________________
૧૫૫
શબ્દકોશ . યોગ ૧. કર્મબંધનના ચાર કારણો કહ્યાં છે: મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યોગતે પૈકી “યોગ’ એટલે મન, વચન અને કાયાનું સ્પંદન; ૨. આત્મસાધનાનો માર્ગ.
યોગદૃષ્ટિ ૧. આત્મવિકાસની તરતમતા દર્શાવતી આઠ યોગભૂમિકામાંની કોઇ એક
ભૂમિકા, ૨. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજવિરચિત “યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય' નામનો ગ્રન્થ.
આત્મવિકાસની ભૂમિકાઓ માટે જૈન પરિભાષામાં સામાન્યત: ‘ગુણસ્થાન’ કે “ગુણસ્થાનક' (ગુજરાતી–‘ગુણઠાણું') શબ્દ પ્રચલિત છે. આત્મવિકાસનો સમગ્ર પંથ ચૌદ ગુણસ્થાનમાં આવરી લેવાયો છે. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે આત્મવિકાસની એ યાત્રાને આઠ વિભાગોમાં વહેંચી ‘યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય' ગ્રન્થમાં એને નવી પરિભાષા આપી છે, એમણે આત્મવિકાસની એ આઠ ભૂમિકાઓને આઠ યોગદૃષ્ટિઓ તરીકે ઓળખાવી છે.
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ પૂર્વેના આત્મિક ગુણવિકાસની તરતમતા ‘ગુણસ્થાનની શૈલી કરતાં યોગદૃષ્ટિ'ની શૈલી વધુ ટપણે દર્શાવે છે. સૂર્યોદય પહેલાં રાત્રિના અંધકારની ઘનતાને ઓગાળતી ઉષા આવે છે, તેમ આધ્યાત્મિક સાધકોના જીવનમાં બહિરાત્મભાવને મોળ પાડતી આત્મજ્ઞાનની પ્રભા પથરાય છે. સમગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ પૂર્વેના મોહના અંધકારના ક્રમિક હાસવાળા આ આત્મવિકાસનો સમાવેશ આગમિકશૈલી એક જ-મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનમાં કરે છે; આથી, શ્રેયાર્થીને પોતાના મોહની તરતમતા ઓળખવા માટે કોઇ નિયત માપદંડ એ શૈલીમાંથી સાંપડતો નથી. જયારે આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનકને ચાર દૃષ્ટિઓમાં વિભાજિત કરીને પ્રત્યેક દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ય આત્મિક ગુણવિકાસનો નિર્દેશ અસંદિગ્ધપણે આપ્યો હોવાથી, પૂર્વગ્રહમુક્ત વિમર્શશીલ શ્રેયાર્થીને પોતાની ભૂમિકાને સમજવા
માટેના સ્પષ્ટ સંકેતો એમાંથી મળી શકે છે. રત્નત્રયી–જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર- આ ત્રણ રત્નો અર્થાત્ શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને
આચરણરૂપ મોક્ષમાર્ગ. - રૌદ્રધ્યાન જુઓ ‘આર્ત-રૌદ્રધ્યાન’. લઘુકર્મી જેના સંચિત અને સત્તાગત અશુભ કર્મનો જથ્થો અલ્પ થઇ ગયો હોય
એવા મંદ કષાયવાળા, સરળ પ્રકૃતિના જીવો.
લિંગ –વ્યક્તિ ક્યા ધર્મ-મત-પંથને અનુસરનાર છે તેનો સંકેત આપતા, તે તે
ધર્મ-મતમાં પ્રચલિત ક્રિયાકાંડ, વેશભૂષા, તિલક, માળા વગેરે ચિહનો. દ્રલિંગ વેશભૂષા આદિ બાહ્ય ઓળખ. ભાવલિંગ-આંતરિક ગુણસંપત્તિ.
