________________
૧૫૪
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું? બહિરાત્મભાવ–દેહાદિ બાહ્ય વિષયોમાં હું અને મારું'ની બુદ્ધિ.
ભાવ-આચાર્ય–અંતર્મુખ, ઉપશાંત, સંયત, નિરીહ, કંચન-કામિની કે કીતિ આદિની
સ્પૃહા વિનાના, કરૂણાશીલ, ‘શિષ્ય'ના કલ્યાણની જ એક કામનાવાળા–આત્મજ્ઞાની, આત્મતૃપ્ત, આત્મક્રીડ સંતો.
ભાવનાજ્ઞાન–કેવળ શ્રવણ, વાંચન કે તર્કના બળે જ નહિ, પણ જાત-અનુભવના આધારે અંતરમાં ફરતું જ્ઞાન–પ્રજ્ઞા.
શ્રુતિ, યુક્તિ અને અનુભૂતિ એ ત્રિવિધ માર્ગે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રત એ પારકું ઉછીનું લીધેલું જ્ઞાન છે. ચિતન વડે તે બૌદ્ધિક સ્તરે પોતાનું બને છે. એ જીવનમાં વણાય અને પોતાના અનુભવની વાત બને–જાતઅનુભવથી સમર્થિત બને–એનું જ નામ ભાવનાજ્ઞાન.
ભાવમળ સ્વાર્થ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, ઇર્ષા, ભય, ભૌતિક આસક્તિ વગેરે મલિન ચિત્તવૃત્તિ.
માર્ગાનુસારી પ્રારંભિક કક્ષાનો સાધક કે જે ન્યાય માર્ગે આજીવિકા રળવાની ટેક તથા અન્ય સદાચારયુક્ત હોય અને ઉત્તરોત્તર વધુ ગુણવિકાસ તરફ પ્રેરતી તેની આંતરસૂઝને અનુસરી રહ્યો હોય (જુઓ પ્રકરણ ૬, ટિપ્પણ ૨).
મિથ્યાત્વ આત્મસ્વરૂપનું અભાન; આત્મજાગૃતિને આવરી દેતી અજ્ઞાનાત્મક વૃત્તિ, દેહાત્મબુદ્ધિ, અવિદ્યા.
મિશ્રાદૃષ્ટિ–૧. દેહાત્મભ્રમજન્ય ખોટી જીવનદૃષ્ટિ, ૨. એવી દૃષ્ટિવાળો આત્મા.
મિથ્યાશ્રુતમુમુક્ષુને ઉન્માર્ગે દોરે–આત્મસાધનાથી વિમુખ કરે એવું સાહિત્ય ભાષા
શૈથિલ્યવશ કેટલીક વાર જૈનદર્શનના ગ્રન્થો સિવાયના સર્વ સાહિત્ય માટે આ શબ્દ પ્રયોજાય છે, કિંતુ તે પ્રયોગ સાર્થક નથી.
મોહનીય કર્મ–તેના મુખ્ય બે પ્રકાર છે: દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીય. સાચી
જીવનદૃષ્ટિની પ્રાપ્તિ થવા ન દેનાર કે તેમાં વિક્ષેપ નાંખનાર કર્મ તે દર્શનમોહનીય; અને ક્રોધાદિ વિકારો અને વાસનાઓને પોષતા તથા ઇચ્છા છતાં વ્રત, નિયમ, તપ, ત્યાગ આદિ આત્મસાધનામાં પ્રવૃત્ત થવા ન દેતાં કે તેમાં વિક્ષેપ ઊભા કરતાં કર્મ તે ચારિત્રમોહનીય.
