________________
૧૫૨
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું ?
પાસાને લક્ષમાં રાખી—અર્થાત્ અમુક દૃષ્ટિકોણથી આપણે વાત કરતા હોઈએ છીએ. એટલે કોઈ પણ વસ્તુ કે વિચારવિષયક કથન કયા દૃષ્ટિકોણથી થયેલ છે તે સમજીએ તો જ તેને યથાર્થપણે અને સમગ્રતાથી સમજી શકાય. આ હેતુથી જૈનદર્શને ‘સ્યાદ્વાદ’નો સિદ્ધાંત અપનાવી, અનેકવિધ દૃષ્ટિકોણોનું સાત વિભાગોમાં વર્ગીકરણ કર્યું છે, અને તે દરેક વિભાગને જુદું નામ આપ્યું છે. આ સાત વિભાગ એ જ સાત નય. માત્ર તત્ત્વજ્ઞાનની ચર્ચામાં જ નહીં પણ રોજિંદા જીવનવ્યવહારમાં યે વિભિન્ન દૃષ્ટિબિંદુઓના - નયોના પૃથક્કરણ અને સમન્વયથી આપણી સમજણ સુરેખ અને સ્પષ્ટ થઈ શકે છે (આના પ્રાથમિક, સરળ, સુગમ પરિચય અર્થે જુઓ ચંદુલાલ શકરચંદ શાહ કૃત ‘અનેકાંત અને સ્યાદ્વાદ', પ્રકાશક: જૈન માર્ગ આરાધક સમિતિ, આદોની, આંધ્રપ્રદેશ).
નવકારશી-૧. સૂર્યોદયથી. બે ઘડી, અર્થાત્ અડતાલીસ મિનિટ, સુધી આહાર-પાણી ન લેવાનું વ્રત; ૨. એ વ્રતનો સમય પૂરો થયા બાદ ચા-નાસ્તો, શિરામણ કરવાં તે.
નિર્વેદસંસાર પ્રત્યેનો અણગમો–થાક કંટાળો; વૈરાગ્યવાસિત ચિત્તની તે અવસ્થા કે જયારે કર્મના નચાવ્યા જન્મ-મરણની ઘટમાળમાં ફર્યા કરવું અને દેહના લાલનપાલન અને ભૌતિક પ્રાપ્તિ-અપ્રાપ્તિથી રતિ-અરતિ વચ્ચે ફંગોળાતા રહેવું અકારું લાગે છે. ભૌતિક જીવનમાં આવી વ્યક્તિ ભલે સત્તા, ઐશ્વર્ય કે કીતિની ટોચ ઉપર રહેલ હોય તોપણ સંસારની સર્વ શીતળતા તેને તાપદાયી લાગે છે, સર્વ મધુરતા કડવી ભાસે છે અને આત્મસાધના સિવાયની અન્ય પ્રવૃત્તિમાં તેને રસ રહેતો નથી.
નિશ્ચય-વ્યવહાર–નિશ્ચય : ૧. દ્રવ્યસ્પર્શી દૃષ્ટિકોણથી નિરૂપિત તાત્ત્વિક સિદ્ધાંત; ૨. પારમાર્થિક મોક્ષમાર્ગ— theory.
વ્યવહાર : ૧. પર્યાયસ્પર્શી નયથી - રોજિંદા જીવનવ્યવહારના દૃષ્ટિકોણથી – તત્ત્વનિરૂપણ; ૨. પારમાર્થિક મોક્ષમાર્ગને જીવનમાં ઉતારવા માટેની વ્યવહારુ પ્રક્રિયાસાધના અર્થાત્ practice.
વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે જુઓ ‘આત્મજ્ઞાન અને સાધનાપથ' ગ્રન્થના પાંચમા પ્રકરણનો ઉત્તરાર્ધ—‘નિશ્ચય-વ્યવહારની સમતુલા' અને ‘ક્રિયાનું રહસ્ય’.
પચ્ચક્ખાણ—નિયમ, બાધા, પ્રતિજ્ઞા.
પરમેષ્ઠીઓ—અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ. પરિગ્રહપરિમાણ—પરિગ્રહની મર્યાદા; શ્રાવકનાં પાંચ અણુવ્રતોમાંનું પાંચમું આ નામનું
વ્રત.
