________________
१०३०
समवायाङ्गसूत्रे
हे गौतम ! जघन्यत एकं समयमुत्कर्षतो द्वादशमुहूर्तान यावत् नरकगतिरुपपातविरहिता तिष्ठति । यद्यपि रत्नप्रभादिपृथिवीविषये चतुर्विंशतिमुहूर्तान यावद् विरहकालउक्तः, तदुक्तम्-'च उवीसईमुहुत्तासत्तअहोरत्तत हय पन्नरसा । मासो य दो य चउरो छम्मासा विरइकालोत्ति॥' चतुर्विंशतिमुहूर्तान् सप्ताहोरात्रान् तथा च पञ्चदश । मासं च द्वौ च चतुरः षण्मासान् विरहकाल इति । इतिच्छाया । अयं भावः-प्रथमनरके चतुर्विंशतिमुहूर्तान द्वितीये सप्ताहोरात्रान् , तृतीये पश्चादशा. होरात्रान् , चतुर्थे एकमासं, पञ्चमे द्वौ मासौ, षष्ठे चतुरो मासान् सप्तमे च षण्मासान् यावद् उत्कर्षतो--विरहकाल उक्तः । जघन्यतो यावदेकं समयम् । तथापि-सामान्यनरकगतिमपेक्ष्य द्वादशमुहूर्ता उक्ता इति विज्ञेयम् । एवम् अनेन प्रकारेणैव 'तिरियगई मणुस्सगई देवगई' तिर्यग्गतिर्मनुष्यगतिर्देवगतिः= तिर्यग्गतिमनुष्यगति देवगतिषु द्वादशमुहूर्तान् या वद् उत्कर्षत उपपातविरहकालो विज्ञेयः । जघन्यत एकं समयं यावत् । अत्र तिर्यङ्मनुष्यगत्योर्यः सामान्येन अधिक बारह मुर्तृत्त उपपात का विरह रहता है। इसी तरह से तिर्यश्च गति में, मनुष्यगति में और देवगति में भी उपपात का जघन्य और उत्कृष्ट रूप से विरह जानना चाहिये । यद्यपि रत्नप्रभा आदि पृथिवियों में चौबीस मुहर्त तक का विरहकाल कहा गया है-जैसे-प्रथम नरक में चौबीस मुहर्त का, द्वीतीय नरक में सात अहोरात्र का, तृतीय नरक में पन्द्रह अहोरात्र का, चतुर्थ नरक में एक मास का, पांचवें नरक में दो मासतक का, छठेमें चारमासतक का और सातवें नरक में छ मास तक का उत्कृष्टविरह काल है और जघन्य से एक समय का है-तौ भि सामान्यनरकगति की अपेक्षा बारह मुहर्त का विरह कहा गया है ऐसा जानना चाहिये। इसी तरह से जो तिर्यश्च और मनुष्यगति में बारह मुहूर्त तक का सामान्यरूप से ઉપપાતનો વિરહ રહે છે. દેવગતિ. મનુષ્યગતિ અને તિર્યંચગતિમાં પણ એ જ પ્રમાણે જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટરૂપે ઉપપાતનો વિરહ સમજ. જો કે રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓમાં ૨૪ ચોવીસ મુહૂર્ત સુધીને વિરહકાળ કહ્યો છે–જેમકે પહેલી નરકમાં ૨૪ મુહૂતને, બીજી પૃથ્વીમાં સાત દિવસરાતને, ત્રીજી નરકમાં ૧૫ દિવસરાતને, ચેથી નરકમાં એક મહિનાને, પાંચમી નરકમાં બે માસ સુધીના, છઠ્ઠી નરકમાં ચાર માસ સુધી અને સાતમી નરકમાં છ માસ સુધીને વધારેમાં વધારે વિરહકાળ છે અને ઓછામાં ઓછો એક સમયને વિરહકાળ છે. તો પણ સામાન્ય નરકગતિની અપેક્ષાએ બાર મુહૂર્તને વિરહકાળ કહ્યો છે તેમ સમજવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે તિર્ય ચગતિમાં અને મનુષ્યગતિમાં જે બાર મુહૂર્ત સુધીને વધારેમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
