________________
૧૪
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું?
અવસ્થા પહેલાં ધર્મપ્રવૃત્તિ વિચારવિમર્શશૂન્ય હોય છે, જયારે અપુનર્બધક આત્મા મુકિતમાર્ગવિષયક ઊંડું મંથન અનુભવતો હોય છે. “અને, પ્રાય: એની પ્રવૃત્તિ પણ માર્ગાનુસારી–અર્થાત્ મુક્તિમાર્ગને અનુકૂળ હોય છે.”
અપુનબંધક આત્મા નાની-મોટી ધર્મપ્રવૃત્તિ મોક્ષનું નિશાન લઈને જે કરતો હોય છે, ગતાનગતિકપણે પ્રવાહમાં ઘસડાતા રહી કે શૂન્યમનસ્ક ભાવે નહીં. નદીના પ્રવાહમાં તણાતા તણખલાની જેમ જાતે કશો વિચાર કર્યા વિના, ટોળાની સાથે ભળીને બીજાએ આપેલાં સૂત્રોના નારે એ નાચતો નથી. કોઈ પણ પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થવા પૂર્વે પોતાની સૂઝ, સમજ અને બોધ અનુસાર એનું મૂલ્યાંકન—ચકાસણી કરીને પછી જ તેમાં પ્રવૃત્ત થવાનું તે પસંદ કરે છે. શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં કહીએ તો, એની પ્રવૃત્તિ, “સંમૂર્છાિમ નથી હોતી પણ તહેતુ–અર્થાત્ મોક્ષને લક્ષ્ય કરનારી– હોય છે.
નિપ્રાણ ધર્મપ્રવૃત્તિ
અપુનબંધક અવસ્થાથી સાચી ધાર્મિકતાના શ્રીગણેશ મંડાય છે.૧૧ એની પૂર્વે જીવ વાસ્તવિક ધર્મારાધના કરી શકતો જ નથી. પ્રકૃતિની-મોહની-અજ્ઞાનની પકડમાંથી જીવ કંઈક અંશે બહાર આવે તે પછી જ તે ધર્મને સ્પર્શી શકે છે. તે પહેલાં કદાચ ધર્મનું બાહ્ય ખોળિયું તે ઓઢી લે, પણ તેનો આશય-ભાવ મલિન જ રહે છે. તે ધર્મપ્રવૃત્તિ પણ કરે તો તેમાં એનો આશય તો, જાણે-અજાણે આખરે સંસારને લીલોછમ રાખવાનો રહે. આથી, એની ધર્મપ્રવૃત્તિમાં પણ કંઈ ને કંઈ અશુદ્ધિ મલિનભાવ પ્રવેશે છે. જેના પરિણામે એની પ્રવૃત્તિના બાહ્ય આકાર-પ્રકાર ધર્મના હોવા છતાં, એનાથી પુષ્ટ તો સંસાર જ થાય છે. એનાં એ ધરતી, પાણી અને વાતાવરણમાંથી જુદાં જુદાં બીજ પોતાના તેવા તેવા સ્વભાવ પ્રમાણે સાવ જુદાકેટલીક વાર તો પરસ્પર તદ્દન વિરુદ્ધ- રસકસ ખેંચીને પુષ્ટ બને છે. જેમ શેરડી અને લીમડો. સમાન બાહ્ય સામગ્રીમાંથી એક મિષ્ટ મધુર રસ ખેંચે છે અને એક કડવો; તેમ જે ક્રિયા વડે અપુનબંધક આત્મા મુકિત સિદ્ધ કરે છે તે જ ધર્મપ્રવૃત્તિ વડે બીજો સંસારવૃદ્ધિ કરતો રહે છે.
જેનામાં ઔદાર્ય, દાક્ષિણ્ય, જીવસૃષ્ટિ પ્રત્યે આત્મીયતા વગેરે ઉદાત્ત ભાવોનો ઉદય નથી થયો એ આત્મા, શેરડીના ખેતરના શેઢે ઉગેલા લીમડાની જેમ, ધર્મપ્રવૃત્તિ દ્વારા પણ મોક્ષસાધક માધુર્યને બદલે સંસારવૃદ્ધિકારક કટુતાનો જ સંચય કરતો રહે છે. એની ધર્મપ્રવૃત્તિમાં ઇહલૌકિક એષણા–ધન, ઐશ્વર્ય, પ્રતિષ્ઠા, પારિવારિક સુખ, સ્વાચ્ય, દીર્ઘજીવન આદિની કામના–નો પ્રચ્છન્ન પ્રવાહ વહેતો રહે; કાં પરલોકમાં સારું શરીર, રૂપ, સૌભાગ્ય આદિનાં સપનાં પોષાતાં રહે છે. આમ, લાલસા અને લોભ વધતાં રહે છે—જેમાંથી છૂટવાનું છે તેની જ પુષ્ટિ થતી રહે છે. મુમુક્ષુ કદી એ ન ભૂલે કે, ભૌતિક લેખાંજોખાંમાં ડૂબેલા રહીને મુકિતપ્રયાણ
