________________
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
જO-૯(૫) ભગવતી-અંગસૂત્ર/૧
અનુવાદ તથા ટીડાનુસારી વિવેચન
• ભૂમિકા :
“ભગવતી” સૂમનો ક્રમ પાંચમો છે. અંગસૂત્રોમાં “ભગવતી” એ પાંચમું અંગસૂત્ર છે. પ્રાકૃતમાં તે નામે પ્રસિદ્ધ છે, તે વિથ gafસ'' કે fથTઇ નામે પણ ઓળખાય છે. સંસ્કૃતમાં આ સૂત્ર કાવતી કે સ્થાપ્તિ નામે ઓળખાય છે. વ્યવહારમાં તો ભગવતી-સૂત્ર નામે જ પ્રસિદ્ધ છે. આ સૂત્રનું એક જ શ્રુતસ્કંધ છે. તેમાં કુલ-૪૧ શતક છે. [અધ્યયનને શતક નામે ઓળખે છે.) આ શતકમાં પેટા વર્ગ કે પેટ શતક પણ છે, તેના પેટા ઉદેશાઓ પણ છે.
“ભગવતી” સૂત્રનો મુખ્ય વિષય સ્વસમય, પસમયની વિચારણા છે. ઈન્દ્રભૂતિ, અગ્નિભૂતિ, વાયુભૂતિ, કેટલાંક દેવો, શ્રાવક-શ્રાવિકા આદિ અનેકના પૂછેલા પ્રશ્નો અને તેના ભગવંતે આપેલા ઉત્તરો છે. દ્રવ્યાનુયોગની મુખ્યતાવાળા આ આગમમાં બીજા ત્રણે અનુયોગો પણ છે. કર્મપ્રકૃતિનું પણ વર્ણન છે, મરણના ભેદ, સમુઠ્ઠાત, અસ્તિકાય, ક્રિયા, પુદ્ગલ, વેદના, તમસ્કાય, પ્રત્યાખ્યાન, લોક, ભાષા આદિ અનેક વિષયો અહીં સમાવિષ્ટ છે.
આ આગમના મૂળ સૂત્રનો પૂર્ણ અનુવાદ અમે નોંધેલ છે. વિવેચનમાં “ટીડાનુસારી વિવેચન' શબ્દ અમે પસંદ કર્યો છે, પરંતુ તેમાં વૃત્તિની સાથે કવચિત્ ભગવતી-ચૂર્ણિનો આધાર પણ લીધો છે. આ રીતે મુખ્યતાએ વૃત્તિનો અનુવાદ, કયાંક ચૂર્ણિના અંશ, કયાંક અન્ય સંદર્ભો નોંધ્યા છે, તો સામે પક્ષો વ્યાકરણ, ન્યાય, વાદો જેવી વસ્તુનો અનુવાદ અહીં વિવેચનમાં છોડી પણ દીધેલ છે તે સ્થાને આ નિશાની - X - X - કરેલ છે.
અનેક આધુનિક વિદ્વાનોએ ભૂમિકામાં વિદ્વતાપૂર્ણ ઉલ્લેખ અભિનવ કાળે નોંધ્યા છે, અમે આ વિષયમાં મૌન રહેવું ઉચિત માનીએ છીએ – ભગવતી સૂત્ર અનુવાદ પાંચ ભાગોમાં છે. [9/2]
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૧ દ્ ભગવતી-અંગસૂત્ર-ટીકાસહિત અનુવાદ
- X - X - X - X - X - X - X - • ભૂમિકા :
સર્વજ્ઞ, ઈશ્વર, અનંત, અસંગ [, ધનાદિ રહિd], અગ્ય [પ્રધાનો સર્વને હિતકર, વેદોદય રહિત, અનીશ (સ્વયંબુદ્ધત્વથી ઈશ રહિત) અનીહ [ઋા કે વિકલ્પરહિd] તેજસ્વી, સિદ્ધ, શિવ, શિવકર, નિરુપયોગત્વને કારણે ઈન્દ્રિયો રહિત, જિતરિપુ, શ્રીમાન જિનને પ્રયત્નથી પ્રણમું છું.
શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને, શ્રી સુધર્મ ગણધરને, સર્વાનુયોગ વૃદ્ધોને, સર્વાની વાણીને નમીને, આ ટીકા- ચૂર્ણિ અને જીવાભિગમાદિ વૃત્તિના અંશોને સંયોજી કંઈક વિશેષથી પંયમ અંગસૂત્રને હું વિવરું છું.
