________________
૧૧૨ .
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું? કોઈ એક નયથી સાચાં હોય છે. કિંતુ “એ એક નય જ પૂર્ણ સત્ય છે અને અન્ય બધું ખોટું છે” એવો કદાગ્રહ જ તે દર્શનના આંશિક સત્યને મિથ્યા ઠેરવે છે, અર્થાત્ તે દર્શન મિથ્યા છે એવું નથી, પણ તેની સાથે ભળેલ હઠાગ્રહ–જકાર જ એ અમૃત કટોરાને વિષ બનાવી મૂકે છે. ‘એ આંશિક સત્ય છે એવી સમજપૂર્વક, અન્ય નયોને સાપેક્ષ રહીને જે વ્યકિત એનો સ્વીકાર કરે છે તેને માટે એ દર્શન ‘મિથા નથી રહેતું.
તત્ત્વજ્ઞાની કોઈ એક દૃષ્ટિકોણમાં જ પૂર્ણ સત્ય હોવાનો આગ્રહ નથી રાખતો.૧૬ તર્કશાસ્ત્રના પ્રકાંડ પંડિત ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી. મહારાજ તો ત્યાં સુધી કહે છે કે “તાત્પર્ય જોઈ શકનારને માટે મુક્તિપથપ્રદર્શક શાસ્ત્રોમાં અને દર્શનોમાં ભેદ જ નથી રહેતો! નયભેદથી દેશના જુદી પડતી હોવાથી સ્થૂલ બુદ્ધિવાળાઓ તેમાં ભેદ ભલે કલ્પ. પરંતુ એમાં તો એ ભેદ જોનારાઓનાં અજ્ઞાન અને મોહ જ છતાં થાય છે.” ૧૭ આત્માનુભવ નથી થયો હતો ત્યાં સુધી જ આ વિવાદમાં રસ રહે છે.૧૮
અપરોક્ષાનુભવ પછી અનેકાંતદૃષ્ટિ પૂર્ણપણે ખીલે છે અને આત્મસ્વરૂપાદિને સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિથી યથાર્થપણે સમજી શકવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. જેમનું અંતર ઘણે અંશે નિર્મળ થઈ ચૂકયું હોય અને અપરોક્ષાનુભવની પ્રાપ્તિ જેમને નિકટમાં જ થવાની હોય એવા આત્માઓ પણ, કદાગ્રહથી દૂર રહે છે તેમજ દાર્શનિક વિવાદમાં અટવાવાની ઉપર્યુક્ત ભૂલ કરતા નથી. જ્યારે તે પૂર્વે દેવતત્ત્વ, પરમાત્મતત્ત્વ અને આત્મતત્ત્વના સ્વરૂપની સમજ અધૂરી અને આગ્રહવાળી હોઈ, અન્યના આંશિક સત્યને તે ન્યાય આપી શકતી નથી. પોતે સ્વીકારેલ પાસાથી જુદા પાસાને વ્યક્ત કરતાં અન્યનાં વચનોને તે જૂઠાં કહી ઉવેખી કાઢે છે. એ ‘દર્શન’ એને ખોટું લાગે છે. પરંતુ અપરોક્ષાનુભૂતિ વડે આત્મતત્ત્વનું પૂર્ણ દર્શન લાવ્યા પછી, અન્યના આંશિક સત્યની અપેક્ષા સમજી લઈને, તેનો સમન્વય કરવાની ક્ષમતા તે મહાનુભાવોને હસ્તગત થાય છે.૧૯ માટે, પ્રારંભિક અવસ્થામાં તો સાધકે દાર્શનિક વિવાદથી અળગા રહી, પોતાની આંતરિક ગુણસંપત્તિ વધારવા પર જ લક્ષ કેન્દ્રિત કરવું ઉચિત છે. યથાર્થ તત્ત્વબોધ પામવાનો માર્ગ .
પાંડિત્ય અર્થે તત્ત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવો હોય તો, બુદ્ધિની કુશાગ્રતા
