________________
મુમુક્ષુની બે પાંખ
૧૧૫ ત્મિક વિકાસ નથી. સમાજમાં ડિગ્રીધર તરીકેની પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરવા અર્થે જ જેને ડિગ્રી લેવી હોય તે, પરીક્ષામાં પાસ કેમ થવાય એ દૃષ્ટિએ જ પોતાના વિષયનું અધ્યયન કરે એ નભે પણ જેને પ્રથમ હરોળના સફળ દાક્તર, વકીલ કે ઇજનેર થવું છે તે તો પોતાના ધંધામાં નિષ્ણાત બનવાના ધ્યેયપૂર્વક જ પોતાના વિષયનો અભ્યાસ કરશે. કોરું પાંડિત્ય નહિ પણ જીવનોપયોગી જ્ઞાન હસ્તગત કરવા તે પ્રયત્નશીલ રહેશે. તેમ, સાચો મુમુક્ષુ પણ મુક્તિસાધનાના માર્ગે આગળ ધપવામાં સહાયભૂત થતું હોય એ જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્નશીલ રહે. સાધકની જ્ઞાનપ્રવૃત્તિનું કેન્દ્ર શું હોવું ઘટે તે ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજે સંક્ષેપમાં એક જ દુહામાં કહી દીધું છે:
યોગગ્રંથ જ્યનિધિ મથો, મન કરી મેરુ મથાન; સમતા અમૃત પાય કે, હો અનુભવ રસ જાણ.”
યોગગ્રંથોનું મંથન કરી, તેમાંથી સાધનાની ચાવીઓ હસ્તગત કરી, સમસ્વરૂપ અમૃત પ્રાપ્ત કરવું અને આત્માનુભવનો આસ્વાદ મેળવવો; અર્થાત્ શ્રેયાર્થીના શ્રવણ-વાંચન–શાસ્ત્રાભ્યાસનું પ્રેરક તત્વ હોય જીવનપરિવર્તન, માત્ર માહિતી કે વાકપટુતા નહિ-Not information only, but transformation. માટે, સંસારથી વિરક્તચિત્ત અને તરવાનો કામી સાધક સાધનાકાળ દરમ્યાન અન્ય દર્શનોના સાહિત્યનું પરિશીલના પોતાની તત્ત્વદૃષ્ટિની પરિપકવતા અને આંતરનિર્મળતામાં તેનાથી મળતી સહાય અર્થે જ કરે, નહિ કે વાદવિવાદ અને ખંડનમંડન અર્થે તો, મિથા શ્રત પણ એને માટે સમન્ શ્રુત બની રહે છે.
પોતાનાં શ્રવણ, વાંચન અને શાસ્ત્રાધ્યયન પોતાને કયાં લઇ જઇ રહ્યાં છે? એનાથી સાધનાવિષયક પોતાની સમજણ વધુ વિશદ અને પારદર્શી બને છે કે નહિ અને પોતાનાં વિવેક, વૈરાગ્ય, અંતર્મુખતાદિમાં વૃદ્ધિ થઈ રહી છે કે કેમ? –આ ચકાસણી કર્યા વિના ધ્યેયલક્ષી જાગૃત સાધક રહી ન શકે. એટલું જ નહિ, પોતાની અન્ય સાધનાપ્રવૃત્તિનું પણ નિરીક્ષણ-પરીક્ષણ તે કરતો જ રહેવો જોઈએ.
સાધક એ તથ્ય સ્મૃતિ બહાર જવા ન દેવું જોઇએ કે તેને માટે ખરું કુરુક્ષેત્ર તેનું પોતાનું ચિત્ત જ છે. ક્રમશ: ચિત્તશુદ્ધિ, સમત્વનો
