________________
૧૫૬
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું?
વિપાક કર્મ ફળ.
વિભાવ—અવિદ્યા : રાગ-દ્વેષ-મોહથી અભિભૂત આત્માની તે અવસ્થા કે જેમાં આત્માના શુદ્ધ જ્ઞાન અને નિરુપાધિક આનંદ ઓછાવત્તા અંશે વિકૃત અને. મલિન બની ગયાં હોય છે.
વિરતિઆરંભ-સમારંભ અને વિષયોપભોગનો પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક ત્યાગ, સંયમ, વ્રત-નિયમ, જુઓ ‘દેશવિરતિ’, ‘સર્વવિરતિ’.
વિષય—ઇન્દ્રિયોના ભોગ, સારાં-નરસાં શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ.
વૈમાનિક દેવ-દેવોના મુખ્ય ચાર પ્રકાર (ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિક અને વૈમાનિક) માંના ચોથા પ્રકારના દેવો. પૂર્વના ત્રણે કરતાં વૈમાનિકની કક્ષા ઊંચી છે. વૈમાનિકમાં પણ ‘નવÂવેયક’ અને ‘અનુત્તર’ ક્રમશ: ઉચ્ચતર અને ઉચ્ચતમ કક્ષાઓ છે.
શ્રુત—૧. ‘શ્રુત’ એટલે સાંભળેલું, અર્થાત્ ગુરુના ઉપદેશ દ્વારા કે શાસ્ત્ર-ગ્રન્થોના શ્રવણ-વાંચન—અધ્યયનથી પ્રાપ્ત થતું જ્ઞાન; ૨. ધર્મશાસ્ત્રો.
સમકિત-સમ્યક્ત્વ-સમ્યગ્દર્શન–સમ્યદૃષ્ટિ દેહ અને આત્માના ભેદની પ્રતીતિજન્ય સાચી જીવનદૃષ્ટિ. સમકિત, સમ્યક્ત્વ, સમ્યગ્દર્શન—આ બધા સમાનાર્થક શબ્દો છે. સમ્યગ્દર્શન ત્રણ કોટિનું હોઇ શકે:
૧. ઉપશમ સમ્યક્ત્વ-સમ્યગ્દર્શનબાધક કર્મ સત્તામાં પડયા હોવા છતાં, તે કર્મના ઉદયના અભાવે પ્રાપ્ત થયેલ, વિજળીના ઝબકારાની જેમ આવીને ચાલ્યું જનાર, ક્ષણિક સમ્યક્ત્વ.
૨. ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ—સમ્યગ્દર્શનબાધક કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી પ્રગટેલ સ્થાયી સમ્ય. ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયે ભેદજ્ઞાનની જાગૃતિ મુક્તિની પ્રાપ્તિ પર્યંત અખંડ રહે છે. ટયૂબલાઈટના સ્થિર પ્રકાશની જેમ, વિષય-કષાયના પવનના ઝપાટા એને કોઇ અસર કરી શકતા નથી.
૩. ક્ષાયોપશમિક સમ્યક્ત્વ—સમ્યગ્દર્શનબાધક કર્મના આંશિક ક્ષય થવાથી પ્રગટેલ અસ્થાયી સમ્યક્ત્વ. પવનવાળા સ્થાનમાં ટમટમતા દીવાના પ્રકાશની જેમ, ક્ષાયોપમિક સમ્યક્ત્વમાં દેહ અને આત્માની જુદાઇની પ્રતીતિ કયારેક તીવ્ર અને સ્પષ્ટ, કયારેક ઝાંખી ઝાંખી, કયારેક લુપ્તપ્રાય: રહે છે. પવનવાળા સ્થાનમાં રહેલ દીપકની જેમ, તે ઓલવાઈ ન જાય તે માટે વિષય-કષાયના તીવ્ર આવેગરૂપ
