________________
૧૪૨
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું ?
પણ નિરર્થક કહ્યાં છે તેનું રહસ્ય આ જ છે. આત્મજાગૃતિ હોય તો સંસારની ‘કાજળ કોટડી'માં વસીનેય સાવ નિર્લેપ રહી શકાય છે. ચક્રવર્તિપદ, તથા તેની સાથે સંકળાયેલ વિપુલ ઐશ્વર્ય, અઢળક ભોગવિલાસ અને બેસુમાર આરંભસમારંભ ચાલુ હોવા છતાં દુર્ગતિના બદલે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ચક્રવર્તી ભરતને શાના બળે થઈ? બાહ્ય જીવનના દીવાનખાનામાં જ એમને જોવાથી આ કોયડો ઉકેલી ન શકાય, પણ એમના અંતરખંડમાં ડોકિયું કરવાથી આનો ઉત્તર મળી રહે છે. પ્રબળ પ્રારબ્ધકર્મવશાત્ એ સર્વવિરતિના ધોરીમાર્ગે પગ નહોતા માંડી શકયા, પણ એમના અંતરમાં આત્માનુસંધાનની જ્યોત સદા સતત પ્રજ્વલિત રહી. ‘હું આ દેહ નથી, કર્મકૃત મારું વ્યકિતત્વ અને એની સાથે સંકળાયેલ સઘળું મારાથી ભિન્ન છે, સંસારનાટકના તખ્તા ઉપર કર્મે આપેલો ક્ષણવાર પૂરતો એ એક વેશ માત્ર છે”—આ ભાન સાથે એ જીવતાં હતા.
સ્વરૂપજાગૃતિ અને વિરતિ એ બે વડે મુકિતપંથ કપાય છે. મુક્તિની દિશામાં સ્વરૂપજાગૃતિ પહેલું ચણ છે, વિરતિ એની સાથે ભળે તો મુકિતપ્રયાણ વેગવાન બને છે. બીજીબાજુ, પૂર્ણવિરતિ-સર્વવિરતિ અર્થાત્ મુનિજીવન હોય પણ આત્મજાગૃતિનું તત્ત્વ ખૂટતું હોય તો મુતિ વેગળી જ રહે છે; જ્યારે સ્વરૂપજાગૃતિ અખંડ હોય અને વિરતિ તરફ માત્ર અંતર જ ઢળેલું હોય એવા આત્માઓ—અવિરત ક્ષાયિક સમ્યગ્દષ્ટિ ત્રણ ભવમાં જ મુક્તિ મેળવી લે છે. કારણ કે, જાગૃત અવસ્થામાં જેમ રાતનાં સ્વપ્નાં ટકતાં નથી . તેમ આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવના ભાન સાથે વિષયતૃષ્ણા અને મલિન વૃત્તિઓ ટકી શકતી નથી અને શુભવૃત્તિઓ સ્વયં પુષ્ટ થાય છે. સ્વરૂપનો બોધ થઈ જતાં વિષયો પ્રત્યેની આંતરિક આસકિત છૂટી જાય છે, અહં-મમના સંકુચિત કુંડાળાઓમાંથી આત્મા મુક્ત થાય છે અને, મોડી વહેલી, પૂર્ણ નહિ તો આંશિક વિરતિ તો એની પાછળ આવે જ છે.
આપણી સર્વ વૃત્તિઓનો આધાર આત્મા છે, પણ આપણે વૃત્તિઓમાં જ અટવાઈ રહી, આત્માને-જાતને જ ભૂલી જઈએ છીએ. સમ્યગ્દષ્ટિની ઉપલબ્ધિ એ નિજની સાચી ઓળખની ઉપલબ્ધિ છે. એ માટે સ્વ અને પરના ભેદનું બૌદ્ધિક સ્તરનું જ્ઞાન પર્યાપ્ત નથી. બૌદ્ધિક બોધ પછી પરના વિકલ્પથી સાવ નિવૃત્ત થઈ, જ્યારે મનથી પર જવાય ત્યારે