સમવાય” નામે ચોથા અંગની વ્યાખ્યા કરી, હવે અવસથી આવેલ વિવાહપન્નતિ” વ્યાખ્યાપાપ્તિ કે ભગવતી] નામના પાંચમાં અંગનું વિવરણ કરીશ. આ પંચમ અંગ ઉત્તમ જયકુંજર નામક [હાથીની જેમ છે. તે લલિત ચરણોની પધ્ધતિથી પ્રબુદ્ધ લોકોનું મનરંજન કરનાર છે. તે ઉપર્મ [શબુકૃત કે દેવાદિ અથવા વિરો], નો નિપાત [આગમન થવા છતાં વ્યવ [અનશ્વર સ્વરૂપ છે. [સ્વરૂપથી અવિચલિત છે.]
જેના શબ્દો ઘન અને ઉદાર છે હાથીનો સ્વર મેઘવ4 ગંભીર છે. જે લિંગ અને વિભક્તિથી યુકત છે. [હાથી પરે પુરુષ ચિલ રચcliણી યુક્ત] સદાખ્યાત, સતલક્ષણ યુક્ત, દેવતાધિષ્ઠિત છે. સુવર્ણ મંડિત ઉદ્દેશકો છે [હાથી પક્ષે તેof અવયવો સુવર્ણ આભરણ યુક્ત છે.) જેનું ચારિત્ર વિવિધ પ્રકારનું, અદ્ભુત, શ્રેષ્ઠ છે. ૩૬,૦૦૦ પ્રથનાત્મક સૂત્ર દેહ સહિત છે. [હાણીના પક્ષે સૂમોજા લક્ષણ દેહ છે.) ચાર અનુયોગ રૂપ ચાર ચરણ છે, જ્ઞાન અને સાત્રિ રૂપનયનયુગલ છે, દ્રવ્યાસ્તિક અને પયયાસ્તિક નામે બે નયરૂપ બે દંતશૂળ છે, નિશ્ચય-વ્યવહારરૂપ બે સમુન્નત કુંભસ્થળ છે.
જેને પ્રસ્તાવનાની વયનચુનારૂપ પ્રચંડ શુંઢ છે, નિગમન વચનરૂપ અતુચ્છ પુચ્છ છે, કાળ આદિ આઠ પ્રકારે પ્રવચન-ઉપચારરૂપ મનોહર પરિકર છે. ઉત્સર્ગઅપવાદરૂપ ઉછળતા બે અતુચ્છ ઘંના ઘોષયુક્ત છે. ચશરૂપ પટક અન્ય છૂટ પ્રતિધ્વનિથી દિ મંડળને પૂરેલ છે, સ્યાદ્વાદરૂપ વિશદ્ અંકુશથી વશીકૃત છે, વિવિધ હેતુરૂપ શસ્ત્ર સમૂહથી યુક્ત છે, શ્રીમદ્ મહાવીર મહારાજે મિથ્યાત્વ, જ્ઞાન અને અવિરમણરૂપ ગુ સૈન્યને નાશ કરવાને નિયોજેલ છે, સૈન્ય નિયુકત કપ ગણનાયકની મતિથી પ્રકશિત છે. તેના સ્વરૂપને મુનિરૂપ યોદ્ધા સુગમતાથી જાણી શકે એ માટે પૂર્વના મુનિરૂપ શિષીઓએ વૃત્તિ અને ચૂણિરૂપ નાડિકા સ્પેલી છે. બહુશ્રેષ્ઠ ગુણયુક્ત છતાં સંક્ષિપ્ત છે અને તેથી મતિમાનના વાંછિત અતિ સાધી આપવામાં સમર્થ છે માટે જીવાભિગમાદિ વિવિઘ વિવરણ સૂકાંશોના સંઘનથી બૃહતર, માટે જ અાજ્ઞોને પણ ઉપકારી નાડિકા જેવી આ વૃત્તિ, પૂર્વ મુનિરૂપ શિક્ષિના કૂળમાં જન્મેલા અમો હસ્તિનાયકના આદેશતુલ્ય ગુરુજનના વચનથી આરંભીએ છીએ, એ રીતે શાસ્ત્ર
