે. મહાદેવ નામના એક મતે અઢારમી શતાબ્ધિની શરુવાતમાં એ મઠ બંધાવ્યેા હતા. વાગીશ્વરીના મંદિરના ઓરડાની આગળ રાખેલા કલેારાઇટના ગાળ પાટલા ઉપર ગૂઢ આકૃતિયાની કાતરી છે. મૂળ એ વ પાણીની મૂર્તિ હતી. એમ કલ્પના થાય છે કે એ મૂળ વજ્રાસન હશે. મેાધીવૃક્ષની નીચે એના ઉપર બેસાને યુદ્ધદેવ પાતે ધ્યાનમગ્ન થતા. મળ બ્યાનીમુદ્દે આમતાભના પુત્ર પદ્મપાણીની મૂર્તિ તે તારાદેવીની મૂર્તિ મનાય છે, અને તે વિશાળ દેવળની જોડે જ
Aho! Shrutgyanam
